Spraakkunst. Kirchröadsjer Dieksiejoneer 20

Transcriptie

1 Kirchröadsjer Dieksiejoneer 20 Spraakkunst Het is weinig gebmikelijk in een woordenboek een vormleer op te nemen. Bij de bewerking van het lexicologische deel bleek echter, dat in een woordenlijst onmogelijk recht kon worden gedaan aan de veelheid van vormen die het dialect vertoont. Tegelijk rees de vraag of en in hoever er samenhangen konden worden ontdekt en regels konden worden geformuleerd, waarin de taalkundige verschijnselen konden worden samengevat. Tot nu toe waren er met betrekking tot ons dialect nog geen pogingen daartoe ondemomen. Hier is een begin gemaakt, met behulp waarvan men zich een denkbeeld kan vormen van de bouw van het Kerkraads dialect. Men zou er ook uit kunnen putten bij een vergelijkende studie van de dialecten. Een spraakkunst vanuit en in samenhang met het Ripuarisch-Frankisch, waartoe het Kerkraads behoort, zal voorlopig wel een wens blijven. Uitgangspunt voor de opzet van deze vormleer was de gewone Nederlandse spraakkunst; de indeling en de formuleringen zijn daaraan ontleend. De behandeling geschiedt volgens de woordsoorten; echter niet alle woordsoorten worden besproken, In enige gevallen kon worden volstaan met de vermelding in de Woordenlijst, vergezeld van enige voorbeelden. De woordvorming bleef onbesproken. Enige praktische opmerkingen Bij de sterke werkwoorden is van de verleden tijd zowel de enkelvouds- als de meervoudsvorm genoemd. Dit is niet enkel historisch juister, maar bood ook de gelegenheid te wijzen op enige bijzondere kenmerken. Overlading is vermeden; daarom werden dubbelvormen hier niet genoemd. Men kan daarvoor terecht in de woordenlijst. Sommige regels konden niet worden geformuleerd zonder een korte verklaring over het ontstaan van de vormen. Verwijzingen naar de Duitse spraakkunst lagen soms voor de hand, maar bleven meestal achterwege. Syntactische eigenaardigheden komen slechts ter sprake voor zover ze in de vormleer konden worden ingepast. Ook van dit hoofdstuk is de bedoeling enig inzicht te geven in en interesse te wekken voor het dialect bij de Kerkradenaars en eventueel bij andere dialectsprekers. Verondersteld werd dat de Nederlandse benamingen voor taalkundige verschijnselen het meest bekend waren; ze zijn dan ook zoveel mogelijk gehandhaafd. Enkel bij het werkwoord maken wij kortheidshalve gebmik van de intemationale terminologie. Voor het beter begrip zijn de regels toegelicht met veel voorbeelden. Ook is er gestreefd naar een duidelijke formulering.

2 21 spraakkunst Het lidwoord De bepalende lidwoorden zijn: in het enkelvoud: mann. d'r, vr. de, onz. 't. in het meervoud: de. De onbepaalde: mann. inne, vr. ing, onz. e. B.v. d'r of inne jaad; de of ing poats; 't of e laoch. Het lidwoord voor het onz. is e (met reductievocaal); het telwoord één is onz. ee, mann. inne, vr. ing, alle met klemtoon. Inne en jinne kommen ook voor met de betekenis iemand, niemand: óppen sjtroas zaat miech inne Ich han mit jinne jesjpraoche. Eigennamen van personen krijgen het bepaalde lidwoord als men over die personen spreekt. Voor de vrouwelijke voomaam wordt in dit geval het lidwoord 't geplaatst: d'r Joep, 't Tüensje, 't Trüd, 't Marie, d'r Sjmeets, de Dütse (de familie Deutz). Typisch is de constructie, waarbij de familienaam in de genitief tussen lidwoord en voornaam of zaaknaam wordt geplaatst: d'r Sjelens Dolf (Scheelen), d'r Fransens Jirraad (Fransen), 't Jillekirchens Jüpje (Geilenkirchen), d'r Poeëke Piet (Poyck), 't Ritte Nieës (Ritt), 't aod Hennens hoes (Hennen), de Viejens wie (Vijgen), 't Dukesj Jèsfe (Duykers). Bij plaatsbepalingen komen na een voorzetsel vormen met f en (een aanwijzend voornw.) in de plaats van het bepalend lidwoord, en wel bij vrouwelijke en onzijdige woorden. Zo bijvoorbeeld: óppen Hoots (< óp jen), Hei, Jraat, koel, sjtroas; ajen Eng, ajen doof joa; door samentreking ook an; ijen Ham, hoes, loeët; door samentrekking ook in; va jen daach valle; die sjtamme va jen Vink; door samentrekking ook van; vuur jen, vuren duur; oes jen, oesen kirch kómme; ónger jen, óngeren tieëk. Bij mannelijke woorden is de vorm: óppene Maat, ij enne sjtal naast óp d'r zolder, óp d'r Maat, in d'r sjtal. Bij onzijdige je en jen; noa je werk, ije(n) lief. Het Nederlands zo'n is: mann. zoenne (zónne), vr. zoeng (zong), onz. zoeë; b.v. zoenne sjterke keel, zoeng sjladder, zoeë fes. Ook: zoenne man inne, zoeng vrauw ing, zoeë kink ee. Het zelfstandig naamwoord Het meervoud Het meervoud van een zelfstandig naamwoord wordt gevormd met of zonder uitgang. Als uitgangen komen voor: 1) de uitgang -e: sjtrief- sjtriefe, sjtroas - sjtroase, zaach - zaache, kasjtai st - kasjtaie, vieg - vieje, zeeg - zeëje, krankheet - krankhete, pater - patere. Met verzachting van de slotmedeklinker: rub - rubbe, naas - naze, küsj - küzje, pieëdsj - pieëdzje, vroag - vroage, herrek - herregke. Deze uitgang is de meest voorkomende en wordt in de Woordenlijst niet telkens vermeld. 2) de uitgang -erbij onzijdige woorden: ai - aier, daach - daacher, hats - hatser, lank - langer; ook: hoes - hoezer, wief - wiever Met umlaut: bóch - bucher, kroed - kruder Met uitstoting van d: blad - blaar, rad - raar of reer, bred - breer, kleed - kleier Dit

3 Kirchröadsjer Dieksiejoneer 22 meervoud is algemeen gebmikelijk bij verkleinwoorden: efjer, drüpjer, plents-jer, aisjer, hunker Vaak nog met een -e, onder invloed van de gewone meervoudsvorm: meëdsjere, mülsjere. 3) de uitgang -s: plavong - plavongs, keel - keëls, pastoer - pastüesj, kloeëster - klüestesj, waan - waans. Bij de woorden op een klinker of toonloze -e met epenthesis van t: kielloots, monnekaats, perreplüts, vraolets, talliejets, hemmets, dekkets. 4) Het uitgangloze meervoud komt voor o.a. bij eëpel, bee, zung, sjtrich. Vaak gaat dit gepaard met umlaut: pansj - pensj, tak - tek, sjtok - sjtök, vlok - vluk, pool - peul, vraos - vraos, sj toets - sjtüts, hoak - höak, vloeë - vlüe enz. Gepaard met verschil in intonatie: derm si - derm st, boom si - boom st (ook beum st), peëd si - peëd st, daag si - daag st, sjtil si - sjtil st. Een combinatie van deze factoren vindt men in sjtórm si - sjturm st; met verandering van de slotconsonant: hank si - heng st, honk si - hung st. De oorspronkelijke vorm van het woord komt in het meervoud weer te voorschijn, o.a. in kis - kiste, lies - lieste, jesjef - jesjefter, jardieng - jardiene, sjoef - sjoefte. Man si, mv. mander st of manslü st, heeft in samenstellingen bij beroepsnamen -lü (b.v. plieësterlü, voorlü), anders -mander (b.v. printemander). Het verkleinwoord Het wordt gevormd met behulp van een achtervoegsel; daarbij krijgt het woord umlaut als de klinker van het grondwoord daarvoor in aanmerking komt. De achtervoegsels zijn: 1) -je, als het woord eindigt op s, sj,f,p: hüs-je (hoes si), sjaos-je (sjaos), sjtets-je (sjtats), pensj-je (pansj) heufje (hoof) Lies-je st, Friets-je, Küebje. Gaat het woord uit op ch, (g), k, ng en nk, dan wordt er tussen het grondwoord en de uitgang een -s- gevoegd: buchs-je (bóch), weëgs-je (wèg), böags-je (boag), hüks-je (hoek), jurks-je (jórk), sjpengs-je (sjpang), nunks-je (nónk). 2) eindigt het woord op een klinker of tweeklank of op een onder 1) niet genoemde medeklinker, dan is het achtervoegsel -sje: keëlsje, bechersje, Mariesje, aisje, vausje (vauw) belsje (bal si), keersje (kaar), weënsje (waan), blömsje (blom), hudsje (hód), ruutsje (roet)) Deze uitgang is in opmars bij de onder 1) genoemde woorden, behalve bij die op s, sj, f en een c/z-klank. Zo hoort men ook: hüksje, sjtuksje, zeksje, röksje, sjpengsje, benksje enz. 3) woorden die uitgaan op -nk, vormen hun verkleinwoord met -ke, wanneer deze -nk is ontstaan door velarisering van -nt. Het diminutief onderscheidt zich ook van het grondwoord door zijn stoottoon: hank si - henke st (vgl. Ned. hand. Du. Hand) Zo ook: vrunk - vrunke, kink - kinke, wink - winke, ponk - punke, mónk - munke, honk - hunke, wank - wenke, rank - renke, tsank - tsenke, bank - benke (band, ceintuur). Door uitbreiding ook bij woorden op -ng, zonder de oppositie sl-st; meestal 'gefühlsbedingt': jönke, sjönke, Sjenke, e jode sjpenke en e rinke mit e sjtinke (ring met een steentje).

4 23 spraakkunst Het woordgeslacht Alle zelfstandige naamwoorden hebben een vast woordgeslacht. Het bewustzijn van het drieërlei genus is in het Kerkraads springleven. Het komt tot uiting in de het substantief begeleidende woorden: lidwoord, bijv. naamw., voomaamw. en in de voomaamwoordelijke aanduiding. Voorbeelden: d'r plai, d'r sjteewieg, d'r hof of d'r maat: heë of deë is nuits pavaid, of: ze hant 'm nuits pavaid. De vinster, de hoeët, de poats of de duur: iech han ze tsouwjedoa; die han iech tsouwjedoa, ze sjtong óp. Personen worden overeenkomstig het natuurlijke geslacht aangeduid met het lidwoord en het voomaamw. voor mannelijke dan wel vrouwelijke woorden; diemamen hebben een eigen woordgeslacht, tenzij men nadrukkelijk de sekse wil aanduiden: d'r sjtier en de kouw, d'r bier en de zouw. Zoals reeds gezegd, plaatst men voor eigennamen het bij de sekse passend lidwoord; bij de vrouwelijk voomaam het lidwoord 't, als men over een vrouw spreekt met wie men vertrouwelijk omgaat. In dat geval duidt men haar in onderwerpspositie aan met het pers. voomw. 't en het aanw. dat, in voorwerpspositie met 'm en dem: 'tan? 't Woar nit óp d'r kirkhof; iech han 'm óch nit in kirch jezieë; iech han nog noa 'm jekèke. Of: Dat woar nit óp d'r kirkhof; dem han iech óch nit in kirch jezieë; óp dem hauw ich waal jerechend. Het betoonde hét, dat en vaak ook héür hebben in zo'n geval een ongunstige gevoelswaarde: Kiek hét doa, dat sjpilt ziech ever jet aa! Wat zeëste va héür doa! De naamvallen Resten van oude naamvalsvormen zijn nog bewaard in enige vaste verbindingen en uitdmkkingen. Tweede naamvalsvormen: Hü tse daags, óngerweëgs, noaderhanks, heë woar des dduvels, um Joddes wil, Jods wasser uwer Jods leem lofe losse, de Modder Joades, e Joads jeluk han; heë is bekankd wie lüesj honk; ing hatsensjouw vrauw; d'r nónk zieëliejer (jedechnis). Als genitivus partitivus: vul jeluks óp d'r namensdaag. Derde-naamvals vormen: tse jidder tsiet, in der tsiet, in d'r wiel (intussen), va hatse. Het bijvoeglijk naamwoord In zijn verbogen vorm gaat het uit op -e. mannelijk vrouwelijk onzijdig meervoud d'r klinge man de kranke vrauw 't braaf kink de rieche lü inne jroeëse jaad ing dikke noos e deep laoch jing nase vus wiesse wien si kótte tsiet vreëm jeld zusse biere d'r, inne rieche de, ing sjwatse 't, e klingt Als na het onbep. lidw. verbuigt men ook nsi jinne, jing, jee en de bezitt. voomw.; de verbuiging na het bep. lidw. geldt ook na het aanw. voomw. Het wegvallen van de buigingsuitgang -e (apocope) In het vrouw, enkelv. en in het meerv. valt de buigings-e in sommige gevallen weg: a. als het bijv. naamw. eindigt op een tweeklank: de brei sjtroase, ing sjui doef, ing nau vrauw, de jouw sjong, auw lü. b. als het bijv. naamw. eindigt op r, l, m, n of ng (liquida of nasaal): ing duur bloes st, sjwoar tsiette; de hel noos, vaal klure; de erm vrauw, erm lü; ing sjun broet si, jreun eppel; die lang lats, bang kinger

5 Kirchröadsjer Dieksiejoneer 24 Dit geldt ook voor de vergrotende trap: ing jroeëser toeët, besser tsiette. Onveranderd blijven de bijv. naamw. op -e', zo de volt. deelw. van sterke ww., de stoffelijke bijv. naamw. en enkele andere: d'r jebakke kóch, 't jode armband, ing aofe duur, d'r eje man. Verder de bijv. naamw. van plaatsnamen afgeleid: Kirchröadsjer meëdsjer, de Sjevemeter Jonge, d'rnulleter Sjaat, de Heidsjer kirmets. Zo ook het predikatief gebruikt bijv. naamw. Bijv. nw. die in de onverbogen vorm si hebben, krijgen st in de verbogen vormen, ook als de buigings-e om een van de bovengenoemde redenen is verdwenen: krom si lofe - krom st zaache - sjui si maache - sjui st doeve. Een oude uitgang is bewaard in het zelfstandig gebruikte onz. bijv, naamw., dat zowel voor personen als voor zaken kan worden gebruikt. B.v. 't klingt is meestal het jongste kind; 't leeft, 't blond(t), 't sjunt zal een meisje zijn; 'tjeëlt, e nuit, e angert een jurk; 't jeël is de kleur ervan. Algemeen gebruikelijk is de genitivus partitivus na woorden als: jet, vöal of vul, nuus, jee, winnieg. B.v. jet klings, bessers; nuus nuits, lekkesj; vul jóds; iech wil va dem jee koads hure; va deur lierste winnieg jesjeids. Dubbelvormen van bijv. naamw. Uit de verbogen vormen van sommige bijv. naamw. hebben zich door bepaalde klankveranderingen nevenvormen ontwikkeld. Zo onstond naast aod de verbogen vorm auwe, naast kaod-kauwe, jód-jouwe, loa-lauwe, breed-breie, wiedwieë, roeëd-roeë, doeëd-doeë, broen sl-broenge st, blink sl-blinge st, ronk s\-ronge st, jezónk sl-jezonge st, e.a. De nevenvormen komen voor in alle verbogen posities, ook daar waar later apocope optrad. Slechts in onverbogen positie, dus in het onz. enkelvoud en bij praedikatief gebruik, wordt de oudere vorm gebruikt: d'r kauwe wink, ing kauw naas, e kaod tsimmer, kauw vus, 't is kaod; inne breie wèg, de brei sjtroas, e breed band, brei voere, de vaat is breed, inne wèg breed aalegke; De Roeë (de Rooien), de blinge; dat is inne jouwe, inne jezonge. De trappen van vergelijking worden van deze nevenvormen gemaakt: kaod - kauwer - kaudste; broen - broenger - broengste; wied - wieër - wiedste. Trappen van vergelijking De vergrotende trap wordt gevormd met -er, na een eind -r: -der De overtreffende trap met -ste, na een eind -s enkel -te. Voorbeelden: sjun-sjunner-sjunste; kót-kótter-kutste; kloar-kloarder-kloarste; hees-heser-heeste. De overtreffende trap heeft som umlaut: jrüetste, hüekste, sjwöarste, jungste, audste, kaudste, nöadste. Afwijkende trappen van vergelijking: jód-besser-betste; vöal-mieë-mieëtste; jeer-livverlever-lifste of leefste. Winnieg heeft meestal winniejer-winniegste. De overtreffende trap gaat ook adverbiaal uit op -e: Deë vlaam han ich 't lifste. Doe has 't helste jesjraid. Geïsoleerde vormen als superlatief gevoeld zijn: hingesjte, ungesjte, vüesjte, öavensjte, böavensjte, userste. Het voegwoord van vergelijking is wie: Heë is auwer wie zie broor Deë is zoeë of eëve aod wie mienne pap. Bij pers. voornw. gebruikt men de voorwerpsvorm in onderwerpspositie: heë is auwer wie miech. Iech bin eëve jroeës wie hem.

6 25 spraakkunst Het voornaamwoord Persoonlijke voornaamwoorden onderwerpsvorm 1 iech 2 doe 3 heë, zie, het 1 vier 2 ier, uur 3 zie reductievorm -te e, ze, 't v'r 'r, er ze voorwerpsvorm Van de vormen met toonloze e komt -te enkel voor in enclise reductievorm miech diech hem, hier, het 'm, 'r, t ós üch (jullie, je; U enk. en mv.) hön (pers.), ze (pers., dieren en zaken) Enclitisch gebruikt bij het vervoegde werkw. worden ook -e, - 'r en -er. Dat lever bij het spreken vormen op als: haste biste weëdste wótste sjlieëfste hatte isse weëte wósse sjlieëfte hadder zudder weëder wózder sjlovder heb je, heeft hij, h( ïbt, hebben (jullie) ben je enz. word je enz. wist je enz. slaap je enz. Enclise vindt ook plaats na onderschikkende verbindingswoorden: de vrag. en betrekk. voomaamw. weë, wem en wat; vrag. bijw. als woa, wienieë, woarum, woarin enz.; en de voegw. dat, of, wie, wen(t) en ier. In de 2de pers. enkelv. wordt een -s ingelast; na een klinker of een zwevende tweeklank nog een -t; in de 2de pers. meerv. voegt men een -d in: wietste zeës woatste bis ofste mitdees datste wen(t)ste ierste ook: ieësjte. wieë zeët woa(ë) is offe mitdeet datte wen(t)e wieder zaat woader zut ovder mitdut dadder wender zoals je zegt enz. waar je bent enz. of je meedoet enz. Genitiefvormen zijn zeldzaam: Die lü verdene in inne mond, woa ózzer inne e haofjoar vuur mós wirke. Apart te vermelden is de genitivus partitivus in zinnen als: Wilste e paar eppel han, iech han es jenóg. Het wederkerende en wederkerige voomaamwoord voor de derde persoon is ziech: ziech erjere, ziech verdoeë; ziech klöppe, ziech bejieëne, zich jelieche wie tswai drüppe wasser; vier zient ós jeliech wal, wie zien elkaar straks wel. Het gebruik van een bijwoord ter vervanging van het wederkerige voomaamw. na een voorzetsel vindt in het Kerkraads een ruimere toepassing dan in het Nederlands. Naast bijee, óngeree, oesee, durchee o.a. ook: vanee, neëvenee, mit-ee, noa-ee, van, naast, met, na elkaar. Algemeen gebmikt zijn wederkerende constmcties als ziech jet jelde, hoale, neëme. Ook: zich beëne, zich zeëne, zich biechte, ziech bedanke.

7 Kirchröadsjer Dieksiejoneer 26 In plaats van het bezitt. voomaamw. wordt, evenals in het Duits, het wederkerend voornaam w. plus het bepaald lidwoord gebruikt: Ziech d'r nak brèche; ziech de heng wèsje. (niet: zienne nak brèche enz.) Bezittelijke voomaamwoorden Bijvoeglijk gebmikt m 1 mienne 2 dienne 3 zienne, vr. heure 1 ózze 2 ure, ünne, ünge 3 hönne vr. en mv mieng dieng zieng, vr. heur ós uur, üng hön onz. mie die zie, vr. heur ós uur, ü (jullie, je; u enk. en mv). hön De zelfstandig gebmikte bezitt. voomw. zijn gelijk aan de bijvoeglijke, behalve in het onzijdig enkelvoud, dat altijd uitgaat op -t: Blief doe óp 't diengt, da blief iech óp 't miengt. Jidderinne 't ziengt. Ook: 't óst, 't uurt of üngt, 't hönt. Het bezitt. voomaamw. zelfstandig gebmikt wordt, als in het Nederlands, vaak omschreven als volgt: deë, die, dat va miech/diech/hem/heur enz. Voor de verwantschapsnamen vadder, modder, jroeësvadder, jroeësmodder, broor, sjwoajer, fetter en het woord kammeraad komen de verkorte vormen mie, die zie voor; ook heur en hön bij mannelijke woorden: mie kammeraad, hön vadder. Aanwijzende voornaamwoorden bijvoeglijk zelfstandig m vr. onz. mv. dizze deë deë dem dis dit die dat die dat die dat deur (persoon) dis die die die dön onderwerpsvorm voorwerpsvorm (personen) Over het gebruik van dem en dat voor een vrouwelijk persoon is bij het woordgeslacht van de zelfst. naamw. gesproken. De genitief-relatie wordt in de 3de persoon als volgt omschreven: dem zienne/zieng/zie; deur heur(e); dön hön(ne) enz. Bij het vragende voomw.: wem zienne/zieng/zie. Voomaamwoordelijke bijwoorden, niet in gebruik bij personen, zijn: heimit, heiva(n), heilangs enz., doamit, doa-óp, doabij enz., waarvan de delen ook gesplitst worden: hei hant ze uwer jelofe; doa kanste nit mit sjrieve. Vragende voornaamwoorden De zelfstandige zijn: weë (wem) vraagt naar personen, wat vraagt naar zaken. Na weë staat het werkwoord in het enkelvoud. In plaats van wat, voorafgegaan door een voorzetsel,

8 27 spraakkunst gebmikt men veelal een voomaamwoordelijk bijwoord: Mit wat/woamit haste dat aajesjtrèche? Noa wat/woahin sjtunt die tse kiekke? Bijvoeglijk gebmikt worden voor het enkelvoud: wat vuur inne/ing/e; voor het meervoud: wat vuur B.v. Wat vuur biere hauder jeer? Bij uitroepen is wat inne/inge/e in gebmik, waarbij het lidwoord in het meervoud wegblijft. Watste nit zeës! (Wat zeg je me nou!). Wat e weer! Wat sjlim tsiette hant v'r hü tse daags! Betrekkelijke voornaamwoorden Na een bepaald antecedent gebruikt men deë (dem) mannelijk, die vrouwelijk, dat onzijdig, die meervoud. Ze worden na een voorzetsel vervangen door een voomaamwoordelijk bijwoord, en dat niet enkel bij zaken: 't Meëdsje woamit iech danse bin jejange. Weë (wem) en wat zijn betrekkelijke voomaamwoorden. De gebmikswijze verschilt niet van die in het Nederlands. Weë jluklieg wil sjterve, lieët de reëte erve. Wem me nit zoog, dat woar d'r Piet. Wat d'r boer nit kent, vreeste nit. Is dat alles watste has mitbraad? Het werkwoord Nominale vormen van het werkwoord De infinitief Hij gaat uit op -e: bukke, lofe, vroage, sjmiese, zieë, doeë (ook: don). Dezelfde onduidelijke eindklinker hoort men in joa, sjtoa en sjloa (naast jon, sjton, sjlon). Apart: han si. De plaats van het hulpwerkwoord in een afhankelijke zin is achter het hoofdwerkwoord: 't Is jód datste kómme bis; leed vermiert ziech, went me nit druwer sjprèche kan. Ook als in een zin twee infinitieven op elkaar volgen: Doe zóts dat zieë losse! Kanste miech ing hank helpe kómme? Onder invloed van een volgende infinitief wordt het voltooid deelwoord van het hulpwerkwoord verdrongen door de infinitief (Ersatzinfinitiv): heë hat nit wille hestere; v'r hant mósse óphure vaweëje d'r reen; heë hat ing sjtond sjtoa kalle vuurjenhoes; depoliesse zunt 'm kómme hoale; ze hant miech helpe zukke; iech han diech nit hure kómme dis naat. Hij heeft de werkw. betekenis verloren en is tot bijv. naamw. geworden: e sjpieële kink (speels); inne sjloffe tómmes (een slaapkop); ing sjoebbe prie (kijfziek); e tsenke oas (plaagziek); lofe oere (lopende oren). Bij de WW. blieve en joa is een andere constructie gebruikelijk, nl. iech bin zitse blève; heë is werm wirke jejange. In vaste uitdrukkingen komen genitiefvormen voor van de infinitief (zgn. gerundium): va zinnes zieë, kriesjensbreed; sjpieële um hauwens ofum lieënens.

9 Kirchröadsjer Dieksiejoneer 28 Het tegenwoordig deelwoord Het komt in twee vormen voor: 1. Met werkwoordelijke betekenis voor een zelfst. naamw.: sjpieëlende kinger; pikkende honder 2. Met het karakter van een praedicatieve bepaling, het woordje a(l) wordt toegevoegd om het duratief aspect te versterken: al sjtoans; al laachens; al kroeffens sjroebbete de bejiene de jeng; a lofens. Het voltooid deelwoord Het zwakke gaat uit op -t (gespeld -d), het sterke op -e, al of niet met verandering van de stamklinker. Het wordt gevormd met behulp van het voorvoegsel je-. Dit ontbreekt: l.bij werkw. die de klemtoon niet op de eerste lettergreep hebben. Dat zijn werkw. gevormd met een voorvoegsel: tserbraoche, vertsald, benoame, onthaode. Bij samengestelde werkw. met de klemtoon op de werkwoordstam: ziech umhoeëd' han; iech han miech uwerjeë've. Bij een groep werkw. meestal van Franse herkomst, die de klemtoon verderop in het woord hebben; de meeste gaan uit op -ere (Du. -ieren): profetseid, kommandeerd, platsendeerd, prakkezeerd, trappeerd, tempteerd. 2.Bij een zestal werkw. met perfectieve betekenis en hun samenstellingen; het zijn: woa biste blève? Ze hant miech nuus braad; heë is nit kómme; v'r hant nuus krèje; iech han jezoeëd, mar nuus vónge; weë is könnek woeëde? Ook: mitbraad, voetblève, oesvónge, aakómme enz. De vervoeging van het werkwoord Sterke werkwoorden Bij deze werkwoorden verandert de stamklinker in de verleden tijd en soms in het voltooid deelwoord, terwijl het voltooid deelwoord uitgaat op -e. De stamtijden van deze werkwoorden vindt men in de Woordenlijst. Toch lijkt het dienstig Ablautsreihen te onderscheiden, in verband met klank- en intonatie verschijnselen welke zich bij de vervoeging voordoen. In de loop der eeuwen hebben veel veranderingen en verschuivingen plaatsgevonden. Zo zijn er sterke w.w. overgegaan van een Ablautsreihe naar een andere; ook zijn sterke ww. soms geheel of gedeeltelijk zwak geworden - waarbij het volt. deelw. het meest resistent bleek. Naast de oorspronkelijke sterke verl. tijd is veelvuldig een zwakke in gebruik gekomen. Men raadplege de Woordenlijst. Categorieën van sterke werkwoorden: 1) Stamklinker ie sjrieve riese krieje sjreef rees kreeg sjreve rese kreje jesjrève jerese krèje Met afwijkend volt. deelw., als -dis uitgestoten: lieë-leet-lete-jeleie; zo ook sjnieë, rieë, ziech sjtrieë. De verl. tijd heeft in het mv. t in plaats van d. Deze klasse (Ned. ij, Duits ei) telt de meeste werkwoorden; o.a. sjtrieche, sjlieche, wieche, kiekke, blieve, vrieve, sjwieje, kniepe, wieze enz.

10 29 spraakkunst 2) In het Nederlands is de stamklinker in de infinitief ie of ui, in het Duits meestal ie of au. De werkwoorden met stemloze medeklinker kroeffe, zoeffe, rüche, jenisse, sjlisse hebben evenals sjisse: sjoos-sjose-jesjaose; die met stemhebbende medeklinker: maar: zoege sjuve vlüjje of vleie lüjje of leie bedrüjje of bedreie beuje beie verlizze vrizze 3) Korte e en i in gesloten lettergreep voor een velare nasaal: voor een velare nasaal+k: voor een dubbele nasaal: voor andere medeklinkers: 4) e-klank in open lettergreep: 5) e-klank (i) in open lettergreep en in het part: 6) a in open lettergreep: zoog sjoof vloog loog bedroog boog boan st verloar vroar zoge sjove vloge loge bedroge boge boane verloare jezoage jesjoave jevloage jeloage bedroage jeboage jeboane verloare jevroare binge bong st bónge jebónge Zo ook: sjpringe, jelinge, tswinge, zinge, rinne, dringe, vringe, vinge drinke dronk drónke jedrónke Eveneens: winke, blinke, klinke, sjtinke en sjinke. sjpinne sjpon sjponne jesjponne Ook: jewinne, bejinne, zinne Naar herkomst ook: klumme en sjwumme Dan het werkw. sjwelle sjterve sjtórf si sj tórve jesjtórve trekke trok st trókke jetrókke Zo ook: werpe, verberje, bederve, helpe, melke, treffe, sjrekke; sjmiltse en krimpe. sjteële sjtool st sjtole jesjtoale Zo ook: neëme, heëve, beveële, beweëje en treëne brèche brooch st brooche jebraoche Eveneens: sjprèche en sjtèche. sjere sjoar sjoare jesjoare sjwere sjwoar sjwoare jesjwoare èse oos st ose jèse Op deze wijze: vrèse, verjèse, mèse, wèsje en zitse verder: leëze jeëve ligke zoos st loos st joof si loog st zose loze jove loge jezese jeleëze jejeëve jeleëje drage, jrave, vare, wase en sjloa vormen hun stamtijden als volgt: drage droog st droge jedrage

11 Kirchröadsjer Dieksiejoneer 30 7) met een gelijke klinker in inf. enpartic: met korte klinker: met de oorspronkelijke klinker in de verleden tijd: heesje haode losse valle bloaze hange vange joa lofe róffe sjloffe hoosj st hooi loos vool bloos hong vong jong leef si reef si sjleef si hoosje si hole lose vole bloze hónge vónge jonge lef e si refe si ^j7e/e si jeheesje jehaode jelosse jevalle jebloaze jehange jevange jejange jelofe jeróffe jesjloffe Samenstellingen en afleidingen met bovengenoemde sterke werkwoorden vormen hun stamtijden op gelijk wijze. Verandering van stamklinker in de tegenwoordige tijd Enige sterke werkwoorden veranderen van klinker in de 2de en 3de persoon praesens enkelvoud. Het zijn: 1) De volgende werkwoorden met stamklinker i of oe (categorie 2): sjisse-sjüts-sjuust; sjlisse-sjlüts-sjluust; verlizze-verlüts-verlust; vrizze-vrüst; zoeffe en kroeffe hebben züfs-züft en krüfs-krüft. 2) De werkwoorden met een gedekte e voor een medeklinker die geen nasaal is (categorie 3), met uitzondering van melke, vormen deze personen als sjterve-sjturfs-sjturft, sjrekke-sjruks-sjrukt, helpe-hulps-hulpt enz. 3) Enige werkwoorden met e-klank in open lettergreep (categorie 4 en 5), en wel: jeëvejieëfs-jieëft, zo ook heëve; als brèche-briks-brikt ook sjtèche en sjprèche; als èse-its-eest ook vrèse, verjèse, mèse en wèsje. 4) Van de werkwoorden van categorie 6 en 7 hebben: drage-dreëgs-dreët; sjloa-sjleessjleet; vare-viers-viert; jrave, wase, sjloffe en losse hebben ieë; b.v. wieës-wieëst; haode, vange, hange en valle hebben /; b.v. hils-hilt. Oorspronkelijk sterke werkwoorden die gedeeltelijk zwak werden, behielden de klinkerwisseling: bakke-biks-bikt; houwe-huits-huit; sjtoeëse-sjtüets-sjtüest enz. Zwakke werkwoorden hebben geen verandering van stamklinker, maar in de verleden tijd de uitgang -(e)t, in het voltooid deelwoord -t (gespeld -d). Niettemin vertonen enige zwakke werkwoorden ten gevolge van historische ontwikkelingen verschil van klank tussen enerzijds de infinitief en anderzijds het praeteritum en het participium. Uitgaande van de huidige toestand kan men de volgende groepen onderscheiden:

12 31 spraakkunst met stamklinker -e: tselle-tsalt-jetsald; sjtelle-sjtalt-jesjtald en zets-zats-jezatsd; daarbij brenne-brank-jebrankd en kenne-kank-jekankd plukke, doge en verkofe hebben dezelfde stamtijden als jeleuve-jeload-jejloat. als zukke-zoeët-jezoeëd ook hure; ziech bemuie heeft ziech bemoeëd. neume-nómp(t)-jenómd, veule-vólt-jevóld, sjpeule-sjpólt-jesjpóld, dreume-drómt-jedrómd; sjudde-sjód-j esj ód. Men kan erook toe rekenen: bringe praet ind. braat conj. breët dinke daat deët legke laat leët part. braad jedaad jelaad Werkwoorden met afwijkende vormen of onregelmatige werkwoorden De praeterito-praesentia en willen: wisse pr. wees, wits, wees, wisse, wist/wit, wisse praet.ind. wós/wes, wóts/wets, wós/wes, enz. conj. wus, wuts enz. part. jewósd/jewesd mosse pr. mos, mots, mós, mósse móst/mót mósse praet.ind. moeët, moeëts, moeët enz. conj. müet, müets, müet part. jemoeëd/jemósd könne pr. kan, kans, praet.ind. koeët kan könne/kanne enz. darve part. jekoeëd/jekónd pr. darf, darfs, darf enz. praet.ind. dórf/darvet conj. durf zalle part. pr. jedórfd zal, zals, zal enz. praet.ind. zouw, zouwts/zóts, zouw, zouwe %zouwt/zót, zouwe wille pr. wil. wils. wil(t) enz. praet.ind. wool, conj. weul part. jewóld Andere (hulp)werkwoorden han pr. han. praet.ind. hauw, conj. hau/hai part. jehad zieë pr. bin (zijn) praet.ind. woar part. jeweë weëde pr. weed praet.ind. woeët part. woeëde has hat. hauwts hauw hauts/haits hau/hai enz. bis weëds is weed hant, hauwe zunt/zint conj. wuur enz. conj. wüet hat. hauwt zut/zit hant, hauwe zunt/zii

13 Kirchröadsjer Dieksiejoneer 32 zage doeë joa sjtoa kómme zieë (zien) pr. praet.ind. part. pr. praet.ind part. pr. praet.ind. part. pr. praet.ind. part. pr. praet.ind. part. pr. praet.ond. zaan/zag zeës zaat jezaad don/dóch dees dong jedoa/jedon jon jees jong jejange sjton sjtees sjtong jesjtange kom kuns koam kómme zien zies zoog st part. jezieë zeët deet jeet sjteet kunt ziet zage conj. zeët dunt conj. dong junt conj. jong zaat dut jut sjtunt sjtut conj. sjtong kómme komt conj. küem zient ziet zoge si conj. zeug st zeuge si zage dunt junt sjtunt kómme zient De vervoeging Tegenwoordige tijd of praesens iech doe heë, zie, ze, 't vier, v'r uur, ier zie, ze lane laan laan-s laan-t lane laan-t lane vleie vlei vlei-t-s vlei-t vleie vlei-t vleie bederve bederf bedurf-s bedurf-t bederve bederf-t bederve foesje foesj foesj-s foesj-t foesje foesj-t foesje Opmerkingen 1) De 1ste pers. enk. is gelijk aan de stam; daarvan worden de andere personen gevormd. Bijzonderheden bij de stamvorming: -In sommige gevallen vindt verkorting plaats van de zwevende tweeklank, nl. bij de zwakke werkw. kleëne, feële, jeweëne, ziech verveële en reene', bij de sterke werkw. neëme, jeëve en heëve, de twee laatste met verandering van stamklinker. De stam van haode en hoale is hod en hol. B.v. nem, nems, nemt, nemt; jef, jieëfs, jieëft, jeft; fel, fels, feit, feit. -Voor de klinkerverandering in het praesens zie men bij de sterke werkwoorden. -Bij werkwoorden waar de g tot j is geworden voor de e van de infinitief, keert de g terug op het eind en voor de volgende -tof-s van de uitgang. B.v. veëje-veëg-veëgs-veëgt-jeveëgd; sjwieje-sjwieg-sjwiegs-sjwiegt-sjweeg-jesjwèje; lüjje-lüg-lügs-lügt-loog; verberje-verberg-verburgs-verburgt-verbergt-verbórg-verbórje enz.

14 33 spraakkunst 2) Inlassing van t in de 2de pers. enk. vindt plaats: -bij sterke werkwoorden waarvan de stam eindigt op -sj of -s (inf. s); daarbij treedt bij lange stamklinker verkorting van de klinker op. B.v. doe biets (biese), riets (riese), witsjs (wèsje), hitsjs (heesje), lieëts (losse); behalve bij wase en jenisse. Naast doe bliefs komt bliets (ook heë bliet) voor. -bij zwakke werkwoorden als de stam eindigt op een tweeklank. B.v. doe klauwts-verzouwts-sjraits-vrijts-sjtrauts-sjuits, van: klauwe, verzouwe, sjraie, vrije, sjrdue, sjuie. Van sjwese komt sjwits voor. 3) Sommige eenlettergrepige werkwoorden gaan in de 1ste pers. enk. uit op -n, in de 1ste en 3de pers, mv. op -nt. Men vindt ze bij de onregelmatige werkwoorden. Buiten de daar genoemde nog: sjloa enk. 1 sjhn/sjloch, 2 sjlees, 3 sjleet; mv. 1 sjlunt, 2 sjlut, 3 sjlunt. krieje enk. 1 krien, 2 kries, 3 kriet, mv. 1 krient, 2 kriet, 3 krient. 4) Slechts in enkele zegswijzen is een oude aanvoegende wijs bewaard gebleven, zoals in: Jod zeen diech (gebruikelijke wens als iemand niesi)',jeëfjod dat nuus passeerd is; Jod bewaar (miech); Jod vertsei miech dat iech 't zaan (verontschuldiging voor een ongepaste opmerking). 5) Enige voorbeelden van enclitisch gebruik: praes. laans-te pmei. bakkets-te nooms-te braats-te laant-e bakket-e noom-e braat-e laant-er bakket-er noomt-er braat-er In de 2de pers. mv. wordt de -t van de uitgang verzacht tot -d; door assimilatie ook de onmiddellijk voorafgaande medeklinker(s): sjlovd-er, sjedzder (van sjetse) enz. Verleden tijd of praeteritum Indicatief iech doe heë, zie, ze, 't vier, v'r uur, ier zie, ze bakket bakket-s bakket bakket-e bakket bakket-e hólp hólp-s hólp hólp-e hólp-t hólp-e droog st droog-s st droog st drog-e si droog-t st droge-e si braat braat-s braat brat-e braat brat-e Wat betreft de uitgnagen -s en -t, wanneer de stam op -s of -t (soms geschreven -d) eindigt, geldt de regel van de tegenw. tijd. Conjunctief De conjunctief van de gewone zwakke praeteritum is gelijk aan de indicatief. Alle werkwoorden met klinkerverandering in de verl. tijd vormen de conjunctief door middel van umlaut, mits de klinker van de indicatief voor umlaut in aanmerking komt. De klinkers waarbij umlaut voorkomt, zijn: a-klanken {a, aa, auw), o-klanken (o, ó, oo, ao, en oa)) oe en oeë. Door umlaut worden zij resp.: e, eë, au; ö, u, eu, ao en öa; üenüe: kenne-kank-kenk; bringe-braat-breët; han-hauw-hau; jewinne-jewon-jewön; veule-vóltvult; sjisse-sjoos-sjeus; verkofe-verkoat-verköat; zukke-zoeët-züet. Wat betreft stoottoon

15 Kirchröadsjer Dieksiejoneer 34 of sleeptoon volgt de conjunctief de indicatief. Het gebmik van deze conjunctief leeft nog altijd in Kerkrade. Wijzen van gebmik: 1) Als wens die waarschijnlijk onvervuld zal blijven: Hulp ós mar inne! Jeuve de lü mer mieë! Küem mer ins jet reen! 't Müet ins jet reen kómme! 2) Om een mogelijkheid uit te drukken: Dat wuur wal tse doeë. Dat leus ziech wal maache. Doa küete vier ins hinjoa. 3) Als irrealis: Doe müets diech jet sjame! Dat wuur ewer nit nüedieg jeweë! Iech wus nit wat iech mit al dat jeld dong, wen iech in d'r lotto jewön. 4) Bij de indirecte weergave van gesproken woorden (indirecte rede, 'erlebte Rede', afhankelijke vraag): Heë zaat dat-e dat nitjewes hau; ook: heë hau dat nitjewes. Iech vroog hem wat-e jong doeë, went-e oes deens küem. 5) Een twijfel wordt uitgedrukt: Neums doe miech mit óp rees? 6) Bescheidenheids-conjunctief: Küet iech üng ledder ins lieëne, jevelles? In deze gevallen kan de omschrijving met zouw worden gebruikt, als de handeling in de toekomst ligt: Dat leus ziech wal maache - dat zouw ziech wal maache losse. Heë drauet, heë sjteuch ós de boed i brank - heë drauet, heë zouw ós de boed i brank sjtèche. Gebiedende wijs of imperatief Deze kent twee vormen: een enkelvoudsvorm en een meervoudsvorm, tevens beleefdheidsvorm voor enkel- en meervoud. De eerste is gelijk aan de stam van het werkwoord, de tweede aan de stam plus -t. Voor de vorming van de stam zie men bij de vervoeging van de tegenwoordige tijd: Jong, loof ins noa d'r bekker en hol miech e broeëd. Komt ins jonge, helpt miech ins. Zut ezoeë jód en helpt miech ins, heer of here. Gebiedende wijs van werkwoorden die hun stam niet op de gebruikelijke wijze vormen: zieë (zijn) zieë (zien) doeë: sjloa: zich ziech dóch/don sloch/sjhn sjlach -zut -ziet -dut -sjlut sjtoa: sjtank -sjtut joa: jank -jut krieje: krieg/krien -kriet zage: zag/zaag -zaat