Luxe Serv es? Terra sigillata ten noorden van de limes

Transcriptie

1 A R ( H EO /) I i t! f Onderzoel( A N NET N I E U WHO FEN TIN E I( E VOL I( ERS Luxe Serv es? Terra sigillata ten noorden van de limes Het oranjerode, Romeinse serviesgoed terra sigiliata is in de terpen en wierden van Friesland en Groningen ruim vertegenwoordigd. Terra sigillata in inheemse nederzettingen buiten het Romeinse Rijl< wordt meestal beschouwd als luxe eetservies, dat hier terechtl<wam door een vorm van handel of politiel(e uitwisseling. De aanwezigheid van veel van dit aardewerit in nederzettingen wordt dan aalt vaal( gezien als een indicator voor hoge sociale status. Het is echter de vraag of deze interpretatie, als statusverhogend, luxe servies dat werd gebruil<t door mensen die zich aanpasten aan de Romeinse levensstijl, wel terecht is. Het recente Odyssee-onderzoel< naar de vondsten van Ezinge werpt een nieuw licht op het gebruil< van terra sigiliata in het terpengebied. Dit artikel richt zich op de terra sigillata in het noordelijke kustgebied van Nederland, omdat daar het meest over bekend is. Veel van dat materiaal is gepubliceerd of in elk geval bestudeerd. I Het merendeel van deze vondsten is ontdekt tijdens de commerciële afgravingen van terpen en wierden in de tweede helft van de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw. Uit Friesland zijn zo'n 2600 fragmenten bekend, uit Groningen ruim vierhonderd. Ook in aangrenzend Noordwest-Duitsland is terra sigillata niet zeldzaam, maar daarover hebben we minder informatie omdat de Duitse Wurten niet commercieel zijn afgegraven. Wel weten we dat bijvoorbeeld, in de volledig opgegraven Feddersen Wierde 230 van dit soort aardewerkfragmenten zijn gevonden. 2 Ook in overige delen van Noord Nederland is de informatie minder volledig of omvangrijk dan in het terpen- en wierdengebied. In Noord Holland is vrij veel terra sigillata gevonden. In Drenthe is het aantal vondsten ldeiner, maar dat heeft deels te maken met een veel geringer aantal nederzettingen, in vergelijking met het terpengebied.3 Dat geldt mogelijk ook voor andere gebieden ten noorden van de limes. Verspreiding Aanvoer Romeinse voorwerpen kwamen niet alleen door handel buiten het Romeinse Rijk terecht. Het onderzoek naar de contacten tussen de Romeinen en de inheemse bevolkingen ten noorden van de rijksgrens heeft verschillende andere mogelijkheden naar voren gebracht. Boe-

2 Onderzoel( 11 AR (H EO/) I i ('I les nam in zijn standaardwerk Friesland tot de elfde eeuw van I95I zonder meer aan dat terra sigillata naar het terpengebied werd verhandeld door Romeinse rondreizende handelaren. In Romeinen in Nederland gaat ook van Es ervan uit dat de Friezen Romeins aardewerk verkregen door een vorm van handel, maar daarnaast heeft hij oog voor de mogelijkheid dat sommige Romeinse voorwerpen in Noord-Nederland politieke geschenken van de Romeinen vertegenwoordigen. Die laatste mogelijkheid is verder uitgewerkt door Erdrich in zijn proefschrift over de relaties tussen het Romeinse Rijk en de stammen ten noordwesten van de rijksgrens. De Romeinen bedreven een actieve politiek ten aanzien van de inheemse bevolking buiten het De Romeinen verzel<erden zich van de loyaliteit van de elites door middel van geschenl<en en wensen van de inheemse bevolking. Ten tweede wordt er eigenlijk niet getwijfeld aan het gebruik van dit aardewerk als eetservies, behalve in het geval van de opgeraapte scherven in de omgeving van Velsen. Daarmee wordt het vaak gezien als een indicator van de mate van romanisering van de inheemse bevolking.s Het is echter mogelijk dat terra sigillata om een heel andere reden werd gewaardeerd, zoals we zullen zien. en betalingen First contact Romeinse Rijk, met het oog op de stabiliteit van de rijksgrens. Zij verzekerden zich van de loyaliteit van de elites van die samenlevingen door middel van geschenken en betalingen. De aanvoer van Romeinse producten was niet continu en Romeinse voorwerpen zijn niet in alle gebieden ten noorden van de limes even sterk vertegenwoordigd. Erdrich herkent een aantal golven en verldaart die vanuit de Romeinse politiek. De verschillende regio's hadden kennelijk niet steeds evenveel diplomatieke aandacht nodig. Romeinse voorwerpen kunnen ook nog op andere manieren in Noord-Nederlandse inheemse nederzettingen zijn beland. Ten eerste namen uit Noord-Nederland afkomstige soldaten van het Romeinse leger waarschijnlijk dingen mee naar huis als hun diensttijd erop zat. In de tweede plaats werden Romeinse voorwerpen meegenomen uit verlaten Romeinse legerplaatsen. Dat is in elk geval aannemelijk voor nederzettingen rond de vroeg-romeinse vlootbasis in Velsen. Terra sigillata scherven in Velsen bleken te passen aan scherven in nederzettingen in de omgeving; vermoedelijk werden die scherven in de verlaten vlootbasis opgeraapt en mee naar huis genomen.4 Hoewel al deze manieren van 'import' ongetwijfeld een rol hebben gespeeld, is er toch wel iets op af te dingen, zeker als het gaat om terra sigillata. In de eerste plaats wordt er meestal vanuit de Romeinen gedacht. Men gaat er in de regel zonder meer vanuit dat de inheemse bevolking die mooie Romeinse spulletjes graag wilde hebben, maar er is weinig oog voor de werkelijke interesses De periode dat de bevolking van Noord-Nederland voor het eerst geconfronteerd werd met de Romeinen en hun expansieve politiek, tussen I2 voor en 47 na Christus, toen de Rijn definitief de rijksgrens werd, is vertegenwoordigd door slechts een ldein aantal vondsten.6 Dat is opmerkelijk, omdat de bevolking van Noord-Nederland in die periode door verdragen aan het Romeinse Rijk was gebonden en ook belastingplichtig was. Romeinse legereenheden bezochten het noorden verschillende keren in die vroege periode. Buiten de vlootbasis Velsen in Noord-Holland waren Romeinse legereenheden en belastinggaarders misschien voor kortere of langere tijd gelegerd in WinsumBruggeburen in Friesland en in het Duitse Bentumersi el, net over de grens aan de Eems.7 In beide plaatsen is veel Romeins materiaal uit deze vroege periode gevonden, al ontbreken aanwijzingen voor een legerplaats in de vorm van omheiningen, grachten en andere structuren. Metaaldetectorvondsten in Noord-Nederland zijn nog niet geïnventariseerd, zodat we geen goed beeld hebben van de aanwezigheid en verspreiding van militaria. De aard van die Romeinse verblijfplaatsen is dus niet bekend. Paleogeografische I<aart van Noord-Nederland met de situatie rond 100 na Christus. Hanger van vroege, Arettijnse terra sigillata, gevonden in Englum.

3 11 Onderzoel( ARCHEOIJlif'I Christus en daarbinnen ligt de nadruk op de tweede helft van de tweede eeuw. Op die periode zullen we ons verder richten. De terra sigillata uit deze periode bestaat voornamelijk uit losse scherven. Min of meer complete vormen zijn zeer zeldzaam. Er zijn ook nauwelijks aan elkaar passende scherven, ondanks de gemald<elijke herkenbaar- De terra sigiliata uit de tweede helft van de tweede eeuw bestaat voornamelijl< uit losse scherven heid. Dat vormt een duidelijk verschil met inheems, handgevormd aardewerk, waar passende scherven regelmatig herkend worden in de massa van schijnbaar uniforme, grijsbruine scherven uit een gemiddelde opgravingscontext. Fragmenten van dezelfde kom worden soms wel ver van elkaar gevonden, in verschillende terpen. Een bijzonder kenmerk van de terra sigillata is dat het vaak is bewerkt. Ook uit deze periode zijn hangers bekend. Dat gebruik is niet bekend van handgevormd aardewerk of van ander geïmporteerd aardewerk. Buiten deze Romeinse posten zijn Romeinse importen heel schaars. We kennen het schrijftafeltje uit Tolsum uit 29 na Christus, enkele olielampjes, een aantal vroege muntschatten, enkele fibula's en enkele fragmenten terra sigillata. 8 Een van die fragmenten is gevonden in 2000, tijdens een opgraving in de Groninger wierde Englum, in een eerste-eeuwse context.9 Het is een bijna vierkante randscherf van een bord, vermoedelijk van Arretijnse sigillata van het type Conspectus li, met een uitzonderlijk vroege datering in de laatste twee decennia voor het begin van de jaartelling. 1O Bijzonder aan deze scherf is dat zij is bewerkt: de breukzijden zijn gladgemaakt en afgerond en in één van de hoeken is een gaatje aangebracht. Waarschijnlijk is de scherf gedragen als hanger. Ezinge Het gebruik van terra sigillata kan worden onderzocht aan de hand van de vondsten uit de opgraving Ezinge. In deze Groninger wierde werd tussen 1924 en 1934 archeologisch onderzoek uitgevoerd door dr. A.E. van Giffen, indertijd de directeur van het Biologisch-Archeologisch Instituut (het huidige Groninger Instituut voor Archeologie) van de Rijksuniversiteit Groningen. De opgraving is beroemd geworden vanwege de talrijke gebouwresten die tijdens de opgraving van de wierde tevoorschijn kwamen. De opgravingsresultaten werden indertijd slechts in samenvattende vorm gepubliceerd. Het onderzoek van het omvangrijke vondstmateriaal kon pas worden uitgevoerd in 20lI, dankzij een NWO- 3 Twee hangers van terra sigillata; boven : uit Feerwerd (lengte 4,5 centimeter), onder: uit Joeswerd (lengte 4,3 centimeter), De tweede en derde eeuw beide in het Groninger Reitdiepgebied. Tussen de periode van het eerste contact en ongeveer 140 na Christus is er weinig of geen terra sigillata in Noord-Nederland terechtgekomen. Pas halverwege de tweede eeuw kwam de aanvoer op gang. Het overgrote deel van dit aardewerk in het terpen- en wierdengebied wordt gedateerd tussen ongeveer 140 en 270 na 4 De wierde Ezinge met commercieel afgegraven en door Van Giffen opgegraven delen. 5 Speelschijfjes, hangers en andere bewerl<te terra sigillata-scherven uit Ezinge.

4 Onderzoel( ElI ARCHEOIJII I subsidie in het kader van het Odyssee-programma. Ook Romeins importaardewerk maakte deel uit van dat onderzoek. II In Ezinge werden 172 scherven terra sigillata en tien scherven van ander Romeins importaardewerk gevonden. 137 van de terra sigillata-fragmenten dateren uit de tweede of derde eeuw. De overige behoren tot vier- de- en vijfde-eeuws aardewerk, een fragment is van Oxfordshire ware en 25 fragmenten zijn geïdentificeerd als African red slip ware, het merendeel afkomstig van vormen die rond 400 na Christus in Noord-Afrika zijn geproduceerd. African red slip ware uit deze periode is elders in Nederland niet bekend, maar dat heeft mogelijk met de herkenning te maken. Het is niet altijd een- 2cm

5 Bil Onderzoek ARCHEO/.J r ief voudig om het van de scherven van moderne bloempotten of drainage buizen te onderscheiden. De 137 scherven terra sigillata uit de tweede en derde eeuw behoren tot 121 aardewerkindividuen. Er zijn geen complete vormen. Het grootste deel is afkomstig uit grondsporen uit de midden-romeinse tijd. Dat is het vermelden waard, want de contextdateringen van terra sigillata-fragmenten die in dateerbare grondsporen zijn gevonden tijdens de opgravingen in de terp Wijnaldum-Tjitsma bleken steeds vroegmiddeleeuws te zijn. Het is mogelijk dat die fragmenten pas tijdens de vroege middeleeuwen naar Wijnaldum zijn gehaald.i 2 Van de 137 scherven tweede- en derde-eeuws terra sigillata vertonen er maar liefst l0s, dat is 77 procent, sporen van opzettelijke breuk, bewerldng of secundair gebruik Dergelijke sporen zijn op geen van de late scherven terra sigillata of African red slip ware aangetroffen. Er zijn hangers in verschillende vormen, ronde speelschijfjes en hoeldge schijfjes, insnijdingen, afgeronde hoeken, afgesleten zijden, kartelrandjes, en andere sporen van opzettelijke bewerldng en gebruik. Tot deze groep behoort ook een aantal scherven waarvan niet zeker is dat de waargenomen sporen het gevolg zijn van gebruik ofbewerldng, maar die goed passen bij de duidelijk bewerkte scherven. Het gaat bijvoorbeeld om scherven met pitting, of om insnijdingen die waarschijnlijk dienden om de scherf op een bepaalde plaats te breken. Bij elkaar horende scherven van één vorm komen vrijwel nooit uit dezelfde context; meestal zijn ze nog op uiteenlopende manieren gebruikt nadat ze van elkaar gescheiden waren geraakt. Materiële cultuur van nieuwe mogendheden Hoe moeten we die vreemde collectie scherven verldaren? Inspiratie daarvoor is te vinden in het proefschrift van Verhart over het proces van neolithisering in Zuid Nederland. Daarin beschrijft hij een aantal situaties in het recente verleden, onder meer in Nieuw-Guinea, Australië en Noord-Amerika, waarin een inheemse bevolking in contact komt met een koloniale cultuur. Deze situaties verschillen in allerlei opzichten van elkaar en geen ervan vormt een exacte parallel voor de situatie in Noord-Nederland ten tijde van de Romeinse expansie. Toch is er een patroon te ontdekken in de manier waarop en de snelheid waarmee de materiële cultuur van de overheersende cultuur wordt overgenomen door de inheemse bevolking. Het blijkt dat een inheemse bevolking de materiële cultuur van een expansieve mogendheid nooit zonder meer omarmt. In de eerste plaats wordt die materiële 6 Terra sigillata-scherven uit Ezinge met zekere of mogelijke sporen van gebruik en bewerking (bij de zwarte pijlen). Rechtsboven een recente breuk. 7 Hanger, in de periode gemaakt van een Delfts blauw bord, door indianen in de omgeving van de kolonie Nieuw Nederland, New Vork State. Lengte 5 centimeter.

6 Onderzoek 111 AR (H EO Lu i '1 cultuur niet in zijn totaliteit overgenomen; slechts een selectie van de voorwerpen die de kolonisten tot hun beschilddng hebben is interessant voor de inheemse bevolking. In de tweede plaats worden die voorwerpen meestal niet gebruikt voor hun oorspronkelijke doel; ze worden aangepast, bewerkt, en gebruikt voor heel andere toepassingen. Heel vaak worden gebruiksvoorwer- De inheemse bevolldng gebruil<t voorwerpen van de expansieve mogendheid vaal< op een heel andere manier dan voor hun oorspronl<elijl<e doel pen in eerste instantie vanwege hun!deur of textuur gebruikt als sieraad of op andere manieren waarin de symbolische betekenis die de inheemse bevolking aan het materiaal toekent een rol speelt. De gebruiksvoorwerpen van de expansieve cultuur worden vaak pas heel veel later gebruikt op een 'normale' manier, het eerst door diegenen die het dichtst bij de kolonisten wonen, en steeds later naarmate de afstand groter wordt. Een prachtig voorbeeld van zo'n aanpassing in dit verband is het gebruik van Delfts aardewerk door SenecaIroquois indianen. Vanaf 1624 kregen zij te maken met kolonisten en handelaren uit de Nederlandse kolonie Nieuw-Nederland, het huidige New York. Delfts aardewerk werd aanvankelijk gebruikt om er hangers van te maken; die worden gevonden in graven. I3 Later werden de hangers in de graven vervangen door ldeine potjes van Delfts aardewerk. Dat gebeurde het eerst in de directe omgeving van de kolonie. Verder van de kolonie, waar de exotische goederen niet direct maar door ruil werden verkregen, bleven scherven veel langer in gebruik. Terra sigiliata in het terpengebied Dit patroon in de overname van de materiële cultuur van een dominante mogendheid door een inheemse bevolking kan ook worden herkend in de vondsten van terra sigillata in Noord-Nederland, zowel die uit de eerste contactperiode als die uit de midden-romeinse tijd. Daaruit kunnen we afleiden dat de contacten tussen het Noord-Nederlandse terpen- en wierdengebied en het Romeinse Rijk gedurende de gehele Romeinse tijd meestal indirect waren. Met uitzondering van een zeer klein aantal complete vormen, die als politieke geschenken kunnen zijn verkregen, werd terra sigillata waarschijnlijk vooral als grondstof ingevoerd, in de vorm van scherven. Hoe het in Noord-Nederland kwam, kunnen we alleen maar raden. Het werd verhandeld in de nederzettingen aan de rijksgrens, en kwam wellicht via down-the-lineexchange ook in Noord-Nederland terecht. Net als het Delfts aardewerk in New York werd het daarbij misschien gebroken, en in de vorm van scherven steeds verder doorgegeven. Ook terugkerende veteranen van het leger brachten wellicht scherven mee, omdat ze wisten dat men dat thuis op prijs stelde. Onderling werd terra sigillata waarschijnlijk geruild, zoals blijkt uit scherven van dezelfde aardewerkindividuen in verschillende terpen. Terra sigillata is daarmee een categorie van importmateriaal die paste bij de interesses van de inheemse bevolking. De aantrelddngskracht lag waarschijnlijk in een eigenschap van het materiaal zelf. Dat was niet de beeldende versiering, want er is geen verband tussen de voorstelling en de vorm van de hangers, en onversierde sigillata wordt minstens zo vaak gebruikt. Het was eerder de warme rode ldeur die het materiaal aantre!d<elijk maakte. Dat verldaart ook dat andere aardewerksoorten niet op deze manier werden gebruikt. De ldeur moet een symbolische, onheilwerende of geluk-

7 m Onderzoel( A R Ut [ 0 I' 1 i cl brengende betekenis hebben gehad, die het materiaal geschikt maakte om bijvoorbeeld als amulet te worden gedragen of als speelsteentje te worden gebruikt. Er waren ook allerlei andere toepassingen, zoals de verscheidenheid aan gebruikssporen laat zien. Als deze interpretatie juist is, dan moet terra sigillata ook een rol hebben gespeeld in rituelen, en te vinden zijn in rituele deposities. Het onderzoek naar rituele deposities in Ezinge, dat uitgevoerd is door de eerste auteur, laat zien dat dit inderdaad het geval is.i4 Twee deposities van dit soort aardewerk werden bijvoorbeeld gevonden bij een huis uit de Romeinse tijd; één ervan bestond uit zes speelschijf]es die allemaal op dezelfde manier uit één dikke scherf waren gemaakt; de andere bestond uit vier scherven van verschillende vormen, die allemaal op een andere manier waren gebruikt of bewerkt. Bij een ander huis werden op een erf van 25 m 2 negen verschillende terra sigilla ta-scherven gevonden, waarvan zeker vijf bewerkt, en verder een set van vijf bild<els en werpkoten, een sepia schildje, een wetsteen en een ldein, handgemaakt potje. 13 Van Dongen (1995). De afgebeelde hanger behoort tot de collectie van de Rochester Museum & Science Center, Rochester NV, inv.nr. RMSC Nieuwhof (in voorbereiding). Literatuur Boeles, P.e.LA. (1951 2). Friesland tot de elfde eeuw. Zijn vóór- en vroege geschiedenis, 's-gravenhage Bos, LM., M.J.L.T. Niekus, J. Scheffer en T.B. Volkers (1998). 'Opgraving Winsum-Bruggeburen: Romeinen in Friesland', in: Paleo-aktueeI9, Bowman, A.IC en R.S.O. Tomlin (2009). 'The "Frisian ox sale". A writingtablet from Tolsum', in: It Beaken 71, Dongen, A. van (1995). One man's trash is another man's treasure. The metamorphosis of the European utensil in the Ne w World, Rotterdaml Williamsburg (Virginia) Erdrich, M. (2001). Rom und die Barbaren. Das Verhältnis zwischen dem Im- perium Romanum und den germanischen Stämmen vor seiner Nordw estgrenze von der späten römischen Republik bis zum Gallischen Sonderreich, Mainz am Rhein (Römi sch-germanische Forschungen 58) Es, W.A. van (1981 2). De Romeinen in Nederland, Haarlem Galestin, M.e. (2002). 'Winsum - Bruggeburen, second report on the excavation. The Roma n pottery', in: Palaeohistoria 43/44, Galestin, M.e. (2010a). 'Roman artefacts beyond the northern frontier: Interpreting the evidence from The Netherlands', in: European Joumal of Archaeology 13, Galestin, M.e. (2010b), 'Tolsum revisited : how the Frisian ox disappeared', Palaeohistoria 51/52, 9-25 Glasbergen, W. (1944). 'Terra sigiliata uit de provincie Groningen, bijdrage tot de geschiedenis van den handel in den Romeinschen tijd ', in : Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek 25-28, Aanzet tot herziening Glasbergen, W. (1945), 'De invoer van terra sigillata naar Drente', in: Nieuwe Dit artikel is bedoeld als eerste aanzet tot een herziening van de traditionele kijk op de rol van Romeinse importen buiten het Romeinse Rijk. Experimenteel onderzoek naar gebruiks- en bewerkingssporen kan meer duidelijkheid geven over het secundaire gebruik van terra sigillata. Vervolgonderzoek zal zich ook moeten richten op regionale verschillen en overeenkomsten, op de herkomst van de terra sigillata die mogelijk pas in de vroege middeleeuwen is geïmporteerd, en op andere materiaalcategorieën. Op die manier zullen we een veel genuanceerder beeld krijgen, niet alleen van de aard van de relaties tussen de inheemse bevolkingen en de Romeinen, maar ook van de manier waarop de inheemse samenlevingen direct en indirect door de Romeinse cultuur werden beïnvloed. Nieuwhof. A. (red., 2008). De leege Wier van Englum. Archeologisch onder- Drentse Volksalmanak 63, zoek in het Reitdiepgebied, Groningen (Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoel< 91) Nieuwhof. A. (red. 2014), En dan in hun geheel. De vondsten uit de opgra- vingen in de wierde Ezinge, Groningen (Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek 96) Nieuwhof, A. (in voorbereiding), Eight human slwlls in a dung heap and more. Ritual practice in the terp region of the northern Netherlands, 600 BC-AD 300, Groningen (proefschrift Rijl<suniversiteit Groningen) Strahl, E. (2013). 'Germaanse kolonisten - Romein se legionairs : de nederzetting Bentumersiel', in: IC Essinl< (red.), Stormvloed Geschiedenis van de Dollard, Groningen, Ulbert, G. (1977), ' Die römischen Funde von Bentumersiel', in: Probleme der IWstenforschung im südlichen Nordseegebiet12, Verhart, l.b. M. (2000), Times fade away. The neolithization ofthe southern Netherlands in an anthropological and geographical perspective, Leiden (Archeological Studies Leiden University 6) Vin, LP.A. van der (1992). Die Fundmünzen der römischen Zeit in den Nieder- landen. Abt. I: Provinz Friesland, Berlijn Vin, LP.A. van der (1996), Die Fundmünzen der römischen Zeit in den Nieder- landen. Abt. 1/ : Provinzen Groningen, Drenthe, Overijssel, Flevoland, Berlijn Noten Volkers, T. B. (1991). 'Romeinse import van 12 v. Chr. tot 70 n. Chr. in het Friese terpengebied', in : Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoe k 75, Galestin (2002). Volkers (1944) en Volkers (1991, 1999, 2002 en 2014); alle terra sigillata uit Friese afgravingen in de collecties van het Frie s Museum en het Volkers, T. B. (1999). 'The terra sigiliata from Wijnaldum-Tjitsma in regional RMO is bestudeerd door de tweede auteur. perspective', in : Le. Besteman, LM. Bos, O.A. Gerrets, H.A. Heidinga en 1. de Erdrich (2001). 18. Koning (red.), The Excavations at Wijnaldurn. Reports on Frisia in Roman and Glasbergen (1945). Medieval times. Volume I, Rotterdam/Brookfield, Vons en Bosman (1988). Volkers, T. B. (2002), 'De Terra sigillata uit de terp Bruggeburen bij Winsum Galestin (2010a). (Fr.)', in: Paleo-aktuee/13, Volkers (1991) en Galestin (2010b). VolI<ers, T.B. (2014), 'Ezinge. Het Romeins aardewerl<', in: A. Nieuwhof (red.). Ulbert (1977), Bos e.a. (1998) en Strahl (2013). En dan in hun geheel. De vondsten uit de opgravingen in de wierde Ezinge, Bowman en Tomlin (2009). Galestin (2010b). Van der Vin (1992 en 1996) en Groningen (Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoel< 96), Volkers (1991). Vons, P. en A.V.A.L Bosman (1988). 'Inheemse boeren bezochten de verlaten Nieuwhof (200 8). Romeinse versterldngen Velsen I en 11', in: Westerheem 37,1-16 Mondelinge mededeling M. Polal< (Rad boud Universiteit Nijmegen). Vos, P. en E. I(nol (2005), 'Wierden ontstaan in een dynami sch getijden land- 11 Nieuwhof (2014) en Volkers (2014). schap', in: E. I(nol, A.e. Bardet en W. Prummel (red.), Professor van Giffen en 12 Voll<ers (1999). het geheim van de wierden, Groningen,

8