VERERVING VAN AANDELEN IN KMO'S- EEN VERGE LIJKING TUSSEN N.V., B.V.B.A. EN C.V.

Transcriptie

1 VERERVING VAN AANDELEN IN KMO'S- EEN VERGE LIJKING TUSSEN N.V., B.V.B.A. EN C.V. Filip Huys Onder wetenschappelijke begeleiding van Professor K Geens I. INLEIDING Ons land telt ongeveer kleine en middelgrote ondernemingen, waarvan de meeste familiegebonden zijn. Familiale K.M.O.'s zijn doorgaans eerste-generatiebedrijven waar eigendom en opvolging hand in hand gaan. Als vennootschapsvorm opteert men meestal voor de B.V.B.A. of de N.V.. In deze studie gaan we uit van een K.M.O. in bet bezit van een particuliere ondernemer. Onderzoek heeft uitgewezen dat 68% van de bedrijfsleiders niet met de opvolging bezig is, hoewel een derde onder hen reeds ouder is dan vijftig jaar 1. We zullen de problemen overlopen die zich kunnen stellen bij bet overlijden van de eigenaar-bestuurder van een N.V., B.V.B.A. of C.V.. Hierbij moeten we een onderscheid maken tussen de managementsopvolging en de eigendomsopvolging. Het eerste verwijst naar de continu1teitsproblematiek. Het plots wegvallen van de leidende figuur en onenigheid tussen de erfgenamen kan vaak fatale gevolgen hebben voor het management in de onderneming. De overgang van de eigendom vindt plaats door overdracht van de aandelen. Niet zelden moeten aandelen die allemaal eigendom waren van de paterfamilias bij diens overlijden onder meerdere personen verdeeld worden. Beide vormen van opvolging vertonen zowel menselijke, financiele, bedrijfseconomische als juridische aspecten, die men allemaal kan opvangen door vooraf een degelijke regeling uit te werken op maat, d.w.z. volgens de noden van het bedrijf. Elke opvolgingssituatie is immers uniek en een opvolging regelen kost tijd. Men moet er dus mensen, tijd en geld in investeren. ( 1) DORCKELS, R., e.a., te koop familiale ondememingen opvolging (problematiek in jamiliebedrijven), Brussel, Roularta Books, 1989, t54 p. 395

2 Vooreerst zullen we summier overlopen hoe de overdracht van aandelen geregeld is in de N.V., de B.V.B.A. en de C.V., welke de beperkingen zijn en hoe de waarde van een aandeel kan bepaald worden. Vervolgens bekijken we het erfrecht en fiscaal recht terzake en de invloed van de eigendomsopvolging op de managementsopvolging. Daarna komen enkele alternatieve constructies aan bod waarbij gebruik wordt gemaakt van overdracht van aandelen onder de levenden. Tot slot gaan we voor een aantal situaties na welke opvolgingsregeling het best gekozen wordt om de beoogde doelstellingen te bereiken. Het doel is steeds het creeren van stabiliteit op niveau van het bestuur en op niveau van de aandelen. II. REGELING VAN DE OVERDRACHT VAN AANDELEN IN DE VER SCHILLENDE VENNOOTSCHAPSVORMEN A OVERDRACHT 1. De naamloze vennootschap (N.V.) De eigendom van de aandelen aan toonder gaat over door de loutere afgifte, omdat het recht ge'incorporeerd is in de titel (artt. 45 Venn.W. en 2279 B.W.). De eenvoudige aflevering van het aandeel maakt de overdracht geldig, zowel t.a.v. de vennootschap als t.a.v. derden. De overdracht van hand tot hand zonder enige formaliteit maakt het grate voordeel uit van deze effecten. Bij verlies of diefstal kan men aandelen aan toonder na verloop van tijd -maximum vijf jaar- vervangen (Wet van 24 juli 1921, zoals gewijzigd door de wet van 10 april 1923). Aandelen op naam daarentegen gelden enkel als bewijs van inschrijving in het aandelenregister en hebben dus een onlichamelijk karakter : enkel de wijziging van de inschrijving in het register (art. 43, lid 3 Venn.W.) of betekening aan de vennootschap (art B.W.) zou de eigendomsoverdracht tot stand brengen. De overdracht van aandelen is echter geen plechtig maar een consensueel contract, zodat men moet aannemen dat de overdracht die niet geacteerd is in het aandelenregister, niettemin geldig is. Alleen zal ze dan niet tegenwerpelijk zijn aan derden. 2 Een uitgifte van aandelen op naam kan interessant zijn om het familiaal karakter van de N.V. te waarborgen. Statutaire overdrachtsclausules kunnen dit familiaal, besloten aspect ook in de toekomst waarborgen ( cfr. infra). ( 2) GEENS, K., LAGA, M. en VANDYCK,]., Cooperatieve en andere vennootschapen na de wetten van 18 en 20 juli 1991, Kalmthout, Biblo, 1991, p

3 2. Besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid (B. V.B.A) Het maatschappelijk kapitaal van de B.V.B.A. is verdeeld in gelijke aandelen op naam, met een nominale waarde die niet lager mag zijn dan duizend frank. In deze vennootschapsvorm is het verboden verhandelbare aandelen uit te geven, welke ook hun vorm weze. Een belangrijk verschilpunt met de N.V. is de principieel beperkte overdraagbaarheid van de aandelen in de B.V.B.A., tegenover de vrije overdraagbaarheid in de N.V.. De wetgever heeft hiermee willen vermijden dat een buitenstaander tegen de wil in van de oorspronkelijke vennoten de vennootschap zou binnendringen3. De wettelijke bepalingen (artt. 126, 127 en 128 Venn.W.) zijn van toepassing op elke eigendomsoverdracht: zowel onder levenden als bij overlijden. Een overdracht van aandelen is slechts aan de vennootschap en aan derden tegenwerpelijk vanaf betekening aan de vennootschap of vanaf inschrijving in het register der vennoten. Bij overgang wegens overlijden moeten de zaakvoerder en de rechtsverkrijgenden deze aantekening ondertekenen (art. 125 Venn.W.). Een regelmatige inschrijving in het aandelenregister kan een overdracht van aandelen die niet overeenkomstig artt Venn.W. is geschied echter niet regulariseren De cooperatieve vennootschap (C. V.) Overdracht van aandelen in een C.V. is in de regel enkel mogelijk aan andere vennoten en slechts uitzonderlijk aan derden (art. 142, 1 Venn.W.). Het principe van de wijziging van de inschrijving in het aandelenregister is ook hier toepasselijk (art. 147 Venn.W.). Deze regels kunnen nog worden verstrengd door de statuten, die volgens art. 145, 2 tevens de voorwaarden van toetreding (artt. 147 en 148 Venn.W.), uittreding (art Venn.W.) en uitsluiting (artt. 146, 2 en 152 Venn.W.) bepalen. B. BEPERKINGEN OP DE OVERDRACHT 1. In verband met de oprichting Uit art B.W. zou men kunnen afleiden dat de overdracht van aandelen voordat de vennootschap is opgericht, geldig moet zijn. Ge- ( 3) VAN RYN, J. en HEENEN, ]., Principes de droit commercial, II, Brussel, Bruylant, 1957, nr. 875; VAN HOUTTE, J. Societes privees a responsabilite limitee, Brussel, Larcier, 1989, nr. 5. ( 4) Kart Ged. Kh. Gent, 23 januari 1990, T.R. V., 1990, 201, noot WYCKAERT, M. 397

4 zien echter de waarde van de aandelen nog niet vaststaat zou dit k:unnen leiden tot ongeoorloofde speculaties. Voor de N.V. wordt vereist dat minstens een vierde van het wettelijk minimum gestort is, opdat de overdracht van aandelen geldig zou zijn (art. 46, lid 1 Venn.W.). De overtreding van deze regel wordt gestraft met absolute nietigheid. Bij overdracht van niet volstorte aandden conform art. 46, blijft de overdrager tot vijf jaar na de openbaarmaking gehouden ten belope van het niet gestorte deel (art. 52 Venn.W.). Hij kan echter regres nemen tegen de overnemer wanneer hij wordt aangesproken voor dat gedeelte. Een gelijkaardige bepaling voor de C.V. vinden we in art. 155 Venn.W. In de B.V.B.A. is deze situatie niet geregeld. 2. In verband met de aard van bet effect: N. V. Winstbewijzen k:unnen niet eerder verhandeld worden dan tien dagen na de bekendmaking van de tweede jaarbalans nadat zij gecreeerd zijn. Voor het verstrijken van deze termijn k:unnen winstbewijzen wei worden overgedragen bij onderhandse of authentieke akte, betekend aan de vennootschap. Aileen de koper kan de nietigheid vorderen. Hiermee wil de Wetgever speculatie beletten op aandelen waarvan de waarde nog niet gekend is. Indien het een vennootschap betreft die een publiek beroep heeft gedaan op het spaarwezen, moeten de winstbewijzen bij inschrijving worden volstort en zijn ze onmiddellijk verhandelbaar (art. 47 Venn.W.). 3. In verband met de aard van de vennootschap: B. V.B.A. en C. V. De overdracht van aandelen in een B.V.B.A. is slechts rechtsgeldig mits toestemming van de helft van de vennoten in het bezit van drie vierden van het kapitaal, na aftrek van de rechten waarvan de afstand is voorgesteld. Elke aandeelhouder brengt dus een stem uit, ook de aandeelhouder die slechts een deel van zijn aandelen wenst af te staan (art. 126, lid 1 Venn.W.). Art. 126, lid 2 Venn.W. bepaalt dat de toestemming van de vennoten niet vereist is ingeval de aandelen worden overgedragen aan een andere vennoot, de echtgenoot van de overdrager of erflater, zijn bloedverwanten in rechte lijn of andere personen in de statuten toegelaten. Voor al deze categorieen k:unnen de statuten echter wei de instemming van de vennoten vereisen. 398

5 De overdracht kan men ook aan strengere voorwaarden onderwerpen dan voorzien in art. 126, lid 1 Venn.W. 5. Zo kan de goedkeuring afhankelijk gesteld worden van een grotere meerderheid dan wettelijk voorzien, zelfs van een unaniem besluit van de vennoten( In geen geval mogen de statuten echter de wettelijke beperkingen milderen. De aanduiding van personen in de statuten moet voldoende precies zijn om ze te kunnen identificeren.. Geldig is bijgevolg het beding dat vennoot A (bij zijn overlijden) zonder instemming van de overige vennoten zijn aandelen vrij mag overdragen aan zijn oudste zoon : de vennoten weten dan immers over wie het gaat 6. Het moge duidelijk zijn dat hierin een belangrijke mogelijkheid ligt voor vennoten in een B.V.B.A. om hun aandelen over te dragen aan de begunstigden van hun keuze, voornamelijk familieleden. We komen hierop later nog terug. Over het karakter van de instemmingsvereiste in de B.V.B.A. bestaat onenigheid. Art. 126 Venn.W. schrijft deze voor op straffe van nietigheid. De heersende opvatting in de rechtsleer meent bijgevolg dat de instemming een opschortende voorwaarde van de overgang is 7. Wanneer de vennoten hun instemming weigeren voor een overdracht onder levenden, kan de overdragende vennoot of de kandidaatovernemer de weigerende vennoten dagvaarden voor de bevoegde rechtbank zetelend in kort geding, tenzij de statuten deze mogelijkheid uitsluiten (art. 127 Venn.W.). Acht de rechter het verzet gegrond, dan blijft de overdrager vennoot. In bet andere geval kunnen de weigerende vennoten gedurende drie maanden vanaf de rechterlijke uitspraak een andere overnemer zoeken, de aandelen zelf kopen of alsnog met de overdracht instemmen. Verder in dit hoofdstuk worden de methodes besproken die in dit geval kunnen aangewend worden om de waarde van de aandelen te bepalen. ( 5) VAN HOUTTE, J., o.c., nr. 203; VANRYN, J. en HEENEN, J., o.c., nrs. 918 en 922; REBTEAU, C., Des societes a responsabilite limitee, Brussel, Librairie Judiciaire, 1936, nr. 179 en LOIR, M., Traite et formulaire des Societes de personnes a responsabilite limitee, Brussel, Larder, 1936, nr. 44. ( 6) WOUTERS-DE CUYPER, C., De P.V.B.A in de praktijk, Antwerpen, Kluwer, I, tot 5. ( 7) VAN HOUTTE, J., o.c., nr. 224; VANRYN, J. en HEENEN, J., o.c., nr. 915 en 919; FREDERICQ, L., Traite de droit commercial belge, Gent, Fecheyr, 1950, nr. 647; RONSE, ]., "Overzicht van rechtspraak vennootschappen", T.P.R., 1964, 202, nr Voor een afwijkende mening, zie Kh. Antwerpen, 17 september 1958, R.P.S., 1961, 292, noot 'T KINT, ].; Kh. Antwerpen, 8 november 1985, T.B.H., 1987, 372 en WYCKAERT, M., "De instemmingsvereiste bij de overgang van aandelen in een B.V.B.A. : opschortende voorwaarde of bestaansvoorwaarde - een poging tot verantwoording van de mogelijke stellingnames", T.R. V., 1990,

6 Ingeval erfgenamen of legatarissen van een overleden vennoot niet worden aanvaard door de andere vennoten, hebben zij hiertegen geen verhaal 8. Wei hebben ze dan recht op de waarde van de aandelen en worden ze aldus schuldeiser van de vennootschap. De erfopvolgers zijn immers werkelijk eigenaar van de aandelen vanaf de datum van het overlijden van de erflater-eigenaar, enkel de uitoefening van de aan deze aandelen verbonden rechten wordt opgeschort tot op datum van de beslissing van de medevennoten 9. Ze zijn echter verplicht de aandelen over te nemen indien de andere vennoten hun instemming geven. Het zijn aileen de erfgenamen of legatarissen die niet als vennoot zijn toegelaten die de atkoop kunnen vragen. De zaakvoerder legt het verzoek tot atkoop voor aan de weigerende vennoten. Indien deze geen andere overnemer vinden en de aandelen niet zelf willen kopen, worden prijs en modaliteiten van de koop bepaald door de bevoegde rechter, zetelend in kort 'geding. Beslissen de vennoten om de aandelen te kopen, dan zijn zij tot het nakomen van hun verbintenis gehouden zodra zij hun keuze hebben te kennen gegeven en de prijs van de aandelen werd vastgesteld 10. Wanneer de atkoop niet binnen drie maanden heeft plaats gevonden, kunnen de erfgenamen of legatarissen de ontbinding van de vennootschap vorderen (art. 128 Venn.W.). Met betrekking tot de toepassing van de boger uiteengezette regeling van artt Venn.W. stelt zich een probleem wanneer het gaat om aandelen in een eenpersoonsvennootschap, een vorm die vaak door kleinere K.M.O.'s wordt aangenomen. Hier zijn immers geen andere vennoten dan de overdrager zelf. De Wet van 14 juli 1987 die de eenpersoons-b.v.b.a. invoerde, heeft juist de oprichting van K.M.O. 's willen stimuleren omwille van hun cruciale economische rol in de samenleving. Het was de bekommernis van de wetgever dat hun bestaan niet in gevaar zou gebracht worden door het overlijden van de enige aandeelhouder 11. Daar de bespreking van deze problematiek vooral het erfrecht betreft, verwijzen we hiervoor naar het derde hoofdstuk. Hoger zagen we reeds dat aandelen in een C.V. in principe enkel aan andere vennoten en slechts uitzonderlijk aan derden kunnen worden overgedragen, met een grote vrijheid om dit alles in de statuten verder te regelen, c.q. te beperken (art. 142, 1 Venn.W.). ( 8) Cass., 5 februari 1981, R.P.S., 1981, nr. 6132; VAN RYN, ]. en HEENEN, ]., o.c., nr. 923; FREDERICQ, L., o.c., nr ( 9) Cass., 15 mei 1970, R.P.S., 1971, 92 en T. Not, 1970, 257. (10) Kh. Nijvel, 17 maart 1988, T.B.H., 1991, 72, noot HOSTE, L. (11) Parl.St., Senaat, , 359/2,

7 De situatie is niet anders wanneer de aandelen overgaan ten gevolge van een overlijden. De mogelijkheid om aandelen in een C.V. rechtstreeks over te dragen aan derden, is een nieuwigheid die werd ingevoerd door de wet van 20 juli Deze derden moeten wei in de statuten worden aangewezen ( derdenbeding) of behoren tot de in de statu ten bepaalde categorieen, en tevens voldoen aan de wettelijke of statutaire vereisten om vennoot te zijn (art. 142, 1, lid 2 Venn.W.). 4. Conventionele beperkingen Voor K.M.O.'s die de vorm van een N.V. hebben aangenomen, kan de vrije overdraagbaarheid van de aandelen op naam of aan toonder een belangrijke factor van instabiliteit betekenen op niveau van het aandeelhouderschap. In dat geval is het aangewezen de overdraagbaarheid te beperken door clausules in de statuten of in latere overeenkomsten. Op dezelfde wijze kunnen de boger besproken wettelijke overdraagbaarheidsbeperkingen voor de B.V.B.A. en de C.V. nog verder verstrengd worden. a. N.V. In de N.V. zijn de meest gebruikte overdraagbaarheidsbeperkingen de aanvaardingsclausule ( ook wel goedkeuringsbeding genoemd), en het recht van voorkoop. Vaak worden beide vormen gecombineerd. Een aanvaardingsclausule in een N.V. bestaat hierin dat elke overdracht op voorhand moet worden goedgekeurd door het daartoe in de statuten of overeenkomst aangewezen orgaan. Meestal zal het de raad van bestuur zijn die de kandidaat-overnemer moet toelaten. Bij een beding van voorkoop dient de aandeelhouder die zijn aandelen wil overdragen, deze eerst te koop aan te bieden aan de door de raad van bestuur of een groep van aandeelhouders voorgedragen koper. Deze laatste constructie is zeer populair in familiale K.M.O.'s. Reeds voor de wet van 18 juli 1991 werd in litteratuur en rechtspraak algemeen aanvaard dat de statuten van een N.V. de overdracht van aandelen aan bepaalde voorwaarden konden onderwerpen, op voorwaarde dat de aandeelhouder niet de gevangene werd van zijn aandelen 12 Dit zou immers strijdig zijn met het principe van de vrije verhandelbaarheid van aandelen, eigen aan de open kapitaalvennootschap. (12) WEYfS, L., "De redactie van de aandeelhoudersovereenkomst", in Liber amicorum ]an Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 16; VANRYN, J. en VAN OMMESIAGHE, P., Examen de jurisprudence: les societes commerciales, R.CJ.B., 1967, nr

8 Bij de parlementaire voorbereiding van de nieuwe vennootschapswet was dit een eerste zorg van de wetgever 1 3. Tach wenste men de mogelijkheid om aan N.Y.'s een min of meer besloten en stabiel karakter te geven, zeker bij de oprichting van de vennootschap, niet volledig uit te sluiten. Zo blijken aanvaardings- en voorkoopclausules een uitstekend instrument te zijn om zich te beschermen tegen de indringing van ongewenste derden, o.m. bij overlijden van een vennoot. Voor de nieuwe wet bestond wel onenigheid over de vraag of dergelijk beding ook na de oprichting in de statuten kon worden ingelast 14. Voorts meenden vele auteurs dat zulke statutaire clausules slechts zin hadden indien de aandelen op naam waren 1 5. De wet van 18 juli 1991 heeft met het nieuwe artikel41, 2 Venn.W. gepoogd enige klaarheid te brengen in deze.materie, doch is daar slechts ten dele in geslaagd. Deze bepaling voorziet dat statutaire beperkingen op de overdracht van aandelen - zowel op naam als aan toonder - op geldige wijze kunnen worden ingevoerd, niet aileen bij de oprichting van de vennootschap, maar ook achteraf door een besluit van de algemene vergadering 16. De in dit artikel opgenomen regeling moet, als afwijking op het fundamenteel beginsel van de overdraagbaarheid, restrictief worden ge"interpreteerd 17. Andere overdrachtsbeperkende clausules lijken voortaan nog slechts mogelijk indien ze steunen op een rechtmatig belang en indien ze de overdracht niet langer dan drie maanden onmogelijk rnaken. Hierbij kan vooral gedacht worden aan zogenaamde standstill-clausules 18 Waar ze zijn toegelaten, hebben de goedkeurings- en voorkoopclausules een beperkte werking in de tijd. (13) Gedr. St., Senaat, , nr. 1107/1, 53 en nr , 97. (14) GEENS, K., "De jurisprudentiele bescherming van de minderheidsaandeelhouder tegen door de meerderheid opgezette beschermingsconstructies", in bijzonder nummer T.R.V., 1988, II, 70 en "Quelques aspects de la clause d'agreement dans Ia societe anonyme", R.P.S., nr. 6533, 1989, 323. (15) GEENS, K., "Vooronderstelt een aanvaardingsclausule in een N.V. dat aandelen op naam zijn?", T.R.V., 414. (16) Deze bepalingen zijn onder meer ingegeven door artt. 274 en volgende van de Franse wet op de handelsvennootschappen: Gedr. St., Senaat, 1107 ( ), nr. 1, 53 en nr. 3, 99. (17) Gedr. St., Senaat, , nr. 1107/3, 97. (18) NELISSEN-GRADE, J.M., "Goedkeurings- en voorkoopclausules in de naamloze vennootschap : overeenkomsten betreffende de uitoefening van het stemrecht" in N. V. en B.V.B.A na de Wet van 18 juli 1991, Kalmthout, Biblo, 1992, nr. 14 en 17; a contrario: LIEVENS, J., De nieuwe vennootschapswet (wet van 18 juli 1991), Gent, Mys & Breech, 1991,

9 De aandelen zijn slechts onoverdraagbaar gedurende drie maanden vanaf het verzoek tot aanvaarding of voorkoop. Bij weigering van goedkeuring of in geval van onenigheid omtrent de prijs van voorkoop, moeten het bevoegde orgaan of de bevoegde personen binnen deze termijn een beslissing nemen 1 9. Ten einde het ingaan van de termijn te kunnen bewijzen, gebeurt het verzoek tot goedkeuring of voorkoop best bij aangetekend schrijven. Wanneer de raad van bestuur of de andere aandeelhouders hun instemming betuigen met de overdracht, stellen zich geen verdere problemen. Indien echter de overdracht wordt geweigerd of indien men het voorkooprecht niet wenst uit te oefenen aan de door de koper voorgestelde voorwaarden, begint een tweede termijn van drie maanden, die ingaat een maand voor het verstrijken van de eerste termijn. Binnen deze periode moeten de aandelen verkregen worden door de aandeelhouders of door derden 20. Wanneer de kopers niet akkoord gaan met de door de overdrager voorgestelde prijs, wordt deze vastgesteld bij partijbeslissing van een derde-deskundige overeenkomstig art B.W De overdraagbaarheid hoeft niet in de statuten te worden geregeld, dit kan ook in aandeelhoudersovereenkomsten, waarvan het bestaan voor het eerst uitdrukkelijk door de wet wordt erkend (artt. 41, 2 en 74 ter Venn.W.). Reeds lang spelen deze overeenkomsten een belangrijke rol om bepaalde verhoudingen in het economisch Ieven te regelen. Zij kunnen nuttig zijn voor o.m. het behoud van het familiaal karakter van een N.V. door het blokkeren van aandelen 2 3. Zo ook wanneer oprichters van een N.V. weliswaar aanvaardings- of voorkoopbedingen willen toepassen, maar ( (19) Gedr. St., Senaat, , nr. 1107/1, 53-55; GEENS, K., LAGA, H. en VANDYCK,]., Cooperatieve en andere vennootschappenna de wetten van 18 en 20 juli 1991, Kalmthout, Biblo, 1991, p 65. (20) M.b.t. de interpretatie van het begrip "verkrijgen", zie LIEVENS, J., o.c., 35. (21) Volgens LIEVENS, o.c., 37, is de verwijzing naar art B.W. overbodig; zie ook BOUCKAERT, F., "De wet van 18 juli 1991 tot wijziging van de wetten betreffende de handelsvennootschappen, gecoordineerd op 30 november 1935 in het kader van de doorzichtige organisatie van de ondernemingen en openbare overnameaanbiedingen", in Syllabus studiedag Antwerpen 12 september (22) In een vonnis van 22 februari 1990 heeft de Rechtbank van Koophandel te Namen de niet-naleving van een statutair voorkooprecht voor aandelen in een N.V. gesanctioneerd op grand van de leer van de derde-medeplichtigheid aan andermans contractbreuk: Kh. Namen, 22 februari 1990, T.R.V., 1991, 34, noot LAGA, H.; zie ook PEETERS, 1., "Kunnen beperkingen van de overdraagbaarheid van aandelen van een N.V. jegens een derde-verkrijger enkel worden afgedwongen op grand van het leerstuk van de derde-medeplichtigheid aan andermans contractbreuk?", T.R. V., 1991, (23) Gedr. St., Senaat, , nr. 1107/3,

10 weigerig staan tegenover hun opname in de statuten uit vrees dat ze bepaalde investeerders zouden kunnen afschrikk:en. Wanneer de clausules inzake de overdraagbaarheid van aandelen enkel en aileen in een aandeelhoudersovereenkomst zijn opgenomen, stelt zich wei een probleem van tegenwerpelijkheid aan derden 24. Geheel in de geest van de Franse vennootschapswetgeving, heeft de Belgische Wetgever geen beperkingen toegelaten aan de overdraagbaarheid van aandelen tussen naaste familieleden 2 5. Art. 41, 2 Venn.W. omvat vier hypothesen: erfopvolging, vereffening van de gemeenschap tussen echtgenoten, overdracht aan een echtgenoot en overdracht aan een bloedverwant in de op- of neergaande lijn. De eerste hypothese impliceert dat in geval van erfopvolging aan de N.V. niet Ianger een besloten karakter kan worden gegeven. De term erfopvolging verwijst overigens niet enkel naar de vererving ab intestato, maar ook naar de vererving door de bijzondere legataris. Deze ruime omschrijving noopt tot een eerder restrictieve interpretatie, zoals ook toepgepast door de Franse rechtspraak en rechtslitteratuur 26. Voor aandeelhoudersovereenkomsten waar overdrachtsbeperkingen bij overlijden reeds in strijd werden geacht met art. 1130, lid 2 B.W., is het verbod van art. 41, 2 Venn.W. de bevestiging van een bestaande regel. Een bijzonder legataris, die op basis van een aandeelhoudersovereenkomst niet tot de vennootschap wordt toegelaten, zal echter niet kunnen voorhouden dat dit een verboden overeenkomst over een nog niet opengevallen nalatenschap uitmaakt, nu art. 41, 2 Venn.W. expliciet dergelijke clausules toelaat. De hypothese van vereffening van de gemeenschap tussen echtgenoten behelst het geval van echtscheiding (art B.W.), doch ook en vooral dat van overlijden van een der echtgenoten. We komen hierop terug bij de behandeling van het erfrecht. (24) Gedr. St., Kamer, , nr. 1645/2, 17; DEVENS,]., o.c., 30; VAN OMMESLAGHE, P., "Les conventions d'actionnaires en droit belge", R.P.S., 1989, 303; PEETERS, I., o.c., 515. (25) Gedr. St., Senaat, , nr. 1107/3, 100; zie ook GEENS, K., "Overdrachtsbeperkingen in naamloze vsnnootschappen zijn niet meer zo vanzelfsprekend", Balans, 1991, ail. 223, 1. (26) DEVENS,]., o.c., 32; BOUCKAERT meent zelfs dat art. 41, 2 slechts suppletieve werking zou hebben: BOUCKAERT, F., "De wet van 13 juli 1991 tot wijziging van de wetten betreffende de handelsvennootschappen", in Nieuwe Vennootschappenwet, ]. VAN BAEL (ed.), Antwerpen, Kluwer, 1991, 119; a contrario: NEUSSEN-GRADE, o.c., nr

11 b. B.V.B.A. De toestemmingsvereiste maakt in de B.V.B.A. een wettelijke beperking uit op de overdracht van aandelen. Belangrijk is wei dat in de B.V.B.A. geen bepaling bestaat die beperkingen op de overdracht tussen naaste familieleden verbiedt. Integendeel, ook deze overdrachten k:unnen volgens de regels van artt Venn.W. en overeenkomstig de statuten aan de goedkeuring van de andere vennoten worden onderworpen (vgl. voor de N.V.: art. 41, 2 Venn.W.). De werking ervan werd boger reeds uiteengezet. Net zoals in de N.V. staat bet de vennoten in een B.V.B.A. vrij om een voorkoopclausule op te nemen in de statuten of in latere overeenkomsten. In een besloten kapitaalvennootschap kan de toelaatbaarheid van dergelijke beperkende clausules inderdaad geen probleem vormen. C. DE PRJ]SBEPALING VAN HET AANDEEL 1. Nut In bet Iicht van statutaire bepalingen die de overdracht van aandelen beperken, is het soms noodzakelijk de waarde van niet-nominale aande1en- en dus ook die van de onderneming - te k:unnen bepalen. Zo is bij bet uitoefenen van een recht van voorkoop de prijs een wezenlijk element waarover vaak onenigheid rijst. Hetzelfde probleem stelt zich bij atkoop van aandelen bij weigering van de bij de wet of de statuten vereiste toestemming tot overdracht onder de levenden. Ook wanneer een vereffeningverdeling plaats vindt tengevolge van ontbinding van de gemeenschap door echtscheiding of overlijden, zal de waardebepaling een grote rol spelen. De begunstigde bij een gewone overdracht zal eveneens de exacte waarde van de aandelen willen kennen. In wat volgt bespreken we vooreerst de mogelijkheden om vooraf waarderingsmechanismen in te bouwen in de statuten. Vervolgens overlopen we summier de verschillende waardebegrippen m.b.t. de onderneming en haar aandelen. 2. Statutaire prijsbepalingsmechanismen Uit het voorgaande blijkt dat de overdracht van aandelen vaak de vorm aanneemt van een koop, bijvoorbeeld wanneer vennoten hun recht van voorkoop uitoefenen t.a.v. de erfopvolger van een medevennoot. Zoals elke koop is deze slechts geldig indien het voorwerp, en in het bijzonder de prijs, als essentieel element van de koop, bepaald of 405

12 bepaalbaar is (art B.W.) 27. De prijs dient immers zeker te zijn, d.w.z. in het contract bepaald of bepaalbaar aan de hand van objectieve gegevens die aan de wil van de partijen zijn onttrokken. De bepaling van de prijs kan echter ook aan een derde worden overgelaten (art B.W.), wiens advies beslissend is indien hij handelt als een «goed huisvader>> 28 Dit is een omslachtige maar objectieve methode. Het bindend karakter van de beslissing van een derde-deskundige wordt contractueel, liefst statutair, voorzien 2 9. Een eenvoudige maar zeer manipuleerbare methode is de waardering op basis van de prijs aangeboden door een derde. Bij het opstellen van een statutair prijsbepalingsbeding hebben de partijen vrij spel : de regels van de waardebepaling raken de openbare orde niet. Wel moeten zij te goeder trouwworden uitgevoerd (art. 1134, lid 3 B.W.) 3, zoniet kan de rechter de prijs vaststellen. In de B.V.B.A. kan de rechter dit oak indien er geen statutair prijsbepalingsmechanisme voorzien is en de belanghebbenden niet tot een consensus komen (art. 127, lid 3 Venn.W.). Vaak bevatten de statuten een clausule volgens dewelke de waarde bepaald wordt volgens de laatste goedgekeurde balans, of jaarlijks moet vastgesteld worden door de algemene vergadering. Dit kan aanleiding geven tot problemen wanneer een expert wordt aangesteld, bijvoorbeeld in het kader van een gerechtelijke vereffening-verdeling ten gevolge van overlijden 3 1. Twee niet noodzakelijk overeenstemmende waarderingen komen aldus tegenover elkaar te staan. Kan een erfgenaam van een vennoot zich nu op dit door de rechter bevolen deskundigenverslag beroepen of is hij gebonden door de beslissing van de algemene vergadering? (27) DE PAGE, H., Traite elementaire de droit civil beige, IV, nr. 36; DEVOS, D., "La vente d'actions au porteur d'une societe anonyme", in Melanges offertes a Raymond Vander Elst, Nemesis, 1986, 147; HERBOTS, J., Bijzondere overeenkomsten, I, Leuven, Acco, 1989, 5. (28) Brussel, 21 juni 1974, Rec. Gen. Enr. Not., 1975, nr ; Rb. Brussel, 11 september 1980, R.P.S., 1980, 198, waar echter vijf experts elk tot een verschillende waardebepaling kwamen; HERBOTS, ]., en CLARYSSE, D., "Overzicht van rechtspraak: bijzondere overeenkomsten ( )", R.P.S., 1985, 767, nr. 7; HERBOTS, ]., o.c., 5. (29) DE PAGE, H., o.c., nr. 41; VAN OMMESIAGHE, P., "Examen de jurisprudence", R.CJ,B., 1986, nr. 29. Voor een voorbeeld van een statutaire prijsbepalingsclausule, in casu in een B.V.B.A., zie Kh. Nijvel, 17 maart 1988, I.e., noot HOSTE, 1.. (30) GEENS, K., "De jurisprudentiele bescherming van de minderheidsaandeelhouder tegen door de meerderheid opgezette beschermingsconstructies", T.P.R., 1989, 33 ; RONSE, ]., VAN HULLE, K., NEUSSEN, J. en VAN BRUYSTEGHEM, B., "Overzicht van rechtspraak vennootschappen", T.P.R., 1978, nr. 278; VANRYN, J. en VAN OMME SIAGHE, P., "Examen de jurisprudence ( )", R.CJ.B., 1973, nr. 59. (31) VAN SOEST, E., "Vennootschapsaandelen in nalatenschap. Waardering, stemrecht, verdeling", noot onder Kort Ged. Rb. Kortrijk, T.R.V., 1989,

13 De rechter zelf is alvast niet gebonden door de waardering van de goederen, in casu de aandelen, zoals opgenomen in bet deskundigenverslag (artt en 1216 Ger.W.). Men kan stellen dat de vennoot, die bij de opricbting van of zijn toetreding tot de vennootschap de inhoud van de statuten kende, zicb zal moeten bouden aan de beslissing van de algemene vergadering. Er is immers geen reden voorhanden om af te wijken van bet beginsel van de wilsautonomie 3 2. Anders wordt bet wanneer een meerderbeid van aandeelhouders baar wil laat gelden als wil van de vennootschap, die oak de minderbeid bindt, en daarmee een inbreuk begaat op bet vereiste van de goede trouw 33. Dezelfde uitzondering geldt wanneer de statutaire waarderingsregels bedrieglijk of foutief worden toegepast. Men moet nl. een duidelijk onderscheid maken tussen enerzijds bet bindend karakter van de geldige clausule van de waardebepaling en anderzijds de mogelijkbeid voor de rechter om baar toepassing marginaal te toetsen aan de eisen van de goede trouw. Wellicbt zal de recbter de waardebepaling van de algemene vergadering in aanmerking nemen, maar zal bij deze toetsen aan de waardering door de onafhankelijke expert 3 4. Een voorbeeld van een eenvoudig statutair waardebepalingsbeding dat veel discussie en kosten kan vermijden 35: "De verkoopprijs van de aandelen zal gelijk zijn aan de werkelijke waarde op de dag van de overdracbt. Bij gebrek aan overeenstemming tussen de partijen zal de werkelijke waarde worden vastgesteld door twee deskundigen, waarvan een door elke partij benoemd. De deskundigen zullen rekening houden met alle gegevens die de waarde van de aandelen kunnen bei:nvloeden. Over meningsverschillen tussen de twee deskundigen zal worden beslist door een derde deskundige die zal worden aangewezen door de Voorzitter van de Recbtbank van Koopbandel van de plaats waar de vennootscbap gevestigd is. Tegen de beslissing van de derde deskundige staat geen rechtsmiddel open." (32) Kh. Namen, 29 december 1980, Rev. Reg. Dr, 1982, 137; VANRYN, J. en VAN OM MESLAGHE, P., "Examen de jurisprudence ( ) : les societes commerciales", R.CJ.B., 1973, nr. 59. (33) LIEVENS, ]., "Bescherming van minderheidsaandeelhouders in de vennootschap naar geldend en komend recht", R.tw., , (34) Brussel, 21 juni 1974, I.e. (35) TALLOEN, L., "De overdracht van aandelen in een P.V.BA. - Statutaire clausules", in De overdracht van een KM.O., NotariiHe Dagen Leuven, 1982,

14 De wet van 18 juli 1991 heeft voor de N.V. in de aanstelling van een derde-deskundige voorzien indien er geen overeenkomst is betreffende de prijs (art. 41, 2, lid 2 Venn.W.) 36. Deze regel raakt de openbare orde. Tach zouden partijen nog bindende richtlijnen voor de deskundige contractueel kunnen vastleggen Wl!'ardebegrippen 3B Prijs en waarde zijn twee onderscheiden begrippen. De waardebepaling zal veelal een marge aangeven waarbinnen kopers en verkopers zich zullen bewegen. K.M.O. 's zijn doorgaans echter niet beursgenoteerd, en specifiek voor niet-genoteerde aandelen is dat er geen markt voor bestaat, wat een aantal moeilijkheden tot gevolg heeft. De aangewezen weg voor een waardebepaling is immers de vergelijking, maar bij gebreke aan verhandelingen zijn er geen afdoende vergelijkingspunten. De eenvoudigste marrier om een niet-nominaal aandeel te waarderen is door het bepalen van de fractiewaarde 3 9. Deze is gelijk aan het geplaatste kapitaal van de vennootschap op een bepaald ogenblik, gedeeld door het aantal kapitaalsaandelen. Men spreekt ook van het boekhoudkundig pari van het aandeel. Na een interne kapitaalverhoging moet men steeds het onderscheid blijven maken tussen het oorspronkelijk kapitaal en het bedrag van de kapitaalverhoging om de juiste fractiewaarde te kennen. Nadeel van dit systeem is dat het slechts een statisch beeld geeft van de onderneming en dat verborgen reserves niet in aanmerking worden genomen. Hieruit blijkt reeds dat de vraag naar de waarde van een aandeel meteen dezelfde vraag oproept m.b.t. de onderneming als geheel. Bij het bepalen van de waarde van de onderneming moet men een aantal basisprincipes in acht nemen 4o. Een eerste vereiste is de eenheid van waardering : men moet de onderneming als een geheel beschouwen en daarvan de eigen waarde zoeken. De waardering van het geheelleidt veelal tot een grotere waar- (36) Deze bepaling werd ingegeven door art. 275 van de Franse vennootschapswet. (37) NELISSEN-GRADE, J.M., o.c., nr , 737. (38) Voor een uitgebreide studie verwijzen we naar DE LEMBRE, E., De waardebepaling van de onderneming, Gent, Story-Scientia, 1974, 376 p. (39) Een uitvoerige bespreking vinden we bij WYCKAERT, M., "De bepaling van de fractiewaarde van aandelen zonder nominate waarde in de N.Y., en van de aan deze aandelen verbonden rechten", T.R.V., 1991, (40) DONCKELS, R., e.a., o.c.,

15 de dan de loutere som der delen. Als tweede stelregel dient men enkel het eigen vermogen te waarderen. De waardering dient tevens toekomstgericht en objectief te zijn. Uitgaande van deze principes kan men nu de waarde van de onderneming gaan bepalen. Hierbij kan men echter ten minste drie verschillende waardebegrippen hanteren. De substantiele waarde is de waarde die nodig is om een onderneming op te bouwen die dezelfde hoedanigheid en capaciteit zou hebben. Het gaat hier dus eigenlijk om de vervangingswaarde van de inhoud van de onderneming : men moet een gebruikswaarde vaststellen voor iedere post van het actief. Deze methode is te weinig toekomstgericht en statisch ge'inspireerd. Problemen kunnen immers opduiken wanneer in de onderneming occulte of verborgen reserves aanwezig zijn. Deze betreffen vooral vrijgestelde of niet-geboekte meerwaarden. Voorts dient men na te gaan welke de fiscale structuur is van het eigen vermogen, daar latente belasting eveneens een belangrijk aspect van waardering is. De rendementswaarde is de waarde van de onderneming, bepaald in functie van het te verwachten rendement. Deze benadering is wel dynamisch en toekomstgericht, want volledig gebouwd op de winstverwachting. Het gaat meer bepaald om de gerealiseerde (uitgekeerde, c.q. gereserveerde) winst die uit een normale exploitatie moet haalbaar zijn na belasting. Men kan stellen dat een onderneming tienmaal haar winst na belasting waard is. Door de toegenomen discrepantie tussen de mogelijke boekhoudkundige afschrijvingen en de economische afschrijvingen, bepaalt men de waarde van de onderneming ook vaak als vijfmaal haar cash flow 41. III. ERFRECHT, FISCUS EN VENNOOTSCHAP A HET ERFRECHT 1. Relevant huwelijksvermogensrecht Vooreerst dient nagegaan of de erflater-eigenaar van de aandelen gehuwd was, in welk geval men rekening moet houden met het huwelijksvermogensrecht. Indien de erflater gehuwd was onder het wettelijk stelsel van gemeenschap van goederen, behoren de aandelen die hij/zij reeds bezat voor het huwelijk of die hij/zij gedurende het huwelijk als erfenis of schenking heeft gekregen, tot het eigen vermogen. De aandelen die tij- ( 41) VAN DER ELST, L.. "De waardebepaling van de onderneming", in Fusies en overnames (kopen of verkopen van een onderneming: hoe en aan welke prijs), Brussel, Roularta Books, 1991,

16 I dens bet huwelijk ten bezwarende titel zijn verworven behoren in principe tot het gemeenschappelijk vermogen, enkele uitzonderingen niet te na gesproken. Was de erflater gehuwd onder het stelsel van scheiding van goederen, dan is er geen gemeenschappelijk vermogen : de erflater was enige eigenaar van diens aandelen, behoudens het geval waar deze samen met de echtgenoot verkregen zijn. "I 2. Intestaat erfrecht Indien de erflater tijdens zijn leven geen bijzondere schikkingen heeft getroffen, hebben de erfgenamen recht op het volledige eigen vermogen en op de helft van het gemeenschappelijk vermogen, indien dit er is. Het is dus belangrijk te weten wie van beide echtgenoten precies eigenaar is van de aandelen, vooral wanneer gedurende bet huwelijk een vennootschap wordt opgericht. Tussen echtgenoten kunnen overigens geen aandelen worden verkocht of geruild (artt en 1707 B.W.); schenking tijdens het huwelijk mag wel, doch deze is steeds herroepelijk en dus niet definitief (art B.W.). De langstlevende echtgenoot erft het vruchtgebruik over de hele nalatenschap. De naakte eigendom gaat naar de kinderen (art. 745bis B.W.). Ook conventioneel kan vruchtgebruik op aandelen bedongen worden 42 Eigenlijk gaat het bier om een zakelijk recht op een persoonlijk recht. Volgens art. 581 B.W. is vruchtgebruik mogelijk op alle roerende goederen, en een aandeel in een vennootschap met rechtspersoonlijkheid is een roerend goed 43. Hoewel de vruchtgebruiker niet als vennoot wordt aanzien, zal hij bij zijn intrede in een besloten vennootschap toch de instemming van de vennoten nodig hebben. Hij krijgt immers zekere rechten op de aandelen, die voldoende zijn om het intuitu personae-karakter van de vennootschap aan te tasten. De vruchtgebruiker heeft het stemrecht over de aandelen, en beslist dus (mee) over bestuur en winstverdeling. De belangen van de vruchtgebruiker zijn echter niet noodzakelijk gelijklopend met die van de onderneming. Deze moet winsten kunnen reserveren om te investeren. De eigenaars van de aandelen hebben dezelfde belangen. Hoe beter het de onderneming gaat, hoe groter de waarde van de aandelen. De vruchtgebruiker daarentegen zal misschi~n onmiddellijk (42) LE BAYON, A., "L'usufruit des part sociales", Rev. Soc. (fr.), 435. ( 43) WEYTS, L., "Vennootschapsrecht en erfrecht", in Liber amicorum E. Bouttiau et ]. Demblon, L. RAUCENT (ed. ), Brussel, Bruylant, 1987, nr

17 profijt halen uit de situatie door zo veel mogelijk dividenden te laten uitkeren. Hij moet er wei aanspraak op maken, want verjaring treedt op na vijf jaar. Of de vruchtgebruiker recht heeft op reserves, is niet geheel duidelijk. Daar men reserves als een bedrag ziet dat het kapitaal verhoogt, kan men stellen dat ze aan de naakte eigenaar toekomen. Dit is zeker zo voor de wettelijke en statutaire reserves, maar twijfelachtiger voor de vrije reserves. Dit probleem wordt des te prangender wanneer het verworven aandelenpakket de vruchtgebruiker een meerderheidsparticipatie geeft in de onderneming. Het verdient dan ook aanbeveling om in de statuten te bepalen dat de vennootschap de mogelijkheid heeft de uitoefening van de rechten te schorsen tot vruchtgebruiker en naakte eigenaar samen een lasthebber hebben aangesteld (vgl. art. 43, lid 4 Venn.W.) 44. De eenvoudigste oplossing is de lidmaatschapsrechten integraal te laten uitoefenen door de vruchtgebruiker. In geval van verzet door de naakte eigenaar kan een beroep gedaan worden op de bevoegde rechtbank. De uitoefening van het voorkeurrecht komt toe aan de naakte eigenaar, terwijl de vruchtgebruiker ook op de aldus verkregen aandelen het vruchtgebruik verwerft 4 5. Het reservatair erfrecht voor de langstlevende echtgenoot mag dan van openbare orde zijn, niettemin kan men diens intrede in de vennootschap op dezelfde wijze uitsluiten of beperken als voor andere erfgenamen (cfr. supra). De overlevende echtgenoot moet zich in voorkomend geval dan ook tevreden stellen met een vruchtgebruik op de uitkering van de vermogenswaarde of wordt bij toekenning van de lidmaatschapsrechten aan de naakte eigenaar terug gedrongen in de positie van croupier (art B.W.). De wet eist ten slotte een principit:~le gelijkberechtiging van de kinderen (art. 745 B.W.). Elk kind moet een gelijk deel krijgen in waarde en in natura. Wanneer zich in de nalatenschap aandelen bevinden, worden deze bijgevolg evenredig verdeeld onder de kinderen. Wanneer deze versnippering gepaard gaat met een vruchtgebruik in hoofde van de langstlevende echtgenoot, komen continu"iteit en stabiliteit van de onderneming duidelijk in het gedrang. Elke erfgenaam heeft bovendien op elk ogenblik het recht om uit een onverdeeldheid te treden (art. 815 B.W.). ( 44) DE BUSSCHERE, C., "Vruchtgebruik op aandelen", jura Fa/c., , 383 ; SLUYfS, C., "De overdracht van een K.M.O.", in Fiscaal Patrimonium Beheer: problemen bij de stopzetting, opvolging, overlating en successie in de KM. 0., Brussel, Centrum voor Fiscale Wetenschappen en Bedrijfsbeleid, 1986, (45) Cass., 20 januari 1959, Pas., 1959 I,

18 3. Testament Een testament is steeds herroepbaar. Daardoor is het voor de in de onderneming werkende kinderen een onzekere oplossing en dus geen goed middel om de continu"iteit van de familiale K.M.O. te verzekeren 46. Voorts zijn aile goederen waarover bij testament wordt beschikt onderworpen aan succesierechten, wat in andere constructies soms kan vermeden worden. Het testament is veelal slechts een noodoplossing wanneer de bedrijfsleider-eigenaar tijdens zijn Ieven geen andere regelingen heeft willen treffen. 4. Het verblijvingsbeding De toestand van de langstlevende echtgenoot kan door echtgenoten, gehuwd onder een stelsel van gemeenschap van goederen, gevoelig verbeterd worden. Zij kunnen in het huwelijkscontract bepalen dat bij overlijden van een van hen, de hele gemeenschap of een gedeelte ervan in voile eigendom zal toebehoren aan de overlevende (art B.W.). Met behulp van zulk verblijvingsbeding kan men de moeilijke situatie van vruchtgebruik op aandelen vermijden. De langstlevende echtgenoot blijft dan immers tot aan de dood aile aan de aandelen verbonden rechten uitoefenen. Er weze herhaald dat dergelijk beding slechts mogelijk is voor aandelen die zich in de gemeenschap bevinden. De aandelen die de uitsluitende eigendom zijn van een van de echtgenoten kunnen door een wijziging van het huwelijkscontract wei in gemeenschap worden gebracht (art B.W.). Deze inbreng wordt behandeld als een schenking. Bij overlijden van de echtgenoot die zijn aandelen in gemeenschap heeft gebracht, moet bijgevolg een verrekening gebeuren met zijn erfgenamen. Tach zal de overlevende echtgenoot bij overschrijden van zijn deel in de nalatenschap slechts een opleg moeten betalen. De aandelen mag hij in natura behouden. B. FISKAALRECHTELI]KE ASPECTEN Het is niet overbodig de overdracht van aandelen ook vanuit fiscaalrechtelijk standpunt te bekijken. Fiscale beweegredenen zijn vaak doorslaggevend bij het kiezen van een gepast overdrachtsmechanisme. Tevens zullen fiscale motieven mede aan de basis liggen van de keuze van een welbepaalde vennootschapsvorm. (46) DILLEMANS, R., "Het huwelijksvermogensrecht, het erfrecht en het schenkingsrecht i.v.m. de eigendom van een familiebedrijf", in]uridische aspecten van bet familiebedriff, Antwerpen, Standaard, 1969,

19 1. Inkomstenbelasting Meerwaarden gerealiseerd bij de overdracht van aandelen die deel uitmaken van privepatrimonium, zijn in beginsel belastingvrij. Het moet gaan om de overdracht door een natuurlijk persoon, buiten de uitoefening van een beroepswerkzaamheid en zonder speculatief oogmerk. Indien men aan een buitenlandse vereniging of vennootschap aandelen verkoopt die een «aanmerkelijk belang» vormen in een vennootschap met zetel in Belgie, dan wordt de eventuele meerwaarde belast aan het bijzonder tarief van 16,5 % plus opcentiemen (artt. 67,8 en 93, 1, 2 oud W.I.B.). Daar dit laatste in het kader van de overdracht van aandelen in een familiale K.M.O. weinig zal voorkomen, Iaten we deze regeling verder buiten beschouwing. Ook overdrachten ten kosteloze titel zijn vrij van inkomstenbelasting. 2. Indirecte belasting a. Registratierecht Overdrachten van aandelen ten bezwarende titel geven geen aanleiding tot heffing van registratierechten. Laat men de akte toch registreren, bijvoorbeeld om ze een vaste datum tegeven, dan is enkel het vast recht (750 fr.) verschuldigd. Wanneer de overdracht ten kosteloze titel geschiedt, zal voor aandelen op naam in principe een notariele schenkingsakte vereist zijn ( cfr. infra). Het evenredig schenkingsrecht wordt dan geheven. De schenking van aandelen aan toonder is niet onderworpen aan enige registratieverplichting (art. 131 W.Reg.). Om zich een vaste datum te verschaffen kan de schenker wel een eenzijdige verklaring opstellen, die bij registratie enkel aanleiding geeft tot het vast recht 47. Indien de verklaring uitgaat van de begunstigde zal het evenredig schenkingsrecht geheven worden 48 b. Successierecht Successierechten zijn verschuldigd op de nalatenschap van elke rijksinwoner en worden berekend op de waarde van de algemeenheid van goederen na aftrek van de schulden (art. 1 W.Succ.). Inschrijving in het aandelenregister van de vennootschap, wat per definitie het geval is voor aandelen op naam, is voldoende om opgave in de erfenisaangifte noodzakelijk te maken. Ook de aanwezigheidslijs- (47) Beslissing van de Administratie van 7 december 1978, T. Not., 1979, 285. (48) TAYMANS, J., "Les donations de sommes ou de titres". in Les arrangements de famille, Brussel, Story, 1990, nr

20 ten van gewone en buitengewone algemene vergaderingen zouden als bewijs van bezit kunnen ingeroepen worden. De aandelen die zich bevinden in het actief van de erflater moeten geschat worden op de verkoopwaarde die zij hebben op het ogenblik van overlijden (art. 19 W.Succ.). Wanneer de erflater de aandelen vervreemd heeft ten bezwarende titel, wordt de verkoopprijs geacht nog in zijn nalatenschap aanwezig te zijn indien de overdracht gebeurde binnen de drie jaar voor het overlijden, behoudens bewijs van het tegendeel (art. 108 W.Succ.). Bewijs van de datum van overdracht en/of betaling is dus essentieel. Wanneer bij het overlijden van de erflater een deel van de prijs nog niet is betaald, bijvoorbeeld ingeval van verkoop met uitstel van betaling, zijn op dit saldo erfenisrechten verschuldigd. Het tarief is progressief. In rechte lijn en tussen echtgenoten is dit maximaal 30 %, op de schijf hoven twintig miljoen frank. De Wet voorziet bovendien nog een aantal gevailen waarin een vermindering van het te betalen bedrag wordt toegstaan, het zgn. abattement. c. Schenkingsrecht Het schenkingsrecht wordt geheven telkens een schenkingsakte ter registratie aangeboden wordt. Bij het bepalen van het progressief successietarief zal bij opeenvolgende schenkingen of bij overlijden rekening gehouden worden met de schenkingen die binnen de drie voorgaande jaren werden gedaan. C. INVLOED VAN DE EIGENDOMSOPVOLGING OP DE MANAGEMENTS OPVOLGING 1. Overlijden van een van de twee enige vennoten Als een van de twee enige vennoten overlijdt en er is een clausule die erfgenamen niet toelaat tot de vennootschap, dan zijn niet aile aandelen automatisch verenigd in een hand. AI blijft er dan slechts een vennoot over, toch zuilen de aandelen slechts worden verenigd, indien de overblijvende vennoot de aandelen daadwerkelijk inkoopt. Bij vereniging van aile aandelen van een meerhoofdige B.V.B.A. in handen van een persoon, wordt deze na een jaar geacht hoofdelijk borg te staan voor aile verbintenissen van de vennootschap, ontstaan na de vereniging, tot een tweede vennoot is opgenomen of tot aan de bekendmaking van de ontbinding van de vennootschap (art. 140bis Venn.W.). Hetzelfde geldt voor de eenhoofdig geworden N.V., maar dan bestaat de mogelijkheid om deze binnen een termijn van een jaar na de vereniging om te zetten in een eenpersoons-b.v.ba. (art. 104bis Venn.W.), waarna de hoofdelijke borgtocht van de enige aandeelhouder ophoudt. 414