De Oude Kaart van Nederland. leegstand en herbestemming in Fryslân

Transcriptie

1

2

3 De Oude Kaart van Nederland leegstand en herbestemming in Fryslân Leeuwarden februari 2008

4 uitvoerder project: Drents Plateau Postbus AC Assen tel auteur: drs. Peter Karstkarel partnerorganisatie: Hûs en Hiem J.W. Frisostraat BN Leeuwarden tel kantoor landelijk project: Dorp, Stad & Land Postbus GC Rotterdam tel coördinator landelijk project: dr. GerhardMark van der Waal secretaris landelijk project: Hilde Harmsen uitgevoerd in opdracht van: Rijksadviseur voor het Cultureel Erfgoed, prof. drs. Fons Asselbergs vormgeving omslag: Sander Boon respondenten en anderen die betrokken waren bij de verstrekking en verzameling van informatie worden hierbij hartelijk bedankt voor hun hulp ii

5 INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING...v VOORWOORD... vii 1. INLEIDING Doel Afbakening Vraagstelling Opdrachtgever en uitvoerenden Uitvoering Opzet en methode Uitgangspunten Kaart Beperkingen van de onderzoeksmethode Leeswijzer LEEGSTAND EN HERBESTEMMING IN FRYSLÂN Methode Beschikbaarheid gegevens Overheden Gesubsidieerde instellingen Sectorale instellingen, stichtingen en verenigingen en goed geïnformeerde personen Beleid Inzicht en uitzicht Leegstand Herbestemming Ruimtelijke trends Agrarische trends Trends in industrie en nijverheid Trends met betrekking tot kantoren Maatschappelijke trends Trends met betrekking tot wonen CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN Conclusie Aanbevelingen BIJLAGEN Bijlage 1 Uitsnit Fryslân uit De Oude Kaart van Nederland Bijlage 2. Invulformulier Bijlage 3. Lijst van benaderde personen en organisaties in Fryslân Bijlage 4. Interviews Bijlage 5 (Algemene bevindingen over leegstand en herbestemming) iii

6 De tekst van het verslag wordt afgewisseld met de volgende voorbeelden (in willekeurige volgorde): LEEGSTAND IN FRYSLÂN Remise NFLS Lokaalspoor te Stiens Voormalige openbare school te Húns Voormalige bijzondere strafgevangenis te Leeuwarden Voormalige hervormde kerk te Vinkega Voormalige buitenschool te Leeuwarden HERBESTEMMING IN FRYSLÂN Voormalige manege te Leeuwarden Voormalige Rehoboth Mulo te Sneek Klooster Karmel te Drachten Burmaniakamp te Leeuwarden Voormalig complex van de Coöperatieve Aankoop Vereniging te Oldeberkoop iv

7 SAMENVATTING Fryslân wordt niet geplaagd door een ernstige mate van structurele leegstand. Maar in het fijnmazige open landschap met veel kleine dorpen en enkele tientallen grotere plaatsen en steden, valt leegstand wel pijnlijk op. Door een vrij brede aanpak van het onderzoek alle gemeenten, aan de overheid gelieerde instanties, veel vastgoedbeheerders, andere marktpartijen en een aantal Friese experts zijn met gerichte vragen benaderd kon een vrij compleet beeld worden verkregen. De informatie is meestal zonder enige terughoudendheid verstrekt, maar duidelijk werd wel dat structurele leegstand slechts incidentele ambtelijke of beleidsaandacht kreeg. Hier en daar was wel zorg te merken, met name in twee sectoren. Bij kerken is de leegstand nu al aanzienlijk en er wordt verwacht dat de leegstand als gevolg van de verschraling van het bestuurskader, de intering van de kerkelijke vermogens en de recente ontwikkeling van kerken in Samen op Weg- of Protestantse Kerken-combinaties zeer ernstige proporties zal aannemen. Het zal, als er niets gebeurt, een ernstige aantasting van de leefbaarheid van Fryslân tot gevolg hebben. De eerste initiatieven om het probleem te onderkennen en er oplossingen voor te vinden zijn overigens genomen. Opvallend is dat de respondenten in de overheidssector nauwelijks op de hoogte waren van dit dreigende probleem. Recent is de constatering dat in bepaalde streken van Fryslân, vooral het noorden en noordwesten leegstand bij woningen dreigt. In de historische bebouwing van sommige (kleine) dorpen is dat al merkbaar. Hier en daar is zelfs van verkrotting sprake. Net als bij de kerken is het vooral de dreigende aantasting van de kwaliteit van de woonomgeving en dus van de leefbaarheid die betrokkenen zorg baren. De afname van de belangstelling in de sociale huursector is een nieuwe indicatie dat leegstand zelfs in deze sector dreigt. De eerste maatregelen om het probleem te bestrijden zijn genomen in een samenwerkingsverband van belanghebbende partijen. De initiatieven die in beide sectoren zijn ondernomen om de problemen te onderkennen en er oplossingen voor aan te reiken, verdienen grote aandacht en dienen door de betrokken overheden ondersteund te worden. Daarnaast verdient het de aanbeveling leegstand inzichtelijk te maken, middels verder onderzoek en structurele monitoring, zodat trends in een vroegtijdig stadium onderkend worden. Daarop kunnen maatregelen worden genomen om te anticiperen op de te verwachten ontwikkelingen en kan mogelijk de dreigende leegstand worden beperkt of zelfs voorkomen. v

8 vi

9 VOORWOORD Verrommeling en verloedering, maar ook Mooi Nederland zijn veelgehoorde termen deze dagen. Er is sprake van een paradox, waar vrijwel iedereen het belang van ruimtelijke kwaliteit onderschrijft en tegelijkertijd ontevreden is over de tot stand gekomen kwaliteit van onze leefomgeving. En hoewel ruimtelijke kwaliteit niet eenduidig valt te definiëren en te waarderen, overheerst de opinie dat er niet echt veels moois wordt toegevoegd en dat er tegelijkertijd te veel mooie, vertrouwde gebouwen uit onze dorpen, steden en landschappen verdwijnen. En al mag het in het Noorden en zeker in Fryslân, naar verhouding meevallen - Fryslân, op afstand de mooiste provincie van Nederland, zoals het provinciaal bestuur belijdt tegelijkertijd concludeert de VROM-Inspectie Noord naar aanleiding van een onderzoek naar de kwaliteit van de leefomgeving, dat de gemeenten in de drie noordelijke provincies meer prioriteit moeten geven aan het tegengaan van de verrommeling van de leefomgeving. Onderdeel van het beeld van verrommeling vormt de leegstand van gebouwen en wellicht ook waar leegstand dreigt, omdat dan veelal de staat van onderhoud zienderogen terugloopt. Slecht onderhouden, lege gebouwen leiden gemakkelijk tot een sloopbesluit en voordat het tot ons doordringt verliezen we weer een vertrouwd, niet zelden historisch waardevol onderdeel van onze leefomgeving. Niet alleen is verlies aan ruimtelijke kwaliteit dan aan de orde, maar zeker lijden we onnodige maatschappelijke en materiële schade, als niet in een vroeg stadium een visie wordt ontwikkeld hoe met de (dreigende) leegstand van gebouwen moet worden omgegaan. De Oude Kaart van Nederland waar dit rapport De Oude kaart van Fryslân onderdeel van uitmaakt, wil een bijdrage leveren aan het onderkennen van het belang dat aan (dreigende) leegstaand moet worden toegekend en daarmee is het een uniek, concreet beleidsinstrument dat aan de (komende) verloedering en aan de mogelijke teloorgang van cultuurhistorische waardevolle gebouwen een halt toe kan roepen. De gekozen opzet is al evenzeer bijzonder, nu in zeer korte tijd een, mogelijk niet geheel perfect, maar toch zeker zeer overtuigend inzicht tot stand is gebracht waar de leegstand zich voordoet en gaat voordoen. De verklaring daarvoor ligt in de gekozen brede opzet. Het gaat niet om één (regionale) studie naar één categorie bebouwing, maar om een onderzoek waarbij het gehele scala aan gebouwde functies zijn betrokken: landbouw, zorgvoorzieningen, zakelijke dienstverlening, kortom geen enkele sector is op voorhand uitgesloten. Een tweede opvallend feit is gelegen in de aanpak van onderaf. De analyse van de (dreigende) leegstand heeft van onderaf plaatsgevonden door een zeer groot aantal spelers in de lokale en regionale praktijk erbij te betrekken. Daarmee is ook een schat aan suggesties voor een goede toekomstige aanpak verzameld. vii

10 Het onderzoek levert een indicatieve momentopname van de structurele leegstand in Fryslân. In het algemeen lijkt de omvang van de structurele leegstand bescheiden, zeker als daarbij het criterium wordt gehanteerd dat van leegstand sprake is, als deze zich ten minste twee jaar voordoet en waarvoor nog geen bestuurlijk vastgestelde plannen zijn. Dit betekent echter niet dat er weinig panden leegkomen, maar veeleer dat in Fryslân veel leegkomende panden binnen een termijn van twee jaar worden gesloopt en vervangen. Er vinden dus wel degelijk zeer veel ruimtelijke transformaties plaats, waarbij ook cultuurhistorisch erfgoed in het geding is. Over de beeldkwaliteit van de vervangende nieuwbouw is, zoals gesteld, niet iedereen onverholen tevreden. Al met al is het verkregen inzicht zeker niet afdoende om een sluitende aanpak te kunnen garanderen, daarvoor zal vervolgonderzoek naar methoden van het registeren van (komende) leegstand en hoe daarop in beleidsmatige zin op te anticiperen, moeten plaatsvinden. Een tweede constatering is dat er in de bedrijfsmatige sectoren niet echt sprake is van een groot kwantitatief probleem niet uit het oog moet worden verloren dat er ook een aanzienlijk aantal herbestemmingen heeft plaatsgevonden, waarbij de cultuurhistorische waarden van de gebouwen op voorbeeldige wijze zijn gerespecteerd maar dat door meerdere respondenten op indringende wijze gewezen is op een tweetal sectoren waar binnen afzienbare tijd van aanzienlijke leegstand sprake zal zijn. Het gaat dan om mogelijk honderden, veelal cultuurhistorische zeer waardevolle, kerkgebouwen en aanzienlijke aantallen, kleinschalige landarbeiderwoninkjes en naoorlogse sociale woningbouw in de dorpen gelegen in het Noordwestelijke deel van de provincie. Ideevorming en planvorming voor het oplossen van deze naderende problematiek is geboden. Tijdig reageren op de ontstane en komende problematiek kan de verrommeling tegengaan, herbestemmen in het geval er sprake is van aantoonbare cultuurhistorische waarden is daarbij een zonder meer te prefereren benaderingswijze. Fryslân kan, en dat geldt zeker ook voor hûs en hiem, die in haar statuten de bevordering van de schoonheid van dorp, stad en land voert, blij zijn met dit onderzoek, omdat het inderdaad de basis kan vormen voor te ontwikkelen beleid, een beleid dat er toe kan leiden dat Fryslân op afstand de mooist provincie van Nederland blijft! Ap Timmermans, directeur/secretaris hûs en hiem. viii

11 1. INLEIDING 1.1 Ruimte en kennis Ruimte is belangrijk in Nederland. De vraag is echter hoe het mogelijk is dat in een land waarin zoveel aandacht is voor ruimtelijke kwaliteit, verrommeling en verloedering als gevolg van leegstand om zich heen grijpt. En waarom wordt in een dichtbevolkt land waar ruimte een schaars goed is, de bebouwde omgeving uitgebreid ten koste van het open landschap, terwijl op andere locaties leegstaande gebouwen wachten op een nieuwe gebruiker? Veel Nederlanders maken zich zorgen om het verdwijnen van het rurale landschap ten koste van bijvoorbeeld bedrijventerreinen. Iedereen wil immers in een aantrekkelijke omgeving wonen, werken, leven! Verval als gevolg van langdurige leegstand kan dusdanig pijnlijk bijdragen aan de verrommeling van het landschap, dat sloop soms de beste optie wordt. Aanleiding voor deze studie is het gebrek aan kennismanagement van leegstand en herbestemming. We weten niet wat de huidige stand van zaken is omtrent de aard en omvang van leegstand en herbestemming in Nederland. We weten niet precies wie wat daarover weet en wat er niet geweten wordt. We weten niet waar die informatie dan wel te vinden is en hoe toegankelijk en actueel deze is. Ruimtelijk beleid is belangrijk, maar het ondersteunende kennissysteem ontbreekt (nog) op dit vlak! 1.2 Doel Het project De Oude Kaart van Nederland streeft ernaar een bijdrage te leveren aan de verbetering van de Nederlandse leefomgeving. Het project heeft tot doel het onderwerp leegstand en herbestemming als thema te agenderen, en in kaart te brengen waar informatie en kennis daarover zich bevindt. Implementatie van deze kennis in het reguliere ruimtelijk beleid is het streven. Het getuigt van visie om in beleid en bestemmingsplannen te anticiperen op leegstand en herbestemming, om op deze wijze het waardevolle landschap te sparen. De nieuwe Wet Ruimtelijke Ordening verplicht tot het digitaal actualiseren van bestemmingsplannen en biedt dus een grote kans om de aanbevelingen van dit onderzoek te realiseren. De Oude Kaart van Nederland sluit hiermee aan bij de zogenaamde SER-ladder, die onder andere stelt dat ruimte die reeds beschikbaar is gesteld voor een bepaalde functie, zoveel mogelijk hergebruikt dient te worden alvorens uitbreiding van ruimtelijk gebruik aan de orde is. 1 Leegstand biedt dus ook kansen! 1 De SER-ladder is geïntroduceerd in een advies van 17 december 1999, dat werd uitgebracht als reactie op de nota Ruimtelijk Economisch Beleid (REB). Het SER-advies is te vinden op: 1

12 Immers, door beleidsmatig te anticiperen op leegstand met revitaliseringsmethoden als herbestemming, herontwikkeling, herontwerp en hergebruik, kan zuinig met ruimte worden omgegaan en kan verdieping van de bestaande bebouwde omgeving gecreëerd worden. De Oude Kaart van Nederland vormt daarmee een tegenhanger van het project De Nieuwe Kaart van Nederland. Terwijl De Nieuwe Kaart plannen voor nieuwbouw weergeeft, brengt dit onderzoek de herbestemmingsmogelijkheden van de reeds bebouwde omgeving in kaart. Vandaar dus de titel van het project. De uitvoering van De Oude Kaart van Nederland is een actiepunt in de meerjarenagenda van de Rijksadviseur voor het Cultureel Erfgoed en loopt parallel aan de principes van de beleidsnota Mooi Nederland Afbakening Het project De Oude Kaart van Nederland heeft als uitgangspunt gehad om binnen een tijdsbestek van vier maanden een beeld te schetsen van leegstand en herbestemming in de 12 Nederlandse provincies. Daarnaast heeft ook een onderzoek plaatsgevonden onder landelijke organisaties en overheidsinstellingen. Deze rapporten, met dezelfde aanpak en omvang, 3 vormen de bouwstenen voor een landelijk rapport. Dit rapport is het resultaat van twee maanden veldwerk in de provincie Fryslân. Middels interviews is geïnventariseerd bij welke overheden, marktpartijen en andere vastgoedprofessionals (commercieel en nietcommercieel) informatie en kennis aanwezig is over leegstand en in hoeverre op basis daarvan beleid ontwikkeld wordt. Ten behoeve van de helderheid ten opzichte van de respondenten en de zuiverheid van de begrippen is een strakke definitie van leegstand gehanteerd, te weten structurele leegstand, waarbij voor structureel een termijn van 2 jaar of langer gedefinieerd is. Ook begrippen als hergebruik, herontwikkeling en herontwerp zijn relevant, maar deze zijn minder strak gedefinieerd, omdat strikt genomen het onderzoek hier niet over gaat. Waar leegstand en herbestemming aan het begin liggen van een nieuw leven voor een object, komen de eerdergenoemde begrippen pas later in het proces aan de orde. Immers, eerst dient leegstand geïdentificeerd te worden en dient het object opgenomen te worden in een herbestemmingstraject. 2 Zie: College van Rijksadviseurs (2006) Visie Architectuurbeleid Den Haag: Atelier Rijksbouwmeester. [online] beschikbaar via: 3 Kleine verschillen in de pilotrapportages (Zuid-Holland, Zeeland en Noord-Brabant) daargelaten. 2

13 1.4 Vraagstelling Richtinggevend voor het onderzoek is de vraag hoe de overheid kan anticiperen op leegstand, en herbestemming kan stimuleren. Deze vraag wordt onderzocht vanuit vijf deelvragen: 1. Welke gegevens met betrekking tot leegstaande complexen, terreinen en gebouwen zijn beschikbaar? In welke vorm zijn deze gegevens beschikbaar? Bij wie zijn deze gegevens beschikbaar? Waar kunnen deze gegevens gemeld worden? 2. Wordt er op basis van de beschikbare informatie beleid gemaakt? Is er sprake van direct of indirect beleid? Is beleid reactief of anticiperend? Op welk niveau wordt welk beleid uitgevoerd? 3. Wat is de omvang van leegstand en in welke sectoren speelt leegstand vooral? 4. Welke successen en knelpunten zijn er bij herbestemming? 5. Welke maatschappelijke trends liggen ten grondslag aan leegstand en hoe zullen deze zich naar verwachting in de toekomst manifesteren? 1.5 Opdrachtgever en uitvoerenden Het project De Oude Kaart van Nederland is uitgevoerd in opdracht van de Rijksadviseur voor het Cultureel Erfgoed, dhr. Fons Asselbergs. 4 Het onderzoek is gebaseerd op de eerder uitgevoerde pilotinventarisaties in de provincies Noord-Brabant (winter ), Zuid- Holland en Zeeland (zomer 2007). In alle overige provincies zijn de inventarisaties uitgevoerd in de periode oktober 2007 januari De landelijke projectcoördinatie was daarbij in handen van de Stichting Dorp, Stad & Land, Adviseurs Ruimtelijke Kwaliteit Zuid-Holland en Zeeland. Het coördinatieteam werd aangestuurd door een begeleidingsgroep waarin de Rijksadviseur, de onderzoeker van bovenprovinciale organisaties en vertegenwoordigers van de landelijke projectorganisatie zitting hadden. Naast de onderzoeken in de provincies is in dezelfde periode een onderzoek gehouden onder bovenprovinciale instanties. Uit de dertien rapporten tezamen ontstaat een momentopname van leegstand en functieverlies in Nederland, welke gerapporteerd wordt in het landelijk eindrapport (een publicatie onder auspiciën van het Atelier van de Rijksbouwmeester). Naast de provinciale rapporten en het landelijke eindrapport is, als derde deelproject, een digitale kaart ontwikkeld waarop leegstand gepresenteerd wordt. 5 De inventarisatie in de provincie Fryslân is uitgevoerd door Drents Plateau namens Hûs en Hiem. De auteur van het rapport van Fryslân is Peter Karstkarel. 4 Asselbergs, F. (april 2005) Jaarprogramma Rijksadviseur Cultureel Erfgoed, [online] beschikbaar via: Ministerie van OCW (22 juni 2007) Kunst van leven, hoofdlijnen cultuurbeleid, [online] beschikbaar via: 5 De digitale kaart is te vinden via 3

14 1.6 Uitvoering Opzet en methode Het project De Oude Kaart van Nederland is opgebouwd uit vier componenten, te weten inventarisatie, analyse, interpretatie en conclusie en aanbevelingen. Het is een analytisch onderzoek, gebaseerd op een combinatie van kwalitatieve en kwantitatieve methoden. De bestudering van relevante literatuur en berichtgeving in de media en de gevoerde interviews (zowel persoonlijk als telefonisch) vallen in de eerste categorie. 6 De kwantitatieve methoden zijn met name gebruikt om uit vastgoedlijsten leegstand en herbestemming te identificeren om op deze wijze een cijfermatige indicatie te verkrijgen van de problematiek en mogelijk gekozen oplossingen. Bewust van de beperkte tijd en middelen die het project ter beschikking stonden, is een kader ontwikkeld voor het identificeren van informatiebronnen op basis van geografische spreiding, organisatietype (overheden, markt- en maatschappelijke partijen) en -omvang. Dit geeft tevens één van de beperkingen van dit onderzoek aan: voor het veldwerk stond een maximale termijn van twee maanden en eenieder die met dergelijk onderzoek bekend is, weet dat dit zeer kort is. Ten tweede gaat dit onderzoek uitdrukkelijk uit van bestaande informatie en zijn er dus geen nieuwe onderzoeken opgestart of inventarisaties gemaakt. Bovendien was de medewerking van de instanties op basis van vrijwilligheid. Ter ondersteuning van de uitvoering is een website ontwikkeld waarop respondenten op snelle en effectieve wijze kwantitatieve data konden invoeren, die vervolgens geautomatiseerd op een Google-maps kaart geprojecteerd zijn. Deze kaart, te vinden via vormt een integraal onderdeel van dit rapport en geeft de locaties en de kenmerken van leegstaande objecten aan, alsook de sectorgebonden trends. Met het oog op optimale benutting van bestaande netwerken zijn regionale welstandsorganisaties (RWO s) de hoofduitvoerenden van het project geweest. Deze RWO s hebben dagelijks contact met gemeenten, aanvragers van bouwvergunningen en beschikken bovendien over de nodige expertise ten aanzien van ruimtelijke kwaliteit. Naast het gemak van het netwerk voor het uitvoeren van het onderzoek, biedt een netwerk met contacten op uitvoeringsniveau het project ook de kans het anticiperings- en implementatieaspect te versterken. Ter vergemakkelijking van de uitvoering van het landelijke project heeft iedere RWO minstens één provincie onder de loep genomen. 7 Middels deze opzet zijn ruim 325 interviews gehouden. 6 Deze interviews zijn opgeslagen in een interviewbestand dat voor eventueel verder onderzoek te raadplegen is via de Stichting Dorp, Stad & Land. 7 De provincies Groningen, Friesland en Drenthe zijn uitgevoerd door het Drents Plateau, in de eerste twee gevallen namens respectievelijk Hûs en Hiem en Libau. Het Oversticht voerde het onderzoek uit in de provincie Overijssel en Flevoland. Het Gelders Genootschap heeft de provincies Gelderland en Limburg voor haar rekening genomen. De provincie Utrecht is namens Welstand en Monumenten Midden Nederland 4

15 De betrokken uitvoerders werkten binnen een gedetailleerd uitvoeringskader (met templates en handreikingen), uitgezet door de landelijke projectcoördinatie, die ook de betrokkenen van permanente feedback voorzag. Binnen het uitgezette kader zijn de RWO s vrij geweest om de organisatie van de interviews op te zetten Uitgangspunten Leegstand kan veel oorzaken hebben en hoeft niet per definitie een probleem te zijn. Leegstand van gebouwen en terreinen wordt bijvoorbeeld veroorzaakt door: functieverlies door maatschappelijke ontwikkelingen, functieverlies door verandering van beleid of technische ontwikkelingen, beperkingen door regelgeving, schommelingen in de economische conjunctuur, beperkingen door bereikbaarheid of langdurige processen van herbestemming, herstructurering of sloop. Deze mogelijke categorieën van oorzaken, die allemaal zijn meegenomen in het onderzoek, kunnen verschillende typen leegstand tot gevolg hebben. Zo is er maatschappelijke leegstand, ervaringsleegstand, gevoelsmatige leegstand, juridische leegstand, planologische leegstand (veroorzaakt door vertraagde planvorming), wachtende leegstand, milieutechnische leegstand, bewuste leegstand (om de prijs op te drijven), frictieleegstand (leegstand door het veranderen van gebruiker) en structurele leegstand. 8 Om de uitvoering hanteerbaar te maken, is de inventarisatie beperkt tot terreinen, complexen en gebouwen die óf structureel leegstaan óf in de komende tien jaar hun huidige functie verliezen. Daarbij is leegstand voor meer dan twee jaar als structureel gedefinieerd. Deze definitie is afkomstig uit de kantorenmarkt, alwaar deze met name gebruikt wordt om structurele leegstand te onderscheiden van frictieleegstand. 9 Gezien het doel van de kaart, namelijk het anticiperen op herbestemming, zijn terreinen, complexen en gebouwen waarvoor concrete plannen voor herbestemming of sloop bestaan, buiten het onderzoek gehouden. Helaas is de interpretatie van het begrip concrete plannen nog steeds discutabel. In dit onderzoek is de betekenis van een concreet plan opgevat als een plan dat bestuurlijk geaccordeerd is. De verkoop van een leegstaand gebouw is niet uitgevoerd door Stichting Dorp, Stad & Land, alwaar ook de onderzoeken voor Noord-Holland, Zuid- Holland en Zeeland zijn uitgevoerd, de digitale kaart is gemaakt, en het landelijk eindrapport is geschreven. De provincie Noord-Brabant is de enige provincie waar een RWO niet direct betrokken was; hier is het project uitgevoerd door onderzoeksbureau De Onderste Steen. 8 Bekijk voor meer algemene informatie over leegstand en herbestemming bijlage Deze definitie is overgenomen uit het onderzoek van de Stec Groep en uit de brochure Wonen op de Zaak. Voor nieuwe kantoren, van na 1990, geldt dat een periode van 3 jaar als structurele leegstand wordt aangemerkt. Dit verschil is binnen ons onderzoek verwaarloosbaar. Overigens definieert de Herbestemmingswijzer een termijn van 3 jaar leegstand als structurele leegstand. Dit ter onderscheid van frictieleegstand en conjuncturele leegstand. Geuting, E., Voerman E. (juni 2006) Analyse kantorenmarkt Zuid-Holland, Stec Groep aan Provincie Zuid- Holland [online] beschikbaar op: Ministerie van VROM (maart 2006) Wonen op de zaak, transformeren van kantoren in woningen [online] Beschikbaar via: Hek, M., Kamstra, J., Geraedts, R. (2004) Herbestemmingswijzer. Herbestemming van bestaand vast. Delft: Publikatie Bouwkunde. 5

16 beschouwd als herbestemming en is dus als functieverlies opgenomen. Langdurige leegstand door het ontwikkelen van plannen voor herbestemming is afhankelijk van de fase waarin het plan verkeerde wel opgenomen! Ook tijdelijk herbestemd vastgoed is opgenomen in het onderzoek en op de kaart. Hoewel tijdelijke herbestemming de leefbaarheid van de omgeving bevordert en het verval van het gebouw enigszins tegen kan gaan, is tijdelijke herbestemming op lange termijn zelden een rendabele oplossing. Ook bij tijdelijke herbestemming dreigt het gevaar van verval. Het opnemen van tijdelijke herbestemming en structurele leegstand in één categorie biedt ook een aanzienlijk voordeel ten aanzien van de weergave op de kaart. Op deze wijze wordt immers de vraag of het gebouw mogelijk gekraakt kan worden, in het midden gelaten. Dit is ook één van de redenen waarom woningen niet zijn opgenomen op de kaart. Daarbij komt dat er sprake is van krapte op de woningmarkt, de markt over het algemeen goed in de gaten wordt gehouden door commerciële partijen en woningcorporaties en dat woonhuizen zelden veranderen van functie. Waar deze toch structureel leegstaan, wordt meestal overgegaan tot herstructurering en sloop. Daarom is ook tijdens het onderzoek naar trends relatief minder aandacht besteed aan woningen. Bij de objecten die op de kaart staan, is geen onderscheid gemaakt tussen cultuurhistorisch waardevolle en minder waardevolle gebouwen. De mogelijkheden voor herbestemming zijn immers niet alleen afhankelijk van de cultuurhistorische waarde van een gebouw. Het is aan de gebruiker van de kaart om de mogelijkheden voor herbestemming of sloop af te wegen. Aan de objecten op de kaart kan geen andere waarde toegekend worden dan het feit dat deze gebouwen óf langer dan twee jaar leegstaan óf hun functie kwijt zullen raken Kaart De tijdens het project ontwikkelde digitale kaart, die de potentie heeft zich tot een interactief beleidsinstrument te ontwikkelen, bevat twee soorten informatie. Enerzijds is dat de objectinformatie: gegevens over een concreet leegstaand gebouw of terrein. Anderzijds is dat meer kwalitatieve informatie over te verwachten maatschappelijke ontwikkelingen die leegstand veroorzaken. Beide soorten informatie zijn verkregen van de respondenten. De respondenten is verzocht informatie over concrete leegstandobjecten in te vullen in een online dataformulier. 10 Deze data zijn weergegeven op een digitale kaart in Google Maps: De Oude Kaart van Nederland. De complete inventarisatie heeft ruim 800 objecten opgeleverd waarvan bekend is dat ze structureel leegstaan, tijdelijk herbestemd zijn of in de toekomst hun functie verliezen. De objecten zijn verdeeld in overheid, welzijn, wonen en economie, op basis van de typologie van het terrein, complex of gebouw. Waar bekend, is de eventuele monumentale status van het object vermeld evenals het vloeroppervlak. Adresgegevens zijn uit privacyoverwegingen achterwege gelaten. De locatie op de kaart is gebaseerd op de 10 In bijlage 2 is een weergave van het invulformulier te vinden. 6

17 postcode van het object en geeft daarom een indicatie van de plek, waarbij overigens niet tot adresniveau ingezoomd kan worden op de kaart. Door selectiecriteria aan te klikken kan een deel van de objecten op de kaart geselecteerd worden, bijvoorbeeld alleen de rijksmonumenten en/of alleen de leegstaande religieuze gebouwen etc. Door op een object te klikken verschijnt gedetailleerde informatie over dit object. Vervolgens kan doorgeklikt worden naar trendinformatie die op het object van toepassing is. Dit kan achtergrondinformatie zijn over de oorzaken van leegstand die voor de betreffende categorie waarin het object valt van toepassing zijn, of informatie over het leegstandsbeleid van de gemeente waarin het object ligt. In eerste instantie geeft de kaart dus in één oogopslag de herbestemmingsopgave in Nederland weer. In tweede instantie wordt ook een indicatie gegeven van de oorzaken die daaraan ten grondslag liggen Beperkingen van de onderzoeksmethode Zowel de kaart als het rapport zijn gebaseerd op reeds bestaande inventarisaties. Daardoor bestaat het gevaar dat het resultaat van De Oude Kaart van Nederland ten onrechte een beeld van volledigheid suggereert; de kaart geeft alleen een indruk van leegstaande gebouwen en niet van de omvang van leegstand. Respondenten is gevraagd de bij hen bekende leegstand in te voeren op een digitaal invoerformulier gekoppeld aan een database. 11 Door de gekozen methode komen juist in het oog springende gebouwen, waar al enige aandacht voor is, op de kaart te staan. Over een gemeente waar weinig inzicht is in leegstand van gebouwen, kan de indruk ontstaan dat er weinig leegstand voorkomt. Het tegendeel is eerder waar: daar waar veel kennis is over leegstaande en leegkomende gebouwen, is de zorg voor de leefomgeving groter. De Oude Kaart van Nederland is daarom niet zonder de toelichting te lezen. De inventarisatie is mede uitgevoerd vanuit de verwachting dat het voor vastgoedeigenaren voordelig zou zijn om in een vroeg stadium gebruikers voor leegkomend vastgoed te vinden, maar in werkelijkheid zijn er diverse redenen aan te wijzen waarom het openbaar maken van leegstand de eigenaar geen voordeel lijkt te bieden. Om commerciële reden kunnen vastgoedeigenaren zich niet willen uitlaten over aan- of verkoopplannen. Het komt voor dat makelaars langdurige leegstand proberen te verbloemen om waardevermindering van een pand tegen te gaan. Daarnaast spelen religieuze (bij religieuze objecten of complexen) en emotionele motieven mee. Om die reden wordt bijvoorbeeld zeer voorzichtig omgegaan met informatie over de toekomst van de kerk. Een laatste, niet onbelangrijke reden om leegstand 11 Fouten in de spelling van adressen bij de invoer van data door respondenten kan leiden tot een onjuiste plaatsbepaling van de objecten op de kaart (deoudekaart.nl). Een foutieve adresinvoer verandert Google automatisch in het meest waarschijnlijke alternatief en dit adres wordt omgezet in een plaatsbepaling op de kaart. Helaas kunnen er bij deze automatische aanpassing van Google fouten ontstaan. Naar onze verwachting zijn deze fouten echter minimaal, temeer omdat alle tijdig ingevoerde objecten gecontroleerd zijn. 7

18 niet openbaar te maken, is dat een langdurig leegstaand kerkgebouw het risico loopt gekraakt te worden of doelwit te worden van vandalisme. Uiteraard is tijdens de uitvoering getracht de inventarisatie zo min mogelijk te laten belemmeren door gefundeerde tegenargumenten te gebruiken en, waar het gevoelige kwesties betrof, zorgvuldig om te gaan met de privacy van de betrokkenen. Echter, de basis van vrijwilligheid waarop de medewerking van de respondenten gestoeld was, werd toch soms als een knelpunt ervaren. 1.7 Leeswijzer Deze rapportage vat de resultaten samen van het onderzoek naar kennis en beleid over leegstand en herbestemming, en de maatschappelijke trends die daaraan ten grondslag liggen. De resultaten van de inventarisatie van leegstaande objecten zijn geprojecteerd op een digitale kaart die te vinden is via De kaart en deze rapportage vullen elkaar aan, het één kan niet zonder het ander bekeken danwel gelezen worden. Met het doel om de verschillende provinciale rapporten in een groter raamwerk te plaatsen, is de inleiding voor alle provinciale rapporten geschreven door het projectbureau De Oude Kaart van Nederland. 12 Hoofdstuk 2 gaat in op de situatie zoals die specifiek voor de provincie Fryslân geldt. Paragraaf 1 behandelt de wijze waarop het onderzoek in deze provincie is uitgevoerd. In de volgende paragraaf wordt weergegeven in hoeverre er in de provincie gegevens beschikbaar zijn over leegstand, van welk type deze zijn en bij welke organisaties deze gevonden kunnen worden. Vervolgens beschrijft paragraaf 3 in hoeverre er door de verschillende organisaties beleid gevoerd wordt en welke middelen er zijn om leegstand tegen te gaan. Paragrafen 4 en 5 schetsen een beeld van leegstand en herbestemming in de provincie. In paragraaf 6 wordt voor verschillende bestemmingen beschreven welke oorzaken er zijn voor leegstand en worden de trends voor de toekomst geschetst. Deze paragraaf heeft dus een voorspellende waarde. In hoofdstuk 3 worden de conclusies van de belangrijkste bevindingen en de aanbevelingen weergegeven. Tenslotte is in het rapport een groot aantal concrete voorbeelden van leegstand weergegeven, waaruit blijkt hoe het niet moet, maar, ter inspiratie, ook een groot aantal voorbeelden van succesvolle herbestemming. Deze zijn verspreid over het rapport opgenomen. Overigens bevat het rapport ook een aantal bijlagen, in eerste instantie bedoeld voor de opvolging van de resultaten, maar ook om een vollediger beeld van de gevolgde werkwijze te geven. 12 De inleiding is geschreven door GerhardMark van der Waal en Hilde Harmsen. 8

19 2. LEEGSTAND EN HERBESTEMMING IN FRYSLÂN Structurele leegstand krijgt in Fryslân slechts incidenteel ambtelijke of beleidsaandacht. Dit komt mogelijk doordat leegstand met name speelt in twee sectoren: niet bij de boerderijen, wat in een agrarische provincie verwacht zou worden, maar bij de dorpskerken en bij woningen in het noorden en noordwesten van Fryslân. Zoals verderop in dit rapport zal blijken, is de situatie bij deze gebouwtypen zonder meer onrustbarend. Het vergt anticiperend beleid en actie. In Fryslân is er geen georganiseerde kennis over leegstand, daarom ontbreekt een overzicht van leegstand in de provincie. Bij geïsoleerde bronnen waren gegevens over leegstand niettemin redelijk goed te verkrijgen. Leegstand bleek geen thema te zijn waar de overheden zich beleidsmatig op richten en om deze in kaart te krijgen moest onderzoek worden verricht. De vastgoedbeheerders waren (vanzelfsprekend) goed op de hoogte. Ook viel op dat gemeenten wel met anticiperend beleid de veranderingen tot brede scholen in het basisonderwijs tegemoet treden. Relatief is en zal bij scholen nauwelijks sprake van leegstand zijn. Uit reacties bleek dat het project De Oude Kaart van Nederland wijst op de noodzaak van beleid voor leegstand. In Fryslân is er volop gelegenheid om ruim en rustig te wonen in een groen en waterrijk landschap met een rijke cultuurhistorie in of bij aantrekkelijke dorpen of steden. De landschappelijke en natuurlijke waarden zijn van groot belang voor de ruim inwoners en vormen een belangrijk visitekaartje. Fryslân is een sterk merk. 13 Fryslân is bovendien de provincie met de grootste dorpdichtheid van Nederland en een geringe verstedelijking. Daardoor is Fryslân rijk aan weids landschap, waarin de boerennederzettingen als eilandjes in het groen liggen. In de Wouden, het oosten en zuidoosten van de provincie is het landschap door boomwallen en bospercelen meer gedekt. Door deze relatief open en fijnmazige structuur valt leegstand op, is elke leegstand pijnlijk. Het sterke merk is gevoelig voor aantasting. Veel zichtbaar pijnlijke plekken zijn er (nog) niet. De eerste reacties van de respondenten was dan ook dat het met de leegstand wel meevalt. Toch stonden in de regionale pers in november 2007 uitgebreide berichten dat met de verwachte afname van de bevolking in de kleistreek in het noorden van de provincie over een aantal jaren ernstige leegstand dreigt. De directeur van een grote woningbouwcorporatie in noordwest Fryslân en een wethouder van de gemeente Franekeradeel brachten het thema naar buiten en uitten daarbij hun bezorgdheid over de dreigende verpaupering van vooral de kleine, kwetsbare dorpen. 13 Deze typering is overgenomen uit het Streekplan Fryslân, Om de kwaliteit fan de romte, p. 20. Leeuwarden

20 Al vrij spoedig na de start van het onderzoek is aangegeven dat de leegstand van woningen niet het belangrijkste aandachtsgebied hoeft te zijn. Uit ontvangen gegevens en uit een interview met de directeur van de vereniging van kleine dorpen en een stafmedewerker van een corporatie werd duidelijk, dat de leegstand van woningen in kleine dorpen wel degelijk een probleem is. Het wordt als een ernstige aanslag op de leefbaarheid ervaren. In dit onderzoek is er dus wel degelijk aandacht voor geweest, hoewel een enigszins representatieve, objectgerichte signalering hiervan niet mogelijk was in de gegeven tijdspanne. Er is kennelijk nog een strikte scheiding tussen kerk en staat in Fryslân, want de overheid leverde gegevens die inzicht gaven in een zeker niet onrustbarende leegstand. Echter, de belangrijkste sector waar leegstand zorgen baart, die, als er geen maatregelen worden genomen, tot rampzalige proporties zal uitgroeien, werd bij de overheden nauwelijks geconstateerd: de groeiende leegstand van kerken. Er staat een veertigtal kerken leeg: de meeste van de 37 kerken in eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken staan leeg of worden nauwelijks gebruikt. De verwachting bestaat, geformuleerd door sterk betrokken experts, dat er binnen vijf tot tien jaar nog eens honderd kerken leeg komen te staan. 14 In de agrarische provincie Fryslân zou, door concentratie en schaalvergroting en dus sanering van boerenbedrijven verwacht kunnen worden dat veel boerderijen leeg staan of komen te staan. Niks is minder waar. De laatste jaren en naar verwacht wordt, de komende jaren, zullen buiten agrarisch gebruik geraakte boerderijen redelijk snel een nieuwe functie, meestal een woonfunctie, krijgen. Wel zijn er andere zorgen in deze sector. Door een vrij brede aanpak van het onderzoek kon een vrij compleet overzicht worden verkregen van de leegstand in Fryslân en in elk geval een betrouwbaar beeld van de trends in de langdurige leegstand. Hoewel in het algemeen structurele leegstand niet zeer groot bleek, is deze in enkele sectoren wel verontrustend. Maar zoals uit reacties uit het veld bleek, elk geval van leegstand, zeker als dit verkrotting tot gevolg heeft, werd ervaren als één te veel. 2.1 Methode Eind september, toen de contouren van de opdracht min of meer zichtbaar werden, is begonnen met de opstelling van een groslijst van al bekende gevallen van leegstand. 14 Zie de interviews met Sytse ten Hoeve en Michael Zwartelé in bijlage 4. 10

21 Leegstand in Fryslân Remise NFLS Lokaalspoor te Stiens De grote dubbele remise voor rijdend materieel is omstreeks 1900 gebouwd met zijwanden in vakwerkbouw en oorspronkelijk aan de rangeerzijde met vijf deuren. Er ligt nog een stuk spoorlijn, maar het rangeerterrein is leeg. Het complex is al tientallen jaren de oorspronkelijke functie kwijt en nog voor een klein gedeelte als aardappelloods in gebruik. De gemeente is afwachtend. NS Vastgoed wil geld en dus sloop. De plaatselijke actiegroep heeft bij aanvrage voor plaatsing monumentenlijst nul op rekest gekregen, ondanks adhesiebetuiging van Peter Nijhof. De remise zou voor vele doelen herbruikbaar zijn. 11

22 Herbestemming in Fryslân Burmaniakamp te Leeuwarden Het kazernecomplex nabij de vliegbasis Leeuwarden is eind 1940 door de Duitse bezetter ontwikkeld als een dorpje in het groen met zeven manschappengebouwen in traditionalistische stijl. Het (jonge) rijksmonument is een aantal jaren in gebruik geweest als dependance van het Asielzoekerscentrum Leeuwarden. Het stond daarna een tijdlang leeg. Tijdens het onderzoek naar leegstand bleek dat een bouwondernemer zich erover had ontfermd en het geleidelijk met zorg aanpast voor bewoning van (buitenlandse) studenten aan de Leeuwarder hogescholen. 12

23 Daarbij bleek in de loop van het onderzoeksproces een aantal objecten opgenomen te zijn die na langdurige leegstand net een nieuwe bestemming hadden gekregen, in een sloopproces verkeerden of die toch nog marginaal in gebruik waren. Begin oktober is bij alle gemeenten en de provincie telefonisch en per daarop volgende elektronische briefwisseling begonnen om de gegevens over leegstand te verzamelen. Het onderzoek in Fryslân is onder regie van het landelijk coördinerend projectbureau Dorp, Stad & Land uitgevoerd namens stichting Drents Plateau, die voor deze opdracht Peter Karstkarel benaderde. 15 Het onderzoek was niet rechtstreeks verbonden aan een regionale welstandsorganisatie, waardoor ook niet een (beperkende) behoedzaamheid hoefde te worden betracht. Bovendien werd het gemak ervaren van de kennis van de netwerken. Naast overheden, vastgoedbeheerders en instanties konden zo veel goed geïnformeerde personen worden benaderd. Om een redelijke mate van compleetheid en in elk geval een betrouwbare doorsnede te verkrijgen, moest het onderzoek in de breedte worden verricht door alle overheden en zoveel mogelijk experts en woordvoeders van gebieden en sectoren te raadplegen en informatie te vragen. De ontvangen gegevens moesten soms, bijvoorbeeld bij tegenstrijdige informatie, worden nagetrokken. Zo werden nogal eens leegstaande objecten opgegeven die bij navraag marginaal of op een onwenselijke wijze werd gebruikt. Een opmerkelijk voorbeeld is de voormalige steenfabriek bij Oostrum, die door drie informanten als leeg aangemerkt werd. De fabriek, een van de meest monumentale voorbeelden van industrieel erfgoed in Fryslân, is al vele jaren in gebruik door een groothandel in zand, grind en dergelijke. Wellicht heeft de ongewenste wijze van gebruik de informanten parten gespeeld. In de meeste gevallen zijn aan de overheden en experts na een redelijk verkregen beeld van leegstand in hun gebied of sector lijsten ter controle en bevestiging gezonden met gerichte vragen over onder meer twijfelgevallen. Nadat in de loop van oktober duidelijk werd dat ook meningen, visies en beleid (of het ontbreken daarvan) tot de thema s van onderzoek behoorden om een duidelijker beeld van de trends te krijgen, zijn de vragen ook daarop gericht. Toch moesten, om dubbel werk te voorkomen en de informanten niet te irriteren, de achter de concrete leegstand liggende oorzaken en de daaruit voortkomende trends, vooral uit de analyse van de leegstand zelf worden gehaald. De beschikbare tijd voor het onderzoek was beperkt. Daarom is al in een vrij vroeg stadium besloten om slechts enkele echte interviews met belangrijke informanten af te nemen en de andere informatie te vergaren met telefoongesprekken en communicatie door middel van 15 Drents Plateau nam dit project aan namens de regionale welstandsorganisatie van de provincie Fryslân, Hûs en Hiem. 13

24 s 16. Deze elektronische communicatie is met veel zorg omkleed. Elke informant ontving per zijn of haar gerichte regio of sector gerichte vragen, om vertrouwen over al bestaande basiskennis te wekken en om het mogelijke antwoord een bedoelde richting te geven. Daarbij zijn basisstukken meegezonden, met als belangrijkste: de tekst over het doel van de Oude Kaart van Nederland van de Rijksadviseur Cultureel Erfgoed. Uit de reacties, ook van de weinigen die geen gegevens wilden leveren omdat personeelstekort of niet ingeplande manuren dit in de weg stonden, bleek dat er waardering voor het onderzoek bestond. Opvallend was daarbij wel dat niemand vroeg naar de wijze waarop de resultaten kenbaar zouden worden gemaakt. De provincie en alle 31 gemeenten zijn benaderd volgens de bovenstaande methode, die tijdrovend, maar effectief bleek. Het was voor tweederde van de gemeenten niet onmiddellijk effectief, omdat niet steeds de juiste betrokkene of de best geïnformeerde werd bereikt. Het onderwerp raakte naar later bleek - in de meeste, niet alle gemeenten onder de aandacht. Met een lijst van contactpersonen van de welstandsorganisatie Hûs en Hiem werden de contacten wel effectiever. Toch moest zeker de helft van de gemeenten er op een tactische wijze herhaald aan herinnerd worden dat ze hun belofte tot het verstrekken van informatie waar moesten maken. Twee gemeenten gaven van meet af aan, bij een tekort aan personeel en niet ingeplande manuren, geen gegevens te kunnen leveren voor dit project. In de ene gemeente is toen met succes contact gezocht met een ambtenaar met wie persoonlijke contacten bestonden; in de andere gemeente zijn lokale kenners benaderd om toch aan de gewenste gegevens te komen. Ondanks herhaald aandringen besloot ook een derde gemeente in een zeer laat stadium niet mee te willen werken. Intussen waren uit andere bronnen al gegevens verzameld, maar tot het natrekken van deze gegevens was deze gemeente niet bereid. De gemeenten zijn in het vervolgtraject, soms tot vier keer toe, nogmaals benaderd met gerichte vragen, waar dikwijls, maar niet altijd, adequaat op is geantwoord. Door deze aanpak is naar verwachting de dekking over de provincie redelijk compleet geworden. 16 Communicatieve activiteiten voor De Oude Kaart van Nederland tot eind december Aantal effectief benaderde informanten: 76 Afgenomen interviews: 9 Aantal telefoongesprekken: 162, waarvan een kleine 30 het karakter van een interview Aantal uitgaande s: 189 (waarvan 28 organisatorisch) 14

25 Er is daarnaast informatie gevraagd aan overheidsgerelateerde organisaties (zoals het waterschap, vliegbasis Leeuwarden), overheidsadviseurs (zoals Hûs en Hiem Welstandsadvisering en Monumentenzorg, Steunpunt Monumentenzorg) en door de overheid gesubsidieerde instellingen (zoals Zorggroep Noorderbreedte en twee hogescholen en verder Stichting Doarpswurk en Stichting Doarp en Bedriuw Fryslân (DBF) die ijveren voor de leefbaarheid in kleine dorpen en bedrijvigheid in dorpen). Verder zijn benaderd: een grote plattelandscorporatie (die met het oog op leegstand met een paar collega s samenwerkt), het Bisdom Groningen-Leeuwarden en stichtingen die zich inzetten voor oude kerken, boerderijen, molens, industrieel erfgoed en de kazematten van Kornwerderzand, alsmede de natuurbeschermingsorganisaties en Landschapsbeheer Fryslân. De Stichting Industrieel Erfgoed Noord-Nederland (SIEN-N) te Groningen, de natuurbeschermingsorganisaties, It Fryske Gea [het Friese landschap], Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer zijn benaderd met vragen. Bovendien is bij een negental personen, als kenners van een regio of een sector, een vijftal architecten, een op hergebruik gericht bouwbedrijf, enkele grote bedrijven als Vitens en DE en een aantal (bedrijfs)makelaars om informatie gevraagd. Naast de overheden en instellingen is een flink aantal personen dat of lokaal of sectoraal goed is geïnformeerd benaderd. In de bijlage worden allen genoemd. 17 De meeste van de benaderde informanten gaven aan niet veel tijd te hebben voor het onderzoek naar leegstand. Om de inventarisatie zo breed mogelijk te trekken en de informanten zo weinig mogelijk met werkzaamheden te belasten zijn de vragen gericht op de typen objecten en de adressering daarvan en niet de oppervlakte of inhoud. Bij de makelaars waren ook deze gegevens beschikbaar en deze zijn op de invoerformulieren vermeld. Overigens is de monumentenstatus niet steeds onderzocht en werd deze alleen op de formulieren vermeld als zekerheid over de status bestond. Voor het natrekken van de status bij de betreffende instanties ontbrak de tijd. Bij objecten waar twijfel over deze autorisatie bestond, is ingevuld dat ze cultuurhistorisch van belang zijn. Om tijdsbeslag te beperken zijn de invoerformulieren door de onderzoeker ingevuld. Dit had ook een organisatorische oorzaak. De formulieren raakten pas beschikbaar toen al een aanzienlijke stroom informatie op gang was gekomen. 2.2 Beschikbaarheid gegevens Geen van de informanten toonde terughoudendheid bij het verstrekken van gegevens. De verstrekking van informatie kan uit voorzichtigheid (om wat voor reden ook) geremd zijn geweest, maar er was niets van te merken. Met uitzondering van de makelaars, bedrijven en 17 Zie voor een compleet overzicht van benaderde organisatie en personen, bijlage 3. 15

26 enkele vastgoedbeheerders, zoals Noorderbreedte (zieken- en zorghuizen) en de hogescholen was de kennis van de structurele leegstand beperkt. Sectoraal bleken er wel verschillen. Over de leegstand bij kerken en boerderijen was een redelijke kennis aanwezig. Enkele referenten wezen daarbij op het feit dat de leegstand van deze gebouwen een grote invloed heeft op de beleving van de woonomgeving van dorp en landschap. Ook over de leegstand van overheidsgebouwen en scholen bleek een redelijke bekendheid te bestaan, mede omdat de overheid bij deze leegstand direct of indirect betrokken partij is. Leegstand bij bedrijfsgebouwen en terreinen en kantoren is bij de overheid minder groot; de leegstand in deze sectoren wordt toch vooral als een probleem voor de markt ervaren. De leegstand en vooral de dreigende leegstand van woningen wordt door verschillende partijen overheden en corporaties op de eerste plaats erkend, maar zij geven aan dat deze nauwelijks concreet in kaart is te brengen. Hierbij gaat het vooral om trends Overheden De indruk werd gewekt dat geen van de overheidsinstanties en de meeste andere organisaties de structurele of dreigende leegstand als thema op de agenda hebben, laat staan dat kant-enklare inventarisaties beschikbaar waren. De bekendheid met de leegstand van geregistreerde monumenten bij de overheid is redelijk. Daarover kwamen dan ook vrij spoedig gegevens los. Hoewel bij de vragen naar leegstand duidelijk was aangegeven dat het om inventarisatie van alle leegstand ging, werd meestal in de eerste plaats de aandacht gericht op monumenten en cultuurhistorisch waardevolle objecten. In het kleinschalige en fijnmazige Fryslân is deze leegstand het pijnlijkst te beleven. De ambtenaren van de plattelandsgemeenten met veel kleine dorpen waren door een grotere (vaak persoonlijke) betrokkenheid beter op de hoogte van het probleem dan die in de gemeenten met grote kernen. Regionaal bleken er verder slechts graduele verschillen in de kennis van de leegstand. De Provincie is benaderd, met het verzoek om in het bijzonder de leegstand van agrarische bebouwing en terreinen aandachtig te analyseren. Er volgde een opgave van leegstand die bij controle niet helemaal bleek te kloppen; er waren ook gebouwen opgenomen die weliswaar marginaal werden gebruikt, maar nog niet leeg stonden. Ook is informatie gevraagd aan het waterschap in Fryslân. Het schap stuurde een complete inventarisatie van in onbruik geraakte gemalen, molens voornamelijk Amerikaans windmotoren en sluizen, met de mededeling dat deze objecten binnen afzienbare tijd in een erfgoedstichting zullen worden ondergebracht. Op regionaal terrein is geen noemenswaardige kennisverzameling op het bedoelde terrein geconstateerd. Wel zijn er enkele reacties die de noodzakelijkheid daarvan bevestigen. 16