Ruimtelijke Ontwikkeling en Economische Zaken

Transcriptie

1 Ons nummer: O *O * Informatie raad/mededeling college Onderwerp Religieus erfgoed Commissie Doarp, Stêd en Omkriten Collegebesluit d.d. 6 november 2018 Portefeuillehouder drs. S.C. van Gent Team Behandelend ambtenaar Reden informatieverstrekking Ruimtelijke Ontwikkeling en Economische Zaken D. Haagsma actieve informatie van het college Collegebesluit - kennis te nemen van het nationaal programma Toekomst Religieus Erfgoed; - de inhoud van de Samenwerkingsovereenkomst en de rol van de gemeente daarbij te bekrachtigen; - mee te werken aan de Pilot Kerkenvisie van het rijk; - in 2019 te komen tot een gemeentelijk Startnotitie Kerkenvisie; - en dit alles als actieve info aan de raad voor te leggen. Toelichting/achtergrond Inleiding: In de gemeente Súdwest-Fryslân staan vele monumentale kerkgebouwen; circa 140 kerkgebouwen waarvan 110 beschermd zijn als rijksmonument. Hiermee zijn wij samen met Amsterdam en Rotterdam de gemeente met het hoogst aantal kerkgebouwen in Nederland. Het religieus gebruik van kerkgebouwen neemt echter af als gevolg van verschillende oorzaken waaronder vergrijzing en ontkerkelijking. Daardoor raken steeds meer gebouwen buiten gebruik of behoeven een andere (neven)functie. Maar er zijn ook positieve ontwikkelingen. Het sluiten van kerkgebouwen voor de oorspronkelijke functie betekent niet per definitie het verlies van deze gebouwen. Er is een lange traditie in hergebruik, ook van kerkgebouwen. Er is een grote politiek-maatschappelijke aandacht voor het vraagstuk van de kerkgebouwen vanuit diverse overwegingen: religieuze, cultuurhistorische, sociale, economische en ruimtelijke overwegingen. In vele dorpsvisies komt dit onderwerp weer terug. Vanwege dit integrale aspect is het van belang om vroegtijdig met elkaar in gesprek te gaan en hierover in gezamenlijkheid een visie en werkwijze te ontwikkelen hoe wij met onze kerkgebouwen om willen gaan. Hiervoor is op landelijk niveau het programma Toekomst Religieus Erfgoed ingericht en wordt op 10 november een Samenwerkingsovereenkomst getekend tussen verschillende partijen, waaronder het rijk, de provincies en de VNG namens de gemeenten. Een van de actiepunten die benoemd wordt in deze samenwerkingsovereenkomst is het opstellen van een kerkenvisie. De gemeente Súdwest-Fryslân is geselecteerd om deel te nemen aan deze pilot Kerkenvisies van het rijk en is voornemens om op termijn een Kerkenvisie op te stellen. Doel: Het doel is om een gezamenlijke integrale visie en werkwijze te ontwikkelen ten aanzien van de kerkgebouwen en hierin samen met het rijk, provincie en de mienskip in op te trekken. 1

2 Argumenten Súdwest-Fryslân grootste op het gebied van monumentale kerkgebouwen In de gemeente Súdwest-Fryslân staan vele monumentale kerkgebouwen; circa 140 kerkgebouwen waarvan 110 beschermd zijn als rijksmonument. Hiermee hebben wij samen met Amsterdam en Rotterdam de meeste kerkgebouwen in Nederland. Uniek is dat in onze gemeente veel kerken staan met een middeleeuwse oorsprong waardoor ze zeer monumentaal zijn. Ook zijn het vaak beeldbepalende gebouwen doordat ze het centrale punt in een dorp vormen. Kerkgebouwen raken buiten gebruik Het religieus gebruik van kerkgebouwen neemt af als gevolg van verschillende oorzaken waaronder vergrijzing en ontkerkelijking. De consequentie daarvan is dat kerkgenootschappen steeds lastiger de onderhoudskosten van kerkgebouwen kunnen dragen. Er is sprake van minder financiële armslag, stijgende kosten en een overcapaciteit aan gebouwen als gevolg van een teruglopend ledenaantal. Daardoor raken steeds meer gebouwen buiten gebruik of behoeven een andere (neven)functie. Impact op leefbaarheid Als een kerk niet langer als kerk gebruikt gaat worden, ontstaan er vaak moeizame discussies over wat er met het gebouw moet gebeuren. Wat mag wel of niet in het kerkgebouw? Welk (nieuw) gebruik is mogelijk? Wie bepaalt en wie betaalt wat? Als kerkgebouwen op termijn leeg komen te staan kan dit enorme impact hebben op de leefbaarheid van een dorp. Om dit voorkomen is het van belang om vroegtijdig met elkaar in gesprek te gaan. Nevenfuncties en herbestemming Want er zijn ook positieve ontwikkelingen. Het sluiten van kerkgebouwen voor de oorspronkelijke functie betekent niet per definitie het verlies van deze gebouwen. Er is een lange traditie in hergebruik, ook van kerkgebouwen. Daarbij blijkt dat een breed scala aan functies in kerkgebouwen een plek kan vinden: van neven- tot multifunctioneel gebruik, van appartement tot zorginstelling van dorpshuis tot kantoor en van restaurant tot boekwinkel. En veel van die herbestemde kerkgebouwen vervullen door hun nieuwe functie nog steeds een centrale plek in de gemeenschap. Breed maatschappelijk vraagstuk Dit brede scala aan functies zien we ook terugkomen in de grote politiek-maatschappelijke aandacht voor het vraagstuk van het behoud van kerkgebouwen vanuit diverse overwegingen: religieuze, cultuurhistorische, sociale, economische en ruimtelijke overwegingen. In vele dorpsvisies komt het kerkgebouw aan bod. En kerkgebouwen zijn niet de enige gebouwen waar een zekere problematiek speelt. Dit zijn bijvoorbeeld ook dorpshuizen en schoolgebouwen. Dit vraagstuk kan daarom niet vanuit een optiek worden aangesneden en moet in samenhang worden ontwikkeld met integraal herbestemmingsbeleid, beleid voor dorpshuizen en woningbouw in Súdwest-Fryslân. Mienskip Want niet alleen de gemeente is aan zet, de gemeente wil samen met de mienskip kijken naar oplossingsmogelijkheden. Waar is behoefte aan in een dorp? Welke functies zouden een nieuwe plek moeten krijgen? Hoe kunnen bepaalde vraagstukken met elkaar verbonden worden? Dit kan de gemeente niet alleen, dit wil zij in gezamenlijkheid met de mienskip doen. Landelijke samenwerking - Samenwerkingsovereenkomst Op 10 november aanstaande wordt er tijdens een landelijke bijeenkomst in Nijmegen een samenwerkingsovereenkomst getekend tussen het rijk, provincie, VNG namens de gemeenten, musea en belangenorganisaties. Als gezamenlijke uitgangspunten worden hierbij benoemd dat ten behoeve van de uitvoering van het programma alle betrokken partijen zich gezamenlijk inzetten voor: 2

3 1. het behoud van kerkgebouwen en hun interieurs 2. het actief uitdragen van het publieke belang van kerkgebouwen 3. het bijdragen aan een landelijke kennisinfrastructuur 4. deelname aan een projectgroep en bestuurlijke stuurgroep waarin de voortgang van het programma zal worden bewaakt 5. het waar aan de orde, participeren in en waar nodig initiëren van de totstandkoming van integrale lokale kerkenvisies 6. een proactieve, probleemoplossende opstelling bij de totstandkoming van kerkenvisies 7. het uitdragen van in kerkenvisies vastgelegde gezamenlijk gemaakte afspraken 8. het werken aan kennis- en data uitwisseling rondom religieus erfgoed Daarnaast wordt specifiek van de gemeenten verwacht dat zij zich in aanvulling op het bovenstaande inzetten voor: 1. het coördineren van de totstandkoming van integrale lokale kerkenvisies. 2. het betrekken van eigenaren, burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties en waar nodig andere bestuursorganen bij de voorbereiding hiervan. 3. het bezien hoe een kerkenvisie een plek kan krijgen in de door gemeenten op te stellen omgevingsvisies. 4. het zoveel als mogelijk vroeg in het proces bieden van helderheid ten aanzien van de gebruiks- en transformatiemogelijkheden van kerkgebouwen (in termen van het bestemmingsplan, toepassing van (parkeer)normen en het afgeven van vergunningen). 5. het tegen het licht te houden van het eigen gemeentelijk beleid en instrumentarium op de vraag in hoeverre het behoud van religieus erfgoed ondersteund wordt. 6. het waar mogelijk actief sturen van functies naar religieus erfgoed dat voor herbestemming wordt aangemerkt. Pilot Kerkenvisies Om in gezamenlijkheid te ontdekken wat de beste werkmethode is voor het opstellen van een kerkenvisie is de gemeente als een van zes gemeenten in Nederland geselecteerd voor het mee doen aan de Pilot Kerkenvisie van het rijk. Deze pilot is bedoeld om er achter te komen wat er nodig is om tot een goede kerkenvisie te komen en wat de inhoud eventueel van een kerkenvisie kan zijn. Op basis van deze pilot stelt het rijk een handleiding op voor het ontwikkelen van een kerkenvisie. De gemeente Súdwest-Fryslân is geselecteerd als een van de zes gemeenten die mee kan doen met deze Pilot. De gemeente Súdwest-Fryslân was namelijk al voornemens een Kerkenvisie op te stellen op basis van het herbestemmingsbeleid. Het voordeel is dat wij hierdoor als gemeente Súdwest-Fryslân procesbegeleiding krijgen en opgenomen zijn samen met de vijf andere gemeenten in een landelijke werkgroep waarbij verschillende partijen aansluiten, zowel overheid gerelateerde organisaties als musea en kerkelijke organisaties. Kerkenvisie Het doel van een kerkenvisie is om een gezamenlijke integrale visie en werkwijze te ontwikkelen ten aanzien van de kerkgebouwen en hierin samen met het rijk, provincie en de mienskip in op te trekken. Partijen ontwikkelen hierbij samen op lokaal niveau, een kerkenvisie voor de kerken, wegen daarbij alle belangen en maken daarbij keuzes over de toekomst van alle kerken. Een aantal gemeenten in Nederland heeft al een dergelijke integrale kerkenvisie opgesteld (Deventer, Utrecht en Den Haag). Integraal houdt in dat in principe alle lokaal betrokken partijen aan tafel zitten tijdens het proces van totstandkoming van de visie, en dat alle kerken worden betrokken in de visie, zowel de monumentale als de niet-monumentale. Een integrale kerkenvisie omvat principieel richtinggevende uitspraken tussen partijen over toekomstige functies/gebruik en over te behouden waarden: welke kerkgebouwen zullen in religieus gebruik blijven, welke staan open voor ander gebruik naast het religieuze gebruik, welke kerkgebouwen zullen hun religieuze gebruik verliezen en kunnen in principe herbestemd worden, welke worden (gedeeltelijk) gesloopt en voor welke kerken wordt een time-out afgesproken 3

4 omdat nog niet bekend is wat de toekomst van die kerken zal zijn. Ook kan een opgestelde kerkenvisie heel goed een concretisering bieden van wat kwaliteit is binnen de door gemeenten op te stellen omgevingsvisies. Een kerkenvisie is vormvrij. Ook hoeft een kerkenvisie niet noodzakelijkerwijs tot in detail uitgewerkt herbestemmingsprofielen of uitvoeringsplannen te bevatten. Want niet zozeer het uiteindelijke document waarin de afspraken worden vastgelegd is van belang, maar het feit dat partijen met elkaar de dialoog aangaan over een duurzaam toekomstperspectief voor de kerkgebouwen. Het gaat om het met elkaar maken van principieel richtinggevende uitspraken, omdat vooraf moeilijk te voorspellen is waar marktpartijen op willen instappen, niet om het opstellen van juridisch bindende afspraken. Juist om die marktpartijen, initiatiefnemers en ontwikkelaars, zekerheid te kunnen bieden is het wel van belang om duidelijkheid te bieden over (on)mogelijkheden. Kennisinfrastructuur In het kader van het landelijke programma Toekomst Religieus Erfgoed wordt er rondom de kerkenvisies op landelijk niveau een ondersteunende kennisinfrastructuur ingezet c.q. opgebouwd. Deze kennisinfrastructuur behelst het stimuleren van de totstandkoming van een door de partners en andere (kennis)instellingen gedragen aanspreekpunt vanuit een 1-loket gedachte. Daarnaast wordt de regionale infrastructuur ingezet om de totstandkoming van kerkenvisies te ondersteunen. Hierbij kan voortgebouwd worden op de kennis en expertise die er al is bij verschillende partners en andere (kennis)instellingen op het terrein van (religieus) erfgoed. Ook zal er aandacht gegeven worden aan het scholen van vrijwillige kerkeigenaren/-besturen en erfgoedverenigingen. Verder zal er aandacht zijn voor de koppeling van databestanden en bronhouders om in gezamenlijkheid de ontwikkelingen in het religieus erfgoed te kunnen monitoren. Draagvlak Daarnaast wordt in het kader van het programma Toekomst Religieus Erfgoed ingezet op het versterken van het draagvlak. Het inzetten op bestendig gebruik van een als erfgoed betitelde kerkgebouw vormt een belangrijk aandachtspunt bij het streven naar het verbreden van draagvlak voor religieus erfgoed. Ingezet wordt ook op het vergroten van het draagvlak onder een groeiende groep jongeren die niet of nauwelijks nog in een kerkgebouw komt. Dat geldt ook voor medeburgers met een niet-christelijke achtergrond die minder goed bekend zijn met de betekenis van kerkgebouwen, maar dit religieus erfgoed wel mee de toekomst in moeten helpen dragen. Daarnaast is het in z n algemeenheid van belang om een (nieuw) gevoel van eigenaarschap voor kerkgebouwen te creëren bij burgers waarbij soms andere waarden en narratieven aangrijpingspunten bieden dan religieuze overwegingen. Alternatieven: Het alternatief is om niet in te stemmen met de deelname aan onderdelen van het Programma Toekomst Religieus Erfgoed en geen specifieke aandacht aan deze problematiek te schenken. Het nadeel is echter dat op termijn wij als gemeente dan geconfronteerd worden met al reeds leegstaande kerkgebouwen, waarvan mogelijk de onderhoudstoestand al achter uit is gegaan en waar lastig nieuwe bestemmingen voor te vinden zijn. Vanwege hun beeldbepalende positie zou dit in vele dorpen een negatief effect kunnen hebben op de leefbaarheid. Risico s Geen. Wettelijke basis: Erfgoedwet 4

5 Financiële aspecten/ gevolgen: Het meedoen aan de pilot Kerkenvisie is kosteloos. Aan het opstellen van een Kerkenvisie zijn wel beperkte kosten verbonden zoals het organiseren van bijeenkomsten en bijvoorbeeld het inhuren van procesbegeleiding. Hiervoor kan vanaf 2019 een subsidieaanvraag bij het rijk ingediend worden. Hierover worden wij binnenkort geïnformeerd. De eventuele financiële consequenties van de Kerkenvisie worden met de Kerkenvisie in kaart gebracht. Bijlage(n) - Samenwerkingsovereenkomst Toekomst Religieus Erfgoed - Brochure Kerkenvisie 5