BUSINESS CASE CENTRALE ZUIVERING GEWASBESCHERMINGSMIDDELEN AWZI NIEUWE WATERWEG VERKENNING EINDRAPPORT

Transcriptie

1 BUSINESS CASE CENTRALE ZUIVERING GEWASBESCHERMINGSMIDDELEN AWZI NIEUWE WATERWEG VERKENNING EINDRAPPORT

2 Bezoekadres Weg der Verenigde Naties KT Utrecht Hoogheemraadschap van Delfland Phoenixstraat AL Delft T.a.v. dhr. B. Nanninga bnanninga@hhdelfland.nl KvK nr. BTW nr. IBAN Uw kenmerk Ons projectnr. Datum Auteur(s) B01 NL97 RABO P juni 2015 T.T. Morselt LTO Glaskracht Klappolder LP Bleiswijk T.a.v. dhr. G. Meis gmeis@ltoglaskracht.nl 2 BUSINESS CASE CENTRALE ZUIVERING GEWASBESCHERMINGSMIDDELEN AWZI NIEUWE WATERWEG VERKENNING Begeleidingscommissie Bas Nanninga, Hoogheemraadschap van Delfland Guus Meijs, LTO Glaskracht Nederland Leden werkgroep juridisch- financieel: Lotte Veltcamp Helbach, Hoogheemraadschap van Delfland Karin Straathof, Hoogheemraadschap van Delfland Gerard Smit, Hoogheemraadschap van Delfland Leden werkgroep technisch- inhoudelijk: Oscar Helsen, Hoogheemraadschap van Delfland Dan van Empel, ZLTO/LTO Glaskracht Nederland

3 1. INLEIDING 3 In Nederland vindt een discussie plaats rondom invoering van de verplichte verwijdering van gewasbeschermingsmiddelen uit te lozen drainwater door glastuinders. De invoering van deze verplichting vindt vermoedelijk al op korte termijn plaats, mogelijk al in Er bestaan nog veel vragen rondom de haalbaarheid en betaalbaarheid van de invoering. Zo is bijvoorbeeld nog niet duidelijk of zuivering op bedrijfsniveau, op het niveau van een clustering van bedrijven of op het niveau van een groter gebied aantrekkelijker is. Eén van de mogelijke oplossingsrichtingen is zuivering via de afvalwaterzuiveringen van het Hoogheemraadschap. Met aanvullende technische maatregelen zou ook daar de gewasbeschermingsmiddelen uit het afvalwater gezuiverd kunnen worden, mogelijk goedkoper dan op bedrijfsniveau of op het niveau van een cluster van bedrijven. Dit werpt weer nieuwe vragen op als: welke technische oplossingen voor zuivering er zijn; welke investeringen, afschrijvingstermijnen en exploitatiekosten hieraan verbonden zijn; op welke manier kostenterugwinning kan geschieden (juridisch), tot welk tarief of heffing dit zou leiden; hoe dit tarief of deze heffing zich verhoudt tot alternatieve oplossingen (zuivering op bedrijfsniveau, aanpassing in bedrijfsvoering e.d.); welke risico's aan het initiatief verbonden zijn; op welke wijze organisatie kan worden ingericht enzovoort. Het Hoogheemraadschap van Delfland heeft tezamen met LTO Glaskracht het initiatief genomen om een business case uit werken voor de collectieve zuivering van gewasbeschermingsmiddelen. Als casus kiest men voor de situatie in het Westland, waar wordt geloosd op de awzi Nieuwe Waterweg. Delfland en LTO Glaskracht hebben Blueconomy gevraagd ondersteuning te verlenen bij het opstellen van deze business case. In dit rapport gaan wij in op de resultaten van dit onderzoek. De vraagstelling van het onderzoek is als volgt: Ontwikkel een business case (op hoofdlijnen) voor de collectieve zuivering van gewasbeschermingsmiddelen in het Westland, welke loost op de zuivering Nieuwe Waterweg. Trek eveneens lessen voor andere gebieden binnen Delfland. Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

4 2. JURIDISCH- FINANCIEEL SPOOR 2.1 Introductie op het beslisprobleem Gewasbeschermingsmiddelen afkomstig van tuinders In dit hoofdstuk gaan we in op de mogelijkheden voor kostenverhaal. Immers, Delfland investeert ten behoeve van tuinders welke (in de toekomst) een verplichting hebben tot nullozing van gewasbeschermingsmiddelen. De idee is dat Delfland de verwijdering uitvoert. Tuinders hoeven daardoor niet zélf te investeren, maar Delfland dus wel. De kosten die aan de investering verbonden zijn (de kapitaalslasten) en de exploitatiekosten zullen (voor een deel) moeten worden verhaald op de tuinders. Diffuse bronnen en andere partijen zijn ook verantwoordelijk voor de aanvoer van gewasbeschermingsmiddelen Tegelijkertijd spelen er nog een aantal zaken die het vraagstuk groter maken dan alleen zuivering ten behoeve van tuinders. Zo zijn gewasbeschermingsmiddelen niet alléén afkomstig van tuinders die dit in de riolering lozen. Er zijn ook diffuse bronnen, bijvoorbeeld door afspoeling vanaf het land en van particulieren. En er zijn andere bedrijven die zorgen voor de aanvoer van gewasbeschermingsmiddelen bij de zuivering zoals composteerders en bollenspoelers. 4 De oplossing die in beeld is, is niet alleen een oplossing voor gewasbeschermingsmiddelen maar ook voor een hoop andere verontreinigingen En dan speelt er nog dat met de oplossing van centrale zuivering op de awzi, niet alléén het probleem van de aanvoer van gewasbeschermingsmiddelen verholpen wordt, maar ook andere problemen worden opgelost. Zo worden organische micro- verontreinigingen beter gezuiverd. De 4e trap op de zuivering (zie hoofdstuk 3) is dus een oplossing voor de gewasbeschermingsmiddelen maar ook voor een hoop andere probleemstoffen. Voor de verwijdering van gewasbeschermingsmiddelen en medicijnen is wetgeving in aantocht, waarbij deze voor gewasbeschermingsmiddelen op kortere termijn zal spelen en voor medicijnen op langere termijn. Een vierde trap op de awzi draagt ook bij aan andere ambities van het waterschap Ook moet in ogenschouw worden genomen dat Delfland ambities heeft om de gehele zoetwatervoorziening in het verzorgingsgebied te verbeteren. Dit mede ingegeven vanuit het besef dat zoetwater een schaarse grondstof kan worden onder veranderende klimatologische omstandigheden en dat het sluiten van kringenlopen een gewenste richting is om met schaarste aan grondstoffen om te gaan (naast zoet water ook energie, fosfaten e.d.). Het middel heiligt niet de doelen (Centrale) zuivering van gewasbeschermingsmiddelen is een goede stap op weg naar verduurzaming. Voorkomen moet worden dat een systeem wordt ontwikkeld dat innovaties in het gebruik (verminderd gebruik) ontmoedigd.

5 2.2 Juridisch- financiële constructies voor kostenverhaal De volgende drie instrumenten zijn onderzocht als mogelijkheid 1 : 1) De zuiveringsheffing De zuiveringsheffing wordt geheven ter financiering van de kosten voor het zuiveren van afvalwater (inclusief transport). Voor alle lozingen geldt een zelfde tarief per vervuilingseenheid. Dit tarief wordt jaarlijks door de VV (op basis van de begroting) vastgesteld. Voor glastuinbouwbedrijven geldt een forfaitaire heffingsmaatstaf (artikel 7.5 Waterwet en artikel 122i Waterschapswet). De heffingsmaatstaf voor glastuinbouwbedrijven is vastgesteld op drie vervuilingseenheden per hectare glasoppervlak. Dit geldt ongeacht de werkelijke hoeveelheid en de kwaliteit van het geloosde water. 5 Met de zuiveringsheffing kan de glastuinbouwsector niet afzonderlijk worden aangeslagen voor de kosten voor zuivering van gewasbeschermingsmiddelen. Uit de discussie met de werkgroep financieel- juridisch kwam wél een interessant optie naar voren waarvoor echter de regelgeving veranderd moet worden: er zou een tweede lijst met stoffen kunnen worden toegevoegd waarvoor extra aantal vervuilingseenheden zou kunnen worden opgelegd aan tuinders. Dit kan (in de toekomst) ook nog worden uitgebreid met andere stoffen, bijvoorbeeld medicijnen i.r.t. andere partijen. Een en ander vergt echter aanpassing van de bestaande wetten/regels hetgeen wellicht mogelijk is in het kader van de crisis- en herstelwet. 2) De retributieheffing Een retributie is een betaling/recht die de overheid op basis van algemene regels vordert voor een specifieke door haar geleverde dienst. In tegenstelling tot belastingen/heffingen is bij retributie sprake van een aanwijsbare prestatie van overheidszijde. Waterschappen mogen op basis van artikel 115 van de Waterschapswet rechten heffen voor het genot van door of vanwege het bestuur van het waterschap verstrekte diensten. Voorwaarden voor het heffen van retributie/rechten zijn: ο Er moet een directe relatie zijn met een specifieke geleverde dienst ο De opbrengst moet daadwerkelijk volledig besteed worden aan deze dienst en is maximaal kostendekkend ο Er mag geen sprake zijn van dubbele heffing, bijvoorbeeld via de zuiveringsheffing of watersysteem. Verwijdering van gewasbeschermingsmiddelen op een AWZI van Delfland kan worden gezien als een specifieke dienst die Delfland levert aan de tuinders. Voorwaarde is wel dat de tuinders hiertoe daadwerkelijk een wettelijke verplichting hebben en dat de dienst die Delfland hiertoe levert eenduidig en helder is en geen overlap heeft met andere waterschapstaken die al via de zuiverings- of watersysteemheffing worden bekostigd. 3) Privaatrechtelijke overeenkomst Bovengenoemde instrumenten vallen onder het publiekrecht. Het betreft dus heffingen of belastingen waarvan de juridische afdwingbaarheid - mits goed vormgegeven - sterk is. Een alternatief is variant 3, hetgeen valt onder het privaat recht. 1 Ook de watersysteemheffing is als mogelijkheid onderzocht maar al in een vroeg stadium afgevallen. Naar onze inschatting is het oogmerk van deze heffing puur gericht op het watersysteem en is het onderbrengen van andere taken hieronder onwenselijk en juridisch kwetsbaar. Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

6 Delfland kan een dienst verlenen evenals elke andere partij (bedrijf, organisatie of individu) dat kan doen. Het is een (zakelijke) overeenkomst op basis van wederzijds instemming van partijen. Delfland levert dus een dienst (verwijderen van gewasbeschermingsmiddelen in het spuiwater van tuinders) en vraagt daarvoor een vergoeding (tarief). Aandachtspunt hierbij vormt dat de gevraagde vergoeding een goede weerspiegeling van de daadwerkelijke kosten van de verleende dienst moet zijn, althans niet al te veel lager mag zijn, omdat Delfland een publieke partij is en het risico dreigt van ongeoorloofde staatsteun als de tariefstelling te laag is en tuinders in feite zouden worden bevoordeeld. Het is op dit moment niet te zeggen of dit een risico is, en hangt mede af van de vraag of de verplichting tot verwijdering van gewasbeschermingsmiddelen op Europese wetgeving is gebaseerd of op Nederlandse. 2.3 Voor- en nadelen van de constructies voor kostenverhaal 6 In onderstaande tabel zijn de voor- en nadelen van de drie constructies onder elkaar gezet. Dit is gebeurd op basis van een inschatting van de werkgroep juridisch- financieel. 1.#Zuiveringsheffing Voordelen!"je"kunt"het"generiek"regelen!"omkering"van"bewijslast"(tuinder"moet"aantonen"dat"hij"niet"loost)!"flexibiliteit"naar"de"toekomst"toe:"voor"andere"stoffen!"direct"toepasbaar"voor"andere"bedrijfssoorten"die"gewasbeschermingsmiddelen"lozen!"sluit"aan"bij"de"huidige"manier"van"werken"/"lage"perceptiekosten Nadelen!"een"relatief"lange"weg"omdat"wetgeving"veranderd"moet"worden"met"een"onzekere"uitkomst!"de"klantvriendelijkheid"van"deze"regeling"is"niet"zo"hoog"(in"vergelijking"tot"privaatrechtelijke"overeenkomst)!"gaat"het"lukken"om"een"goede"parameter"voor"gewasbeschermingsmiddelen"te"introduceren?" 2.#Retributieheffing Voordelen!"je"kunt"het"generiek"regelen "!"omkering"van"bewijslast"(tuinder"moet"aantonen"dat"hij"niet"loost)"is"waarschijnlijk"mogelijk Nadelen!"de"regeling"vereist"grondige"onderbouwing"en"daar"zitten"(juridische)"risico's"aan"vast!"onzekerheid"omtrent"de"vraag"of"deze"heffing"mogelijk"is"!"de"klantvriendelijkheid"van"deze"regeling"is"niet"zo"hoog"(in"vergelijking"tot"privaatrechtelijke"overeenkomst)!"gaat"het"lukken"om"een"goede"parameter"voor"GWB"te"introduceren?" 3.#Privaatrechtelijke#overeenkomst Voordelen!"het"is"klantvriendelijk!"het"is"flexibel:"veel"vrijheid"voor"het"maken"van"afspraken"(binnen"wettelijke"grenzen)!"je"kunt"er"snel"mee"beginnen"(geen"lange"weg,"zoals"bij"de"andere"varianten) Nadelen!"veel"werk,"hoge"perceptiekosten!"controle"en"handhaving"is"moeilijk"vorm"te"geven."Bewijslast"(niet)"lozen"ligt"bij"Delfland

7 2.4 Voorkeursmodel juridisch- financiële constructie Uit de inventarisatie van constructies om kostenverhaal juridisch te regelen is gebleken dat er drie varianten zijn die goede uitzichten bieden. Tegelijkertijd is gebleken dat aan elk van deze drie nog dermate veel mitsen en maren zitten, dat een keuze voor één van deze modellen nu nog niet gerechtvaardigd is. In het vervolg van dit onderzoek is het aan te raden om door een extern bureau te laten onderzoeken wat daadwerkelijk mogelijk is. 7 Op dit moment is op basis van een eerste inschatting van voor- en nadelen wel te zeggen dat de zuiveringsheffing voor Delfland een aantrekkelijk optie lijkt, omdat deze goed aansluit bij de huidige manier van werken, direct toepasbaar is voor andere bedrijfssoorten die gewasbeschermingsmiddelen lozen en flexibiliteit naar de toekomst geeft (uitbreiding met andere stoffen). Het lijkt er echter eveneens op dat hiervoor een wetwijziging noodzakelijk is, en dat dus een (langdurig) traject benodigd is met een onzekere uitkomst. Mogelijk echter dat de wetswijziging kan worden aangepakt via de Crisis- en herstelwet, hetgeen de doorlooptijd aanmerkelijk verkort (6-12 maanden). Terugvalopties als de retributieheffing en de privaatrechtelijke heffing blijven niettemin belangrijk om in beeld te houden. Daarnaast kan niet worden uitgesloten dat er nog andere mogelijkheden zijn. Zo kwam in de laatste bijeenkomst van de werkgroep de variant omhoog om op gewasbeschermingsmiddelen een verwijderingsbijdrage te vragen (te betalen door de tuinders) welke in een fonds gestort zouden moeten worden ten behoeve van centrale zuivering. Tot slot zal bij een vervolgonderzoek ook aandacht moeten zijn voor de Wet Markt en Overheid en in hoeverre een centrale oplossing concurreert met marktinitiatieven, met name op het gebied van clusteroplossingen door gespecialiseerde marktpartijen. Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

8 3. TECHNISCH- INHOUDELIJK SPOOR 3.1 Technische oplossingen op de awzi Nieuwe Waterweg Het Hoogheemraadschap en LTO Glaskracht hebben een quick- scan uitgevoerd naar de mogelijkheden voor zuivering op lokaal niveau (individuele glastuinbouwbedrijven), decentraal niveau (een cluster van bedrijven) en centraal niveau (op het niveau van een awzi, uitgewerkt voor de awzi Nieuwe Waterweg). Voor deze business case zijn met name de resultaten van de quick- scan voor de centrale zuivering van belang. Centrale zuivering op de awzi heeft tot gevolg dat al het afvalwater dat op de zuivering aankomt behandeld dient te worden. Het spuiwater van de glastuinbouw is hierdoor sterk verdund waardoor sommige stoffen mogelijk niet meer meetbaar zijn. Het voordeel van deze aanpak is dat ook andere microverontreinigingen zoals medicijnresten, brandvertragers en hormoonverstorende stoffen worden verwijderd. 8 Er zijn drie zuiveringsmethoden onderzocht. 1. Oxidatie (AOP); dat kan met behulp van Ozon of H2O2/UV (op dit moment lijkt ozon goedkoper). Ozon toevoegen aan de afloop van de nabzinktank in een ozonreactor. Vervolgens het behandelde water nog door een zandfilter laten lopen. 2. Poeder Actief Kool (PAK): Dosering van poeder actief kool aan de afloop van de nabezinktank. In een mengreactor het PAK laten reageren met de microverontreigingen en adsorbeert de gewasbeschermingsmiddelen. Dan een Sedimentatiefilter en als laatste nog een zandfilter voor de restdeeltjes.

9 9 3. Granulaire Actief Kool (GAK):De afloop van de nabezinktank door een GAK. Het effluent hoeft niet over een zandfilter. 3.2 Voorkeursmodel centrale zuivering awzi Nieuwe Waterweg Voor de awzi Nieuwe Waterweg is er voor gekozen om uit te gaan van de best beschikbare techniek voor hoogste zuiveringsrendement op het gebied van gewasbeschermingsmiddelen. Deze keuze is mede ingegeven vanuit het besef dat is gerekend met een droogweerafvoer en bij hevige regenval via overstorten alsnog een deel van de verontreinigingen in het milieu terecht kan komen. Om tot een overall acceptabel zuiveringspercentage te komen wordt daarom gekozen voor de best beschikbare techniek zodat in ieder geval in een droog weer situatie maximaal gezuiverd wordt. De best beschikbare techniek betreft een combinatie van Ozon (oxidatie, methode 1 in 3.1) aangevuld met Granulair Aktief Kool (methode 3 in 3.1). In het vervolgonderzoek dat Delfland wil gaan uitvoeren zal ook de mogelijkheid van Ozon (zonder GAK) worden bekeken. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de onzekerheden omtrent de techniekkeuze nog groot zijn. In Nederland is nog geen ervaring met een dergelijke vierde trap en daarom moet geleund worden op beperkte ervaring hiermee in Duitsland en Zwitserland. De quick- scan baseert zich grotendeels op Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

10 een achtergrondrapport van de Stowa 2 en spreekt over een onzekerheid van ± 35%. Daarenboven echter is ook nog onzekerheid over de inzet van technieken, in het bijzonder of het nodig is om te werken met een nageschakeld actief kool filter. Deze brengt veel (variabele) kosten met zich mee. Als deze stap niet nodig is, kunnen de variabele kosten aanmerkelijk dalen, en daarmee ook de totale exploitatielasten. Delfland voert de komende tijd een nader onderzoek uit naar technieken, waarmee meer duidelijkheid wordt verkregen over technieken en kosten STOWA rapport cost of removal of micropollutants from effluents of municipal wastewater treatment plants, final version, March 9th 2015.

11 4. BUSINESS CASE 4.1 Maatstaf voor heffing In hoofdstuk 2 is ingegaan op het financieel- juridische spoor en is het voorkeursmodel uiteengezet. 11 Een belangrijke parameter in de business case is de maatstaf waarop de heffing zal worden gebaseerd. De maatstaf moet goed kunnen worden vastgesteld, op basis van een onomstreden registratie. Idealiter is de maatstaf van de heffing verbonden aan de hoeveelheid (vracht of concentratie) gewasbeschermingsmiddelen die een tuinbouwbedrijf in het afvalwater loost. Echter, uit interne discussies in de werkgroepen financieel- juridisch en technisch- inhoudelijk kwam naar voren dat dit in de praktijk niet goed haalbaar is. Dit vergt meting op elk bedrijf, op elk tijdstip en zelfs als dat zou kunnen zou de meetapparaat een hoge betrouwbaarheid moeten kennen en zouden manieren om gewasbeschermingsmiddelen buiten de meetapparatuur om te lozen nagenoeg moeten worden uitgesloten. Dit lijkt geen haalbare kaart. Beter is het in onze ogen daarom om terug te vallen op een alternatieve maatstaf, het glasoppervlak in hectares. Wellicht kan in een later stadium nog gekeken worden naar verschillen tussen teelten, maar in het kader van deze opdracht ( een business case op hoofdlijnen ) is daar vooralsnog van afgezien. Te denken valt dan bijvoorbeeld aan een onderscheid in bloementeelt, groententeelt, grondgebonden en substraatteelt. Dit gekoppeld aan de emissienormen in het activiteitenbesluit. Het gebruik van glasoppervlakte als maatstaf voor de heffing heeft eveneens als voordeel dat gebruik kan worden gemaakt van bestaande systemen bij Delfland, zoals de UO- registratie of de registratie van het glasoppervlak, en er dus geen nieuwe administratie hoeft te worden opgezet en bijgehouden. 4.2 Aantal deelnemende tuinders Aan de hand van CBS gegevens 2013 zouden er binnen de begrenzing van het gebied 804 aparte bedrijven zijn. Volgens de UO- registratie 2013 zouden er in het gebied aparte glastuinbouwlocaties zijn. Dit is mogelijk omdat sommige bedrijven over meerdere locaties beschikken. Echter, voor de heffing is met name het aantal hectares glas per bedrijf relevant, welke binnen de UO- registratie bekend is. Uit de inventarisatie van de quick- scan is gebleken binnen de gebiedsbegrenzing ha. glasoppervlak in gebruik is. Aangezien het aantal ha. glas is gekozen als maatstaf wordt dit aangehouden voor de kostprijsberekening. Voorts is aangenomen dat een klein percentage van de tuindersbedrijven niet zal aanhaken omdat zij bijvoorbeeld over zijn geschakeld op biologische teelt of omdat de kassen niet in gebruik zijn voor teelten. Aangenomen is dat dit 5% van het totaal is. Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

12 Maatstaf Totaal&glasoppervlak&in&het&gebied &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& ha. %&dat&niet&gebruikt&wordt 5% (leegstand,&biologische&teelt&enz.) Percentage&deelnemers& 100% Totale&hoeveelheid&afrekenbare&ha.&glasopp. &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& ha.& 4.3 Kosten van de centrale zuivering awzi Nieuwe Waterweg In de quick- scan is onderzocht wat de kosten zijn van de voorkeursoplossing, Ozon + GAK op de locatie Nieuwe Waterweg. Deze inschatting is mede gebaseerd op een recent door het STOWA vrijgegeven rapport naar de kosten va verwijdering van microverontreinigingen 3. De moeilijkheid schuilt er in om de informatie uit het rapport toe te passen op de specifieke awzi Nieuwe Waterweg en de aannames en inschattingen die daarbij moeten worden gedaan. Door de opstellers van het rapport wordt daarom aangegeven dat de kostenramingen nog een eerste inschatting zijn en met de nodige voorzichtigheid moeten worden gehanteerd. Al in het vorige hoofdstuk werd aangegeven dat de cijfers uit het STOWA rapport een onzekerheid kennen van +/- 35% maar vanwege de vragen over hoe een en ander toe te passen bij de Nieuwe Waterweg is de onzekerheidsmarge in feite groter. 12 STOWA heeft voor o.a. een zuivering met een omvang van i.e. in beeld gebracht tot welke kosten dit zou leiden. Op basis van het gebruik van verhoudingsgetallen tussen het debiet van de awzi Nieuwe Waterweg en de voorbeeld zuivering uit het STOWA rapport zijn de volgende kosten aangehouden: Investeringen,+kapitaallasten,+beheer+en+onderhoud+en+variabele+kosten % Totale(investering((incl.(BTW) ((((((((((((( Jaarlijkse(kapitaalslasten((incl.(BTW) ((((((((((((((( % Jaarlijks(b&o(en(variabele(kosten((incl.(BTW) ((((((((((((((( % Jaarlijkse(exploitatielasten((incl.(BTW) ((((((((((((((( % Kapitaalslasten((afschrijvingstermijn(30(jaar) %(van(de(totale( investering Euro's Afschrijvingstermijn( (jaar) Annuiteit (alle(genoemde(bedragen(incl.(btw) Voorbereidingskosten((engineering,(verzekeringen,(projectmanagement,(tijdelijke(installaties,(vergunningen,(training(personeel(enz.) 65% (((((((((((((( ( R Realization(and(project(costs R(Civiele(werkzaamheden 15% (((((((((((((((( ( R R(Mechanische(en(elektrische(onderdelen 15% (((((((((((((((( ( R R(Automatisering( 5% (((((((((((((((( ( R 100% (((((((((((((( ( R 4.4 Risico- analyse In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de belangrijkste risico s die aan dit project verbonden zijn, bijbehorende beheersmaatregelen en kans, gevolg en impact. Dit laatste op basis van expert judgement van Blueconomy, in samenwerking met de begeleidingsgroep. 3 Stowa rapport cost of removal of micropollutants from effluents of municipal wastewater treatment plants, march 2015, final draft report.

13 RISICO KANS GEVOLG IMPACT BEHEERMAATREGEL/ACTIE 1=laag, 5 = hoog 13 Juridisch j1: heffing/dienst blijkt juridisch kwetsbaar en houdt geen stand j2: heffing/dienst is gedefinieerd op gebied van Delfland, maar uitwerking is gebeurd op niveau Nw Waterweg. Organisatorisch o1. Met de inning van de opbrengsten zijn hoge perceptiekosten gemoeid Technisch t1. Voorziene zuiveringsrendement wordt niet gehaald t3. Exploitatie, beheer en onderhoud hoger dan geraamd t4. Vanaf 2027 is ook verwijdering van meststoffen verplicht maar dat is met de voorstelde extra zuiveringsstap niet mogelijk Financieel f1. Minder tuinders doen mee dan geprognotiseerd of percentage oninbaar is hoog f2. Aantal deelnemende tuinders neemt na verloop van tijd af, bijv. door nullozing op het bedrijf in 2027, waardoor de dekkingsbijdrage voor lasten zuivering te laag is f3. Investeringen hoger/lager dan nu geraamd Politiek- bestuurlijk p1: geen acceptatie door IenM van invulling verplichte verwijdering afdeling juridisch de voorkeursoplossing verder laten uitzoeken en/of een second opinion vragen van een extern (juridisch) bureau zie boven. Tegelijkertijd meetoetsen Alleen met model waarin omgekeerde bewijslast Voorafgaand aan go/no go besluit nader onderzoek naar technische invulling op awzi Nieuwe Waterweg gekoppeld aan bovengenoemde onderzoeken betere inschatting van variabele kosten maken. Er is een gerede kans dat variabele kosten omlaag kunnen als GAK niet nodig blijkt Bij het ontwerp van de nieuwe zuiveringsstap t.b.v. verwijdering micro- verontreinigingen rekening houden met een oplossing waarbij in de toekomst tegen zo laag mogelijke kosten kan worden uitgebreid met zuivering van meststoffen. Bestaand proces optimaliseren Is afhankelijk van keuze voor instrument (irt bewijslast). Vooraf betere prognose maken, tuinders vragen wel/niet meedoen In feite is deze situatie wenselijk, doch leidt dit tot een financieel probleem. Anderzijds, draagt de gekozen oplossing bij aan de doelen van Delfland, en zou op termijn van 2027 waarschijnlijk sowieso aan extra zuivering van micro- verontreiningingen gewerkt moeten woden. In die zin is de investering low- regret voor Delfland gekoppeld aan bovengenoemd technisch onderzoek tevens een meer nauwkeurige investeringsraming opstellen Voor zomer 2015 in gesprek gaan met IenM om over dit punt te spreken en ofwel Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

14 gewasbeschermingsmiddelen ook op centraal niveau mag p2: geen draagvlak binnen algemeen bestuur voor gekozen oplossingsrichting en bijbehorende kosten p3: verplichting verwijdering gewasbeschermingsmiddelen gaat via de etiketten en niet via de milieuwetgeving een uitzonderingspositie/pilot te vragen ofwel aanpassing van regelgeving Zo goed mogelijk uitleggen waarom deze oplossing goed is voor de lange termijn koers van Delfland Op die manier worden tuinders wel gedwongen zelf te zuiveren op locatie, en is de optie van centrale zuivering niet meer aan de orde In bovenstaande tabel is ingegaan op de belangrijkste risico s die aan de business case verbonden zijn en de bijbehorende beheersmaatregelen. De met oranje gearceerde cellen worden aangemerkt als de risico s met de hoogst mogelijke impact, de zogenaamde toprisico s. Toprisico t3: Exploitatie, beheer en onderhoud hoger dan geraamd. De kosten hiervoor zijn in de huidige raming al fors, maar kunnen mogelijk nog hoger worden (of lager!). Beheersmaatregel: vervolgonderzoek door Delfland naar geschikte techniek en bijbehorende kosten. 14 Toprisico t4: Vanaf 2027 is ook verwijdering van meststoffen verplicht maar dat is met de voorstelde extra zuiveringsstap niet mogelijk. Dit is een groot risico richting tuinders, omdat voor tuinders een halve oplossing (alleen gewasbeschermingsmiddelen) geen oplossing is. Zij besluiten daardoor mogelijk eerder alsnog voor een lokale oplossing te kiezen. In de gesprekken met tuinders en bestuur is daarom altijd de doorkijk naar 2027 nodig. Toprisico f1: Aantal deelnemende tuinders is lager dan geprognotiseerd. In de kostprijs is gerekend met een 95% deelname. Maar stel dat een lager percentage meedoet? Gerekend is met een deelnamepercentage van 90% (scenario 1) en 70% (scenario 2). Op basis van het gemiddelde van deze twee deelname percentages kan gerekend worden hoeveel dekking in de kapitaalslasten gemist zou worden. Aangenomen is dat de variabele kosten volledig variabel zijn. Dit leidt tot een risico- opslag van 5%, zie tabel. Waarde&toprisico&f1 Gemiste'dekking'bij'90%'deelname'ipv'100% 10% Gemiste'dekking'bij'70%'deelname'ipv'100% 30% Gemiste'dekking'bij'gemiddelde'van'90%'en'70%'deelnam 20% Aandeel'kapitaallasten'in'totale'jaarlasten' 55% Procentuele'stijging'jaarlasten 11% Aandeel'tuinders'(proxy) 50% Mogelijke'risicoEopslag 5,5% Toprisico f2. In de loop der tijd een afname van het aantal tuinders dat meedoet aan de centrale zuivering a.g.v. beëindiging gebruik gewasbeschermingsmiddelen. Stel dat dit zou optreden dan leidt dit tot een lagere dekking voor de vaste kosten van de zuivering en dus een financieel nadeel voor Delfland. Een mogelijke beheersmaatregel hiervoor is een versnelde afschrijving van de zuivering. In de bijlage is een berekening gemaakt van een afschrijving van de onderdelen die normaal over 30 jaar worden afgeschreven naar (bijvoorbeeld) een afschrijving in 15 jaar. Dit leidt tot 38% hogere kapitaalslasten, zie ook onderstaande tabel. Het effect op de kostprijs is niet 1:1 omdat ook variabele

15 kosten onderdeel uit maken van de kostprijs (45%). In onderstaande berekening wordt de waarde van dit toprisico ingeschat op 10,5% van de kostprijs 4. Waarde&toprisico&f2 Kapitaallasten*bij*normale*afschrijvingstermijnen *************** Kapitaallasten*bij*versnelde*afschrijvingstermijnen* *************** Procentuele*stijging*kapitaallasten 38% Aandeel*kapitaallasten*in*totale*jaarlasten* 55% Procentuele*stijging*jaarlasten 21% Aandeel*tuinders*(proxy) 50% Mogelijke*risicoLopslag 10,5% 15 Toprisico f3: investeringen hoger/lager geraamd. De ramingen zijn nog onzeker (minimaal +/- 35% als techniekkeuze duidelijk is). Alvorens een Go/No Go beslissing voor dit project wordt genomen zal beter uitgezocht zijn met welke technieken gewerkt zal gaan worden en wat daarvan de kosten zijn. Aangezien de onzekerheid een spreiding naar boven en beneden heeft wordt hiervoor geen opslag meegenomen. Toprisico p2. Geen draagvlak binnen algemeen bestuur voor gekozen oplossingsrichting en bijbehorende kosten. Dit is een reëel risico met de hoogste score in de tabel. Er worden forse investeringen gevraagd, en dat vraagt de nodige discussie binnen het dagelijks en het algemeen bestuur. Het is belangrijk om in gesprek te gaan en zoveel mogelijk informatie op tafel te brengen die een goed gesprek hierover faciliteert. Deze business case is een van de bouwstenen daarin. Toprisico p3: Verplichte verwijdering gaat via de etiketten en niet via de milieuwetgeving. Er is een risico dat EZ er voor kiest om het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen terug te brengen door middel van de etiketten op deze middelen. Op etiketten komt dan te staan dat als deze middelen worden gebruikt, dat er niet geloosd mag worden (en dus op bedrijfsniveau gezuiverd moet worden). De optie van centrale zuivering vervalt dan de facto omdat tuinders dan wel moeten kiezen voor zuivering op bedrijfsniveau (of de bewuste middelen niet gebruiken). Dit is een risico voor dit project en zal moeten worden afgestemd met EZ, alvorens een Go/No Go besluit wordt genomen. Risico- opslag In deze paragraaf is een overzicht gegeven van de belangrijkste risico s verbonden aan dit project en de bijbehorende beheersmaatregelen. Deze laatste zijn voor de projectmanagers van groot belang als activiteiten voor de komende periode. De toprisico s zijn besproken en gewaardeerd, een en ander is in onderstaande samengevat. De toprisico s leiden tot een risico- opslag van 16%. Uiteraard moet worden opgemerkt dat met veel onzekerheden wordt gewerkt en dat een verandering in aannames eveneens tot een verandering in de waarde van het risico leidt. De genoemde percentages vormen dan ook niet meer dan een indicatie (best- guess) van de waarde van de risico s. Wij stellen voor om in deze business case te werken met een risico- opslag van 16%. 4 Er is met eigen berekeningen van de kapitaalslasten gewerkt om de impact van versnelde afschrijving te kunnen berekenen. Verder is omwille van de eenvoud aangenomen dat de variabele kosten daadwerkelijk volledig variabel zijn. Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

16 Risico&analyse Risico&opslag toprisico-t3:-exploitatie-en-b&o-hoger-dan-verwacht wegnemen-voor-go/no-go toprisico-t4:-verwijdering-meststoffen-2027 wegnemen-voor-go/no-go toprisico-f1:-lager-aantal-deelnemers-bij-instap 5,5% toprisico-f2:-afname-tuinders-in-loop-der-tijd 10,5% toprisico-f3:-investeringen-hoger/lager-dan-geraamd wegnemen-voor-go/no-go toprisico-p2:-geen-draagvlak-binnen-bestuur wegnemen-voor-go/no-go toprisico-p3:-verplichte-verwijdering-via-etiketten Wegnemen-voor-Go/No-Go Waarde-toprisico's 16% 4.5 Kostprijs 16 Op basis van de ingrediënten in hoofdstuk 4 zoals hierboven uitgewerkt en toegelicht kan een kostprijs berekening worden gemaakt. De kostprijs wordt geraamd op zo n 2.137,- per ha. Gegeven de onzekerheden kan ook worden gesproken over afgerond 2.000,- /ha. Zie voor de berekening onderstaandetabel. Voor een gevoel bij de ordegrootte van dit bedrag kan men de vergelijking trekken met de zuiveringsheffing welke nu door tuinders moet worden betaald. Deze is 3 v.e. per ha. glasoppervlak en het tarief voor 2015 is 94,- /v.e. Tuinders betalen voor het lozen van hun afvalwater nu dus 292,- per ha. Kostprijs Totale'investeringskosten'(annuiteit) '''''''''''''''' Totale'jaarlijkse'beheer;'en'onderhoudskosten/variabele'kosten '''''''''''''''' Totale'exploitatielasten'(per'jaar) '''''''''''''''' Risico;opslag 16% ''''''''''''''''''' Totale'jaarkosten'inclusief'risico;opslag '''''''''''''''' Totale'hoeveelheid'afrekenbaar'glasoppervlak ''''''''''''''''''''''''' Kostprijs'per'ha'afrekenbaar'glasoppervlak ''''''''''''''''''''''' ha. per'ha. 4.6 Kostenverdeelsleutel Een van de meest heikele punten in de business case is welk deel van de kosten redelijkerwijs kan worden doorberekend aan de tuinders. Er is hierop geen eensluidend antwoord te geven, en het vraagstuk is eerder de uitkomst van een dialoog of onderhandeling dan het resultaat van een technische of financiële analyse. In dit rapport proberen we door middel van enkele redeneerlijnen, bouwstenen aan te dragen voor deze dialoog. Redeneerlijn 1: tuinders dragen 100% van de kosten. In deze redeneerlijn wordt er vanuit gegaan dat het wettelijke verbod op lozing van gewasbeschermingsmiddelen de (enige) aanleiding is voor Delfland, om te investeren in een vierde trap. In deze lijn van denken is het logisch om de volledige kosten door te belasten aan de vervuiler. Beperking aan deze redeneerlijn is dat Delfland zelf ook ambities heeft in het gebied, namelijk om de zoetwaterfabriek te worden en in de toekomst gezuiverd effluent terug te kunnen brengen in het

17 gebied ten behoeve van natuur, recreatie en zoetwatervoorziening. Daarnaast zijn er ook andere bronnen van micro- verontreiniging (o.a. medicijnresten) waar Delfland vroeger of later toch ook wel maatregelen voor zal moeten nemen. 17 Redeneerlijn 2: tuinders dragen 25% van de kosten. In deze redeneerlijn wordt gekeken naar het aandeel van spuiwater in de totale afvalwaterstroom die wordt aangeboden aan de awzi Nieuwe Waterweg. Dit aandeel is ongeveer een kwart (24%, afgerond een kwart). In deze lijn van denken is het logisch om een kwart van de kosten door te belasten aan de tuinders. Dat is een tarief in de ordegrootte van 500,- /ha. Beperkingen aan deze redeneerlijn is dat het aandeel bedrijfsafvalwater in de totale afvalwaterstroom eigenlijk geen goede indicatie is van de vuillast van gewasbeschermingsmiddelen, welke wel voor een groot deel afkomstig is van de tuinders. Daar tegenover staat weer dat de totale vuillast ook bestaat uit andere stoffen, zoals medicijnresten. Tot slot moet gerealiseerd worden dat dit scenario tot gevolg dat 75% van de kosten ongedekt is, oftewel voor rekening van Delfland komt. Dit lijkt slecht te verenigen met het uitgangspunt van de vervuiler betaalt. Redeneerlijn 3: tuinders betalen niet meer dan zuivering op clusterniveau zou kosten. Aangezien zowel redeneerlijn 1 als 2 belangrijke beperkingen kennen lijkt het redelijk om een oplossing te zoeken die er tussen in ligt, al hoeft dat zeker niet in het midden te liggen aangezien beide percentages arbitrair zijn. Een praktische invalshoek kan zijn om de kostprijs per ha. te vergelijken met de naast beste alternatieven voor de tuinders. Dit zijn zuivering op bedrijfsniveau en op het niveau van een cluster van bedrijven. Vooral deze laatste kent vrij lage kostprijzen. Echter, voor sommige tuinbouwbedrijven geldt dat zij door hun ligging niet in staat zijn om tot een logische clustering te komen. Er ontstaat dus ook een ongelijkheid die er toe kan leiden dat sommige tuinders geclusterd een oplossing zullen zoeken terwijl andere zelf een oplossing zullen moeten zoeken (relatief duur) of gebruik zullen willen maken van centrale zuivering, welke echter veel duurder wordt als de tuinders die in clusters zuiveren hieraan niet meedoen. In deze lijn van denken lijkt het verstandig om tot een tarief te komen dat onder de kosten ligt van zuivering d.m.v. een clustering van bedrijven. Uit de quick- scan komt naar voren dat de kosten van zuivering door een cluster van bedrijven geschat wordt op ca. 723,- /ha (gemiddelde van vijf clusters, laagste is 646,- /ha en hoogste is 819,- /ha). Een tarief wat in de buurt van het tarief van een cluster ligt leidt tot 34% kostenverhaal. Dit heeft evenwel tot gevolg dat de overige 66% gedekt moet worden door Delfland. Dit staat gelijk aan jaarkosten van ca. 1,7 mln. Redeneerlijn 4: Delfland betaalt niet meer dan haar ambities haar waard zijn. In deze redeneerlijn wordt er vanuit gegaan dat Delfland ziet dat zij veel van haar ambities kan realiseren m.b.v. de vierde trap. Deze ambities zijn onder andere: Een goede stap op weg naar een zoetwaterfabriek. Sluiting van kringlopen. (daarmee) bijdrage aan de zoetwatervoorziening in het gebied op de lange termijn (met gebiedseigen water) (daarmee) bijdrage aan recreatie en natuur. (gedeeltelijk) ook een oplossing voor de problematiek van overige micro- verontreinigingen zoals medicijnresten en drugsgebruik. Op termijn zal er ook maatschappelijke druk en wetgeving op dit terrein komen die maatregelen noodzakelijk maken. Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

18 Het is aan Delfland om te zeggen hoeveel haar deze ambities waard zijn. Stel dat Delfland zegt dat de ambities ca. 1 mln. per jaar mogen kosten. Dan is uit te rekenen dat dit tot een verdeelsleutel van 60% tuinders en 40% Delfland zou leiden en een tarief van 1.282,- /ha. Kostenverdeelsleutel Percentage)van)de)kosten)toe)te)rekenen)aan)glastuinbouw Redeneerlijn)1 100% ))))))))))))))))))))))) per)ha. Redeneerlijn)2 25% )))))))))))))))))))))))))) 534 per)ha. Redeneerlijn)3 34% )))))))))))))))))))))))))) 723 per)ha. Redeneerlijn)4 60% ))))))))))))))))))))))) per)ha. Ongedekte)kosten)voor)Delfland)i.c.)kosten)eigen)ambities over)30)jaar per)jaar Redeneerlijn)1 100% )))))))))))))))))))))))))) H )))))))))))))))))))))))) H Redeneerlijn)2 25% )))))))))))))) )))))))))))))) Redeneerlijn)3 34% )))))))))))))) )))))))))))))) Redeneerlijn)4 60% )))))))))))))) ))))))))))))))

19 5. RESTERENDE VRAGEN Deze business case is een verkenning geweest naar de haalbaarheid van centrale zuivering van gewasbeschermingsmiddelen in het gebied van de awzi de Nieuwe Waterweg. De verkenning heeft veel antwoorden gegeven maar er blijven ook een aantal vragen over. Ten aanzien van het kostenverhaal zijn er drie varianten onderzocht die alle drie interessant blijken, maar waarvan de voorkeur voor één van deze drie afhangt van details t.a.v. de juridische haalbaarheid. Het was binnen de context van deze verkenning niet mogelijk om deze details uit te werken, en daarom wordt aanbevolen om de juridische implicaties van de drie varianten in een vervolgstap nader uit te (laten) zoeken. 19 Ten aanzien van de technische varianten tekent zich een voorkeur voor een oplossing af (ozon + GAK). Aangezien een dergelijke installatie in Nederland nog niet eerder is gebouwd, en ook in het buitenland slechts beperkt ervaring hiermee is, is nader onderzoek naar de techniek voor de Nieuwe Waterweg noodzakelijk. Daarbij speelt met name de vraag of nazuivering m.b.v. Granulair Aktief Kool noodzakelijk is. Delfland heeft reeds in gang gezet dat op dit punt nader verkend zal worden. De haalbaarheid van het concept van centrale zuivering hangt af van de vraag of het door de wetgever als oplossing wordt geaccepteerd. Overleg hierover met zowel het Ministerie van Infrastructuur en Milieu als Economische Zaken zal hiervoor moeten plaats vinden. De tijdsfactor is hierbij van belang, omdat de wetgeving al in aantocht is en bij gebrek aan voortgang van het overleg, partijen mogelijk al decentrale oplossingen in gang zullen zetten. Bovendien is mogelijk wetswijziging noodzakelijk, en dat vergt zowel tijd als medewerking van veel partijen. Om centrale zuivering voor tuinders aantrekkelijk te maken, is het belangrijk dat zij ontheven worden van een (in aantocht zijnde) verplichting tot nullozing van gewasbeschermingsmiddelen. Nagegaan moet worden of het mogelijk is voor Delfland om een gewasbeschermingsmiddelenvrij- verklaring of daarop gelijkende verklaring af te geven, die ook de wetgever wordt geaccepteerd. In aanvulling daarop zou kunnen worden toegewerkt naar een emissievrijverklaring, indien ook een oplossing gevonden kan worden voor de zuivering van meststoffen. Een andere vraag is of het mogelijk is om tot een aanpak voor het gehele beheergebied van Delfland te komen, door bijvoorbeeld op twee van de vier zuiveringen maatregelen te nemen (vermoedelijk de Grote Lucht en de Nieuwe Waterweg). Bij die awzi s waar de meeste glastuinbouw zit zou men met een heel hoog rendement kunnen zuiveren en in andere gebieden niet, terwijl men op gebiedsniveau toch aan de norm zou kunnen voldoen. Hieraan gekoppeld zou een gelijke heffing geïntroduceerd kunnen worden voor alle tuinders in het beheergebied. Vragen die daarbij resteren zijn onder andere of de wetgever hiermee akkoord gaat en of dit past in de uitleg van de emissieloze kas zoals deze door de sector en de waterschappen wordt opgepakt. Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht

20 20

21 BIJLAGE Uitgangspunten Totale'investeringsom'vierde'trap'awzi ''''''''''''' Rekenrente 3,5% '='invoercel Maatstaf Totaal'glasoppervlak'in'het'gebied ''''''''''''''''''''' ha. %'dat'niet'gebruikt'wordt 5% (leegstand,'biologische'teelt'enz.) Percentage'deelnemers' 100% Totale'hoeveelheid'afrekenbare'ha.'glasopp. ''''''''''''''''''''''' ha.' 21 Investeringen,1kapitaallasten,1beheer1en1onderhoud1en1variabele1kosten % Totale'investering'(incl.'BTW) ''''''''''''' Jaarlijkse'kapitaalslasten'(incl.'BTW) ''''''''''''''' % Jaarlijks'b&o'en'variabele'kosten'(incl.'BTW) ''''''''''''''' % Jaarlijkse'exploitatielasten'(incl.'BTW) ''''''''''''''' % Kapitaalslasten'(afschrijvingstermijn'30'jaar) %'van'de'totale' investering Euro's Afschrijvingstermijn' (jaar) Annuiteit (alle'genoemde'bedragen'incl.'btw) Voorbereidingskosten'(engineering,'verzekeringen,'projectmanagement,'tijdelijke'installaties,'vergunningen,'training'personeel'enz.) 65% '''''''''''''' ' V Realization'and'project'costs V'Civiele'werkzaamheden 15% '''''''''''''''' ' V V'Mechanische'en'elektrische'onderdelen 15% '''''''''''''''' ' V V'Automatisering' 5% '''''''''''''''' ' V 100% '''''''''''''' ' V Kapitaalslasten1(afschrijvingstermijn'15'jaar) %'van'de'totale' investering Euro's Afschrijvingstermijn' (jaar) Annuiteit (alle'genoemde'bedragen'incl.'btw) Voorbereidingskosten'(engineering,'verzekeringen,'projectmanagement,'tijdelijke'installaties,'vergunningen,'training'personeel'enz.) 65% '''''''''''''' ' V Realization'and'project'costs V'Civiele'werkzaamheden 15% '''''''''''''''' ' V V'Mechanische'en'elektrische'onderdelen 15% '''''''''''''''' ' V V'Automatisering' 5% '''''''''''''''' ' V 100% '''''''''''''' ' V Business case centrale zuivering gewasbeschermingsmiddelen awzi Nieuwe Waterweg - verkenning P15004, Hoogheemraadschap van Delfland, LTO Glaskracht