Annet Nieuwhof (redactie)

Transcriptie

1 JAARVERSLAGEN

2

3 En dan in hun geheel De vondsten uit de opgravingen in de wierde Ezinge Annet Nieuwhof (redactie) Met bijdragen van Wil van Bommel-van der Sluijs Harry Huisman Lykke Johansen Egge Knol Susanne Manuel Mirjam Post Wietske Prummel Dick Stapert Sophie Thasing Tineke B. Volkers Inger Woltinge JAARVERSLAGEN VAN DE VERENIGING VOOR TERPENONDERZOEK

4 Het onderzoek werd mogelijk gemaakt door: Deze publicatie werd mede mogelijk gemaakt door: COLOFON UITGEVER OPMAAK DRUK Vereniging voor Terpenonderzoek p/a Groninger Instituut voor Archeologie Poststraat ER Groningen A. Nieuwhof Drukkerij Tienkamp, Groningen ( ABONNEMENTEN Via lidmaatschap vereniging ( ISSN ISBN Copyright 2014 Individual authors Afbeelding omslag: Henk Helmantel 2014: Wierdevondsten uit Ezinge ( Art Revisited/Henk Helmantel).

5 Inhoud Vo o r w o o r d 7 1. De opgravingen in Ezinge en het onderzoek van het vondstmateriaal 11 Annet Nieuwhof 1.1 Voorgeschiedenis De opgraving Landschap en bewoningsgeschiedenis De Odyssee van de vondsten uit Ezinge Documentatie en betrouwbaarheid Onderzoeksvragen en doel van het materiaalonderzoek 27 Literatuur De geschiedenis van Ezinge in scherven. Handgevormd aardewerk van 500 v.c. tot 1500 n.c. 30 Annet Nieuwhof 2.1 Inleiding Werkwijze Grondstof en fabricage Resultaten Bewoningsgeschiedenis Aardewerk in rituelen Sociale aspecten van de aardewerkproductie Conclusie 125 Literatuur Importaardewerk in Ezinge. Uitwisseling en sociaal-politieke structuur in de Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen 129 Sophie Thasing en Annet Nieuwhof 3.1 Inleiding Methode Resultaten Discussie Conclusie 143 Literatuur Ezinge - Het Romeins aardewerk 147 Tineke B. Volkers 4.1 Inleiding Beschrijving van de in Ezinge gevonden terra sigillata Overig Romeins aardewerk De terra sigillata vondsten van Ezinge in regionaal verband Freaks en verdwaalde schapen Samenvatting en conclusie 160 Literatuur 161

6 5. Ezinge - Kralen van glas, barnsteen en smaragd 163 Annet Nieuwhof en Wil van Bommel-van der Sluijs 5.1 Inleiding Kralen per periode Discussie en conclusie 166 Literatuur Van dichtbij en van ver. Het gebruik van natuursteen in Ezinge 169 Annet Nieuwhof, Harry Huisman, Lykke Johansen, Dick Stapert en Inger Woltinge 6.1 Inleiding Noord-Nederlandse zwerfstenen Geïmporteerde stenen Conclusie 180 Literatuur 182 Catalogus vuursteen Ezinge: metaal uit een opgraving zonder detector 187 Egge Knol 7.1 Inleiding De voorwerpen Betekenis van het metaal in Ezinge 195 Literatuur 196 Catalogus metaal De dieren uit de opgravingen van Van Giffen in Ezinge 207 Wietske Prummel, Susanne C.J. Manuel en Mirjam Post 8.1 Inleiding De dierlijke resten Discussie Conclusie 229 Literatuur 229 Bijlagen Graven en botten. Menselijke resten in Ezinge 238 Annet Nieuwhof 9.1 Inleiding Resten uit de vroege middeleeuwen en daarna IJzertijd en Romeinse tijd Graven uit de ijzertijd en de Romeinse tijd in Ezinge Losse menselijke botten Conclusie 249 Literatuur 250 Catalogus menselijke resten 252 6

7 Ik zal hierover slechts een enkel woord zeggen, het beter achtend ze in het volgend verslag, tegelijk met de resultaten van het voortgezette onderzoek, uitvoeriger en dan in hun geheel te behandelen. A.E. van Giffen, Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek 9-10, 1926, 18. Voorwoord In 2011 financierde de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) een onderzoeksproject met de naam De grondsporen van het Ezinge; datering en interpretatie. Het was een zogenaamd Odyssee-project, bedoeld voor het alsnog uitwerken van oud, ongepubliceerd archeologisch onderzoek. Het onderzoek richtte zich op het vondstmateriaal uit de opgravingen in Ezinge die door prof. A.E. van Giffen werden uitgevoerd tussen 1923 en Het bestuur van de Vereniging voor Terpenonderzoek is verheugd dat het u de resultaten van dit onderzoek nu, precies 80 jaar na het laatste opgravingsjaar, kan presenteren in dit 96ste Jaarverslag. Het materiaalonderzoek zelf kon in 2011 worden afgerond, maar de uitwerking van de vele gegevens die het onderzoek opleverde duurde aanzienlijk langer. Enkele deelstudies verschenen al in Engelstalige vakpublicaties. Dit Nederlandstalige overzicht van het volledige materiaalonderzoek bestaat uit hoofdstukken van verschillende lengte, die elk een materiaalcategorie behandelen. Omdat het materiaalonderzoek nog maar de eerste stap is op weg naar volledige uitwerking, worden de resultaten van de verschillende deelonderzoeken hier niet samengevat in een synthese. Eén voorzichtige conclusie kan hier alvast wel worden prijsgegeven: Ezinge was waarschijnlijk geen onbetekenend wierdedorpje, maar een regionaal, bestuurlijk centrum, in elk geval in de Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen. De aanwijzingen daarvoor bestaan uit hoge percentages drinkbekers in de midden-romeinse tijd en Schalenurnen in de volksverhuizingstijd, doorgaande bewoning in de 4e eeuw n.c., een hoog percentage geïmporteerd, Merovingisch draaischijfaardewerk, en een aantal bijzondere goudvondsten: twee gouden munten (solidi) uit de 4e eeuw en een met almandijn ingelegde zwaardknop uit het begin van de 7e eeuw n.c. Het is, toegegeven, niet veel om zo n conclusie op te baseren. Er is dan ook nog veel meer onderzoek nodig. Het Odyssee-project was een noodzakelijke voorwaarde voor het volgende stadium: het onderzoek van de huisplattegronden, de nederzettingsstructuur en de bewoningsgeschiedenis van Ezinge. Voor dat vervolgonderzoek zijn nu dateringen beschikbaar en een overzicht van de vondsten uit grondsporen. Hopelijk zal het onderzoek in de nabije toekomst kunnen worden voortgezet. Dit boek is een mijlpaal in het bestaan van de Vereniging voor Terpenonderzoek en in het Ezingeonderzoek. Hiermee wordt eindelijk de belofte ingelost die impliciet werd gedaan toen Van Giffen met morele en financiële steun van de Vereniging zijn onderzoek in Ezinge begon. En dan in hun geheel, de titel van dit boek, verwijst naar het citaat van Van Giffen bovenaan dit voorwoord. Aanvankelijk, zoals blijkt uit dit citaat, was hij van plan om de resultaten als geheel te publiceren, maar naarmate de tijd voortschreed en de schaal van de opgravingen toenam, raakte dat voornemen op de achtergrond. Hij slaagde er niet in de resultaten van het onderzoek in Ezinge volledig te publiceren. Van Giffen had niet de beschikking over digitale databases die voor de verwerking van zoveel gegevens onontbeerlijk zijn, en hij miste bovendien de kennis over het vondstmateriaal, in het bijzonder het handgevormd aardewerk, waarover wij tegenwoordig beschikken. Het is alleen al daarom goed te begrijpen dat het indertijd niet tot volledige uitwerking en publicatie kwam. Dat heeft tot gevolg dat de kennis over het verleden die we aan de opgravingen in Ezinge hebben overgehouden in feite gering is. Alleen over de huizen uit de ijzertijd en de Romeinse tijd weten we sinds Ezinge heel wat meer. De betekenis die binnen de Nederlandse archeologie aan de opgravingen in Ezinge wordt gehecht, heeft echter vrijwel mythische proporties aangenomen. Door deze publicatie worden de opgravingen in de wierde Ezinge terug in de realiteit geplaatst. De schilder Henk Helmantel schilderde voor de expositie Helmantel: Oudheden en erfgoed als inspiratie in het museum Wierdenland te Ezinge in 2014 twee stillevens, waarvoor aardewerk uit Ezinge

8 Voorwoord model stond. Een van die schilderijen is afgebeeld op de omslag van dit boek. Het is niet zomaar een afbeelding van een paar oude potten, maar een groepsportret. In dit portret is de hele geschiedenis van het aardewerk zichtbaar: de vormen, de kleur en de vlekken die tijdens het bakken van de potten zijn ontstaan, vingertopindrukken op een rand, roetvlekken op kookpotten, het heel lichtroze van een door en door verbrande bakplaat, breuklijnen en zelfs geverfde gips van de restauratie die na de opgraving werd uitgevoerd. Dit aardewerk heeft persoonlijkheid en een huid. Het schilderij licht het aardewerk uit, waardoor je het beter ziet dan op een archeologische aardewerktekening of op een foto. Zelfs het aanraken van een pot maakt niet zo veel indruk. Het schilderij laat zien dat het verleden via deze potten weliswaar nog aangeraakt kan worden, maar tegelijk ook mysterieus en ongrijpbaar is. Dat is iets wat kunst kan doen. Dit boek probeert het verleden dichterbij te halen in een reeks van materiaalstudies. Daarbij hebben we geprobeerd om via het materiaal dichter bij de mensen te komen die de voorwerpen gemaakt en gebruikt hebben. Toch blijft de ongrijpbaarheid. De nieuwe inzichten in het leven van de bewoners van Ezinge, die deze studie heeft opgeleverd, kunnen nooit meer zijn dan hypotheses die we door nieuw onderzoek misschien ooit weer moeten laten varen of aanpassen. Dat is nu eenmaal hoe de wetenschap werkt. Ik bedank Henk en Babs Helmantel voor hun toestemming voor het gebruik van het schilderij voor de omslag van dit boek. Ik bedank ook NWO, het Groninger Instituut voor Archeologie van de Rijksuniversiteit Groningen, het Noordelijk Archeologisch Depot in Nuis en het Groninger Museum, die dit onderzoek financieel en praktisch mogelijk hebben gemaakt, het project Land van Ontdekkingen, waardoor ik ook in 2012 nog aan het project kon werken, en het museum Wierdenland te Ezinge dat in 2012 de tentoonstelling Ezinge in scherven en botten; de archeologische vondsten van Van Giffen onder de loupe mogelijk maakte. De rechten van de opgravingsfoto s en de veldtekeningen uit Ezinge die in deze uitgave zijn gebruikt, berusten bij het Groninger Instituut voor Archeologie van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG/GIA). Wij begonnen dit project met een klein groepje onderzoekers: behalve ikzelf waren dat Wietske Prummel, Egge Knol en Tineke Volkers. In de loop van 2011 hebben ook anderen belangeloos, maar gedreven door enthousiasme, deelstudies uitgevoerd: Wil van Bommel-van der Sluijs, Harry Huisman, Lykke Johansen, Dick Stapert en Inger Woltinge. Enkele studenten namen een deel van het onderzoek voor hun rekening in het kader van hun studie: Susanne Manuel, Mirjam Post en Sophie Thasing. Ernst Taayke en Michiel Rooke van het Noordelijk Archeologisch Depot in Nuis hebben vele uren gestoken in het tevoorschijn halen van vondsten en het lokaliseren van vermiste voowerpen. Zelfs een compleet paardengraf, waarvan de verbijfplaats lange tijd onbekend was, hebben zij nog vlak voor het verschijnen van dit boek weten terug te vinden. In de loop van het project hebben ook vele anderen op allerlei manieren een bijdrage geleverd: Marcella Blom, Siebe Boersma, Frans Geubel, Hella Hollander, Anko Immink, Mirjam Los-Weijns, Kirsten van der Ploeg, Gert van Oortmerssen, Daan Raemaekers, Bert Tuin, het bestuur en de medewerkers en de vrijwilligers van het Museum Wierdenland te Ezinge. De vele stimulerende discussies met de leden van het Terpencentrum van de Rijksuniversiteit Groningen waren belangrijk voor de inhoud van dit boek. Deze publicatie kon tot stand komen dankzij financiële ondersteuning door het Groninger Huis voor de Cultuur, de Stichting Nederlands Museum voor Anthropologie en Praehistorie (SNMAP) en de gemeente Winsum. Annet Nieuwhof 8

9 5 Ezinge - Kralen van glas, barnsteen en smaragd Annet Nieuwhof en Wil van Bommel-van der Sluijs 1. I n l e i d i n g In de wierde Ezinge zijn 23 of 24 glazen kralen gevonden. Daarvan zijn er 20 uit de opgravingen 1923 en 1934; drie of vier kralen zijn losse vondsten uit de wierde. Twee van de glazen kralen zijn op dit moment onvindbaar. Van kraal b is de herkomst niet zeker; Ezinge en Feerwerd worden in de documentatie beide genoemd. 1 Behalve glazen kralen zijn er drie van barnsteen en één van smaragd (eigenlijk beril). Slechts één van de barnstenen kralen is op dit moment beschikbaar voor onderzoek. Tijdens de opgravingen in Ezinge werden kralen met de hand verzameld als ze toevallig aan het licht kwamen en werden opgemerkt. Er werd indertijd geen grond gezeefd. Dat wil zeggen dat de kralen uit Ezinge ongetwijfeld slechts een deel van het oorspronkelijke aantal kralen vertegenwoordigen. Veel kralen zullen ongezien zijn verdwenen met de weggegraven grond. Aangezien dit voor alle bewoningsperiodes in dezelfde mate geldt, kunnen de gevonden kralen toch als representatief worden beschouwd. De kralen van glas, barnsteen en smaragd worden beschreven in tabel 1 en afgebeeld in fig. 1. Kralen van been en metaal en hangers van terra sigillata worden in de betreffende artikelen in deze bundel behandeld. De datering van de kralen berust op gegevens uit de literatuur 2, op vergelijking met andere vindplaatsen en op contextdateringen in Ezinge. Er zijn ongeveer evenveel kralen uit de ijzertijd als uit de vroege middeleeuwen. Kralen uit de Romeinse tijd zijn niet gevonden. Alleen de kraal van smaragd is mogelijk uit de laat-romeinse tijd. 1 Feerwerd is iets waarschijnlijker: in 1912 werd Feerwerd al afgegraven, terwijl de commerciële afgraving van de wierde Ezinge pas begon in In de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden bevinden zich verschillende andere vondsten uit Feerwerd uit Met name Zepezauer 1993; Siegmann K r a l e n p e r p e r i o d e 2.1 IJzertijd Een barnstenen kraal, een verbrand, bronzen ringetje met twee kralen en negen onverbrande glazen kralen dateren uit de ijzertijd. De oudste is een lensvormige barnstenen kraal, 1933/IV/1530, die is gevonden in het vroegste huispodium en die op grond daarvan kan worden gedateerd in de 5e eeuw v.c. Lensvormige, barnstenen kralen zijn ook gevonden in Garnwerd, een andere wierde in het Reitdiepgebied; dat zijn echter afgravingsvondsten zonder bekende context. De kraal uit Ezinge bevestigt het vermoeden dat deze kralen dateren uit de ijzertijd. 3 Glazen kralen zijn er in verschillende varianten. De oudste glazen kralen uit Ezinge dateren uit de late ijzertijd. Enkele van deze vroege kralen komen uit grondsporen uit de ijzertijd zelf, andere komen uit veel jongere contexten. Eén van de vroege contexten is de vulling van een waterput uit de late ijzertijd, waarin een kleine bronzen ring met twee verbrande glazen kralen is gevonden (1933/IV/1510). De kleur van deze kralen is niet meer herkenbaar. Typisch voor de ijzertijd zijn de zogenaamde Ringperlen van doorschijnend, eenkleurig, licht blauwgroenig glas. 4 Het zijn dikke, ringvormige kralen met een groot gat en een diameter van 15 mm of meer. Van dit type zijn in Ezinge vier exemplaren gevonden. Kraal 1932/IV/1006 komt uit de stal van een huis uit de late ijzertijd, waarschijnlijk de 2e eeuw v.c. De twee kralen met vondstnummer 1934/VII/1793 zijn gevonden in een veel jongere, midden-romeinse context, samen met drie scherven terra sigillata. De context van de buiten de opgraving gevonden kraal met nummer 246 is niet bekend. Dit type Ringperlen (Zepezauer type 3.1.1) dateert uit de periode 180 tot 50 v.c. Een ongewone Ringperle is 1923/VII/9. Het is een bijna opake, gemêleerde kraal, paars met grijze slierten, waarvoor in de literatuur geen parallellen bekend zijn. Vermoedelijk gaat het hierbij om restverwerking van glas: een zogenaamde end of the day -kraal. Vanwege 3 Van Bommel-van der Sluijs 2011, Van Bommel-van der Sluijs 2011,

10 Nieuwhof en Van Bommel-van der Sluijs Tabel 1. Kralen van glas, barnsteen en smaragd uit Ezinge. Afkortingen: VMIJZ: vroege midden-ijzertijd; LIJZ: late ijzertijd; MROM: midden- Romeinse tijd; VME: vroege middeleeuwen. vondstnummer bijzonder heden omschrijving afmeting (mm): h; ø ; ø gat type datering kraal datering context b Sluijs 246 Sluijs 247 coll. RMO, uit Ezinge of Feerwerd losse vondst coll. Thijssen losse vondst coll. Thijssen glas, glanzend, zwak doorschijnend vlekkerig ringetje glas, doorschijnend groenig lichtblauw; gedrukt-bolvormig 3; 8; 3-4 Zepezauer v.c. - 13; 18; 4/4,5 Zepezauer v.c. - glas, opaak zwart; gedrukt-bolvormig 6; 10; v.c. - Sluijs 248 losse vondst glas, zwak doorschijnend Pruisisch-groen; scherf van een tonvormige kraal 1923/VII/7 1923/VII/8 1923/VII/9 1923/VII/10 glas, zwak doorschijnend violetultramarijnblauw; gedrukt-bolvormig glas; zwakdoorschijnend blauw; gedruktbolvormig glas, opaak gemêleerd paars met grijze slierten (waarsch. end-of-the-day kraal); Ringperle glas; opaak wit met rode kruisende draden; autoband-vormig 1925/VII/13 niet gezien 1926/VII/13 is volgens een inventaris lijst een blauwe kraal van ondoorzichtig glas (zie ook Miedema 1983, fig. 256) 1929/V/328 glas, zwak doorschijnend Pruisisch-groen; plat-biconische vorm 1929/V/400 onjuist vnr.? glas, opaak licht-sapgroen, glanzend; korte cilindervorm met wikkelsporen 1930/IV/503 smaragd, zwak doorschijnend groen; prismatische kristalvorm 1931/V/670 niet gezien barnsteen (volgens een inventarislijst in NAD-Nuis 2 kralen) 1931/V/683 glas, doorschijnend ultramarijnblauw; gedrukt-bolvormig 12; 11; 3 Siegmann H.1? VME - 7; 12,5; 3,5 Zepezauer 5.2.1? v.c. - 10; 14; 3.5 Zepezauer 5.2.1? v.c. - 7; 19; 5,5/ v.c. - (half) 12; 17; 2/3,5 8; 10; 2 vermoedelijk Siegmann G.3 Siegmann L.2Var VME - 3; 6,3; 1,5 Siegmann E VME 4,6; 8,4; 4 Siegmann F LIJZ 9,5; 10,7x6,6; 1 laat- Romeins? 3,7; 5,6; 0,5/1 Siegmann F /V/684a glas; opaak grijzig-blauw; prisma 7; 7,6; 3/3,5 Siegmann H VME 1931/V/684b glas; opaak grijzig-blauw; prisma 7,6; 7,8; 3 Siegmann H VME 1931/V/684c 1931/V/684d 1932/IV/988a 1932/IV/988b 1932/IV/1006 glas; opaak donker roodbruin; gedruktbolvormig, met wikkelsporen glas; opaak donker roodbruin; gedruktbolvormig, met wikkelsporen glas; opaak wit met opaak rood; gro te, afgebroken spoelvorm, verbrand glas; opaak geel met zwart sliertje; gedruktbolvormig glas; doorschijnend grijzig lichtblauwgroen; Ringperle 4; 7; 2/3 Siegmann G.3 (PE b) VME LROM- VME VME 3,5; 5,3; 2,5 Siegmann F VME 17,5; 10;? Siegmann K.29? VME 3,8; 6,8; 1,5/2 Siegmann F.12 (400) VME 11,7; 23,6; 5/6 Zepezauer v.c. LIJZ 1932/IV/1096 niet gezien volgens vondstboekje Rom. koraal MROM 1933/IV/ /IV/ /VII/1793a 1934/VII/1793b fout genum merd 1540 glas; 2 verbrande kralen (of 2 delen van 1 kraal), kleur?; op bronzen ring barnsteen; doorschijnend roodbruin; lensvormig glas; doorschijnend grijzig lichtgroen; Ringperle glas; doorschijnend grijzig lichtgroen; Ringperle 5,4; 10; 4 ø ring 26 7; 21; 3,5 waarsch. ijzertijd LIJZ VMIJZ (half) 10; 19; 8 Zepezauer v.c. MROM 11; 22; 6 Zepezauer v.c. MROM 164

11 Ezinge - Kralen van glas, barnsteen en smaragd Fig. 1 Kralen uit Ezinge. Bovenste rijen: een barnstenen kraal en glazen kralen uit de ijzertijd. 503: kraal van smaragd uit de laat-romeinse tijd of later; daarnaast en daaronder: glazen kralen uit de vroege middeleeuwen. Tekeningen: uit Miedema 1983, fig. 253, 256. Foto s: auteurs. de paarse kleur wordt de kraal gedateerd in de 1e eeuw v.c. In deze periode past ook een andere groep, die van de min of meer bolle, zwak doorschijnende, blauwe tot (violet-)ultramarijnblauwe kralen. Twee daarvan zijn min of meer gedrukt-bolvormig en hebben een diameter van 14 mm (1923/VII/7 en 1923/VII/8). Beide kralen zijn van het type Zepezauer 5.2.1, die worden gedateerd van 250 tot 15 v.c. De context van deze beide kralen is niet bekend. Nr. 247, een kraal uit Ezinge die buiten de opgraving is gevonden, is een gedrukt-bolle, opaak-zwarte kraal. Bolle en ringvormige kralen van zwart, opaak glas stammen vermoedelijk uit de decennia rond het begin van de jaartelling. Zwarte kralen komen in deze periode ook voor in Duitsland en Engeland; soms zijn ze versierd met gele zigzaglijnen. 165

12 Nieuwhof en Van Bommel-van der Sluijs 2.2 Romeinse tijd In de vondstboekjes wordt eenmaal melding gemaakt van een Rom. koraal, een Romeinse kraal (vondstnummer 1096). Deze kraal is helaas onvindbaar. De contextdatering van dit vondstnummer valt inderdaad in de midden-romeinse tijd, maar de kraal zelf kan heel goed ouder zijn, net als de kralen met vondstnummer Mogelijk uit de Romeinse tijd is een kraal van smaragd met de kenmerkende prismatische kristalvorm en een zeer nauwe doorboring (1930/IV/503). Zo n losse smaragdkraal is ook bekend uit Marssum in Friesland. 5 Deze kralen kunnen op zichzelf, zonder informatie over de context, niet worden gedateerd. Smaragdkralen uit een dateerbare context zijn gevonden in een rijk graf in het Romeinse grafveld Margriet in Nijmegen; tussen de schakels van een gouden halssnoer uit dit graf zijn op stukjes gouddraad smaragden, granaten en saffieren geregen. Het graf dateert uit de eerste helft van de 4e eeuw n.c. 6 Smaragdkralen waren dus in elk geval in de laat-romeinse tijd in omloop. De kraal uit Ezinge is gevonden met draaischijf aardewerk uit de 7e of 8e eeuw. 7 Deze kraal zou dus ook jonger kunnen zijn. Twee barnstenen kralen uit Ezinge (1931/V/670) zijn op dit moment onvindbaar. Op grond van hun context worden deze kralen in dezelfde ruime periode gedateerd als de smaragdkraal, van de laat-romeinse tijd tot de vroege middeleeuwen. 2.3 Vroege middeleeuwen Twaalf glazen kralen kunnen vanwege kenmerken als vorm, kleur, versiering en maakwijze worden gedateerd in de vroege middeleeuwen. Tot deze kralen behoren onversierde en versierde kralen. De onversierde kralen zijn meestal opaak, blauw, groen of roodbruin en klein, althans vergeleken met de kralen uit de ijzertijd. Hun vorm is bol, biconisch, prismavormig of kort cilindrisch. Verschillende kralen hebben wikkelsporen, waarin de gesmolten glasdraad waarvan de kraal gemaakt werd nog herkenbaar is. De oudste onversierde kralen uit deze periode zijn de beide blauwe, prismavormige kralen met vondstnummer 1931/V/684. De jongste is 1929/V/328, een doorschijnend Pruisisch-groen, biconisch kraaltje van type Siegmann E.10, uit de 8e eeuw. Versierde kralen zijn 1923/VII/10, een halve, opaakwitte kraal met rode kruisende draden (Siegmann type L.2Var) uit de periode van 560 tot 690, en twee kralen met vondstnummer 1932/IV/988. De eerste is een grote, gebroken, opaak-witte met opaak-rode, spoelvormige 5 Friese Terpenboeken, Steures 2013, graf OO Zie hoofdstuk 3, fig. 4 in deze bundel. kraal (Siegmann type K.29?, datering ); de tweede is een klein geel kraaltje met als versiering een dun zwart sliertje (Siegmann type F.12, datering of misschien al eerder). Een kraal die alleen in de vorm van een tekening beschikbaar is (1925 of 1926/ VII/13), is volgens een oude inventarislijst blauw. 8 Naar de vorm te oordelen is deze kraal waarschijnlijk vroegmiddeleeuws. De meeste kralen uit deze periode zijn los gevonden, maar vondstnummer (1931/V/684) omvat vier kralen, vondstnummer 1932/IV/988 twee. Het is niet bekend of de vier kralen los of als kralensnoertje in de grond terecht zijn gekomen. Deze kralen komen zeker niet uit graven. Eén kraal (1929/V/400), van type Siegmann F.1 uit de periode van 650 tot 750 is volgens het vondstnummer afkomstig uit een graf uit de late ijzertijd, maar hoort daar duidelijk niet thuis. Mogelijk is de kraal fout genummerd, of in de bodem verplaatst via een mollengang. 3. D i s c u s s i e e n c o n c l u s i e Bij gebrek aan gegevens werden kralen in Noord- Nederland tot voor kort meestal in de vroege middeleeuwen gedateerd. 9 Een inventarisatie van 2528 kralen uit Noord-Nederland in 2011 maakte duidelijk dat die datering voor 85% van de noordelijke kralen inderdaad juist is. De inventarisatie bracht echter ook een aanzienlijk aantal van 216 kralen uit de ijzertijd aan het licht, 8,5% van het totale aantal. 10 Romeinse glazen kralen uit de 2e, 3e en 4e eeuw zijn in het terpen- en wierdengebied niet gevonden. Alleen kralen uit de vroeg-romeinse tijd, meloen kralen van faience 11 en inheems-romeinse kralen komen af en toe voor, in een klein percentage van 3% van alle kralen die in Noord-Nederland zijn gevonden. Ook de kralen uit Ezinge kunnen worden verdeeld in kralen uit de ijzertijd en kralen uit de vroege middeleeuwen. Kralen uit de Romeinse tijd ontbreken ook hier. Het is niet onmogelijk dat kralen in Noord- Nederland werden geproduceerd. Direct bewijs daarvoor is er echter nauwelijks. In Wijnaldum zijn splinters glasdraad gevonden in vroegmiddeleeuwse contexten, die wijzen op plaatselijke glasproductie. 12 Dergelijke splinters zijn alleen te vinden als de opgegraven grond 8 Miedema 1983, fig Knol 1993, Van Bommel-van der Sluijs Faience is de gebruikelijke, maar onjuiste term voor kralen en andere voorwerpen (hangers, beeldjes) van kwartskeramiek. Door de relatief matige verhitting is het eindproduct minder hard dan glas, alleen de buitenkant is verglaasd. De voorwerpen worden slechts eenmaal gebakken en niet tweemaal zoals bij echte faience het geval is. 12 Sablerolles 1999,

13 Ezinge - Kralen van glas, barnsteen en smaragd systematisch wordt gezeefd, zoals in Wijnaldum gebeurde. Waarschijnlijk zijn er wel meer terpen waar in de vroege middeleeuwen kralen werden gemaakt, misschien ook in Ezinge of in de nabije omgeving. Te Wierumerschouw zijn tientallen zgn. tesserae gevonden, blokjes gekleurd glas uit Romeinse mozaïekvloeren, die men destijds omsmolt om er kralen van te maken. 13 De tesserae komen vermoedelijk niet uit het huidige Wierumerschouw maar uit het afgegraven deel van de wierde Wierum; het is niet bekend of ze in de Romeinse tijd of in de vroege middeleeuwen naar Wierum zijn gehaald en of ze daadwerkelijk voor de productie van kralen zijn gebruikt. Er zijn in de noordelijke provincies geen aanwijzingen voor de productie van kralen in de ijzertijd. In vergelijking met het aantal vroegmiddeleeuwse kralen is het aantal ijzertijdkralen klein. Het zijn bovendien kralen die ook elders in Noordwest-Europa voorkomen, waardoor ze herkend en gedateerd kunnen worden. Kralen kwamen in deze periode vermoedelijk van elders, wellicht uit het Nederlandse rivierengebied waar in de laatste twee eeuwen voor de jaartelling vermoedelijk duizenden glazen armbanden en ook kralen zijn gemaakt. 14 Grote Ringperlen, in doorschijnend lichtgroen en ultramarijnblauw, komen met name voor in het rivierengebied, in mindere mate in West- en Noord-Nederland. 15 Deze kralen moeten hier door ruilhandel of uitwisseling van geschenken terecht zijn gekomen. Smaragd kwam zeker van elders. Een bekende vindplaats van smaragd is het Habachtal in Oostenrijk, waar misschien in de Romeinse tijd al smaragd werd gewonnen. 16 Ook deze kraal zou daar vandaan kunnen komen. Barnsteen wordt ook tegenwoordig nog altijd gevonden op de stranden van de Waddeneilanden. De kralen van barnsteen kunnen heel goed zijn gemaakt van barnsteen dat dichtbij Ezinge aan de kust was gevonden. Kralen uit de ijzertijd worden in ijzertijdcontexten in terpen en wierden altijd alleen of in heel kleine aantallen gevonden. Vroegmiddeleeuwse kralen worden niet alleen los gevonden, maar ook in lange kralensnoeren. Die kralenkettingen komen met name uit graven. 17 Het grote formaat van de kralen en het ontbreken van kralensnoeren doen vermoeden dat kralen in de ijzertijd niet in lange kralenkettingen, maar eerder als hangers werden gedragen, althans in onze streken. Misschien werden ze beschouwd als amuletten. Er zijn aanwijzingen dat ijzertijdkralen gedurende lange tijd in ere werden gehouden. Dat blijkt niet alleen uit de twee kralen met vondstnummer 1934/VII/1793, die met drie terra sigillata-scherven werden gevonden in een midden-romeinse context, maar ook uit het regelmatig voorkomen van ijzertijdkralen in kralensnoeren uit de vroege middeleeuwen. 18 Plundering van graven uit de ijzertijd komt in Noord-Nederland niet in aanmerking als verklaring voor het voorkomen van oude kralen. 19 In de zeldzame graven uit de ijzertijd in Noord- Nederland worden nooit sieraden of andere grafgoederen gevonden. 20 Oude kralen aan jongere halssnoeren zouden indertijd incidenteel wel bij graafwerkzaamheden in diepere terplagen kunnen zijn gevonden, maar het kunnen ook heel goed erfstukken zijn geweest, die eeuwenlang van generatie op generatie werden doorgegeven. Er zijn aanwijzingen dat in Ezinge ook bijzonder aardewerk gedurende langere tijd werd doorgegeven tussen de generaties. 21 Kralen zijn veel minder kwetsbaar en kunnen alleen al daardoor zeer lang in gebruik zijn gebleven. In Ezinge zijn geen kralen uit de Romeinse tijd gevonden, net zomin als elders in het terpengebied. Romeinse kralen ontbreken ook in andere gebieden buiten het Romeinse Rijk, bijvoorbeeld in Noord-Duitsland. Zaken die met het Romeinse leger te maken hebben, zoals militaria, faience meloenkralen die door soldaten waarschijnlijk werden gebruikt als amuletten, munten en terra sigillata worden daar wel aangetroffen. 22 Het ontbreken van glazen kralen is niet het gevolg van een slechtere conservering van Romeinse kralen, want hoewel de vroege Romeinse kralen meestal zijn geïriseerd, zijn kralen uit de 2e, 3e en 4e eeuw gewoonlijk zeer goed bewaard gebleven. Wat de verklaring is voor het ontbreken van Romeinse kralen, is ook door het onderzoek in Ezinge niet duidelijk geworden. auteurs: a.nieuwhof@rug.nl wvandersluijs@gmail.com 13 Vondstnummer 2008-III.20 en 2008-III.21 (NAD Nuis), met daarbij o.a. een stukje Millefioriglas. De vindplaats is niet helemaal zeker. 14 Voor armbanden, zie Roymans & Verniers De productie van kralen kan niet worden aangetoond, net zomin als die van armbanden, maar wordt vermoed op grond van het relatief grote aantal vondsten. 15 Zie voor een discussie over de herkomst van Ringperlen Van Bommel-van der Sluijs 2011, Giuliani, Chaussidon et al Voorbeelden in Knol Van Bommel-van der Sluijs 2011, Die verklaring geeft bv. Siegmund (1998, 64, ) voor oude kralen in jongere contexten in het Duitse beneden-rijngebied. 20 Zie hoofdstuk 9, deze bundel. 21 Zie hoofdstuk 2.7, deze bundel. 22 Vgl. Voss, H-. H-U. 1998; Erdrich, M. 2002;

14 Nieuwhof en Van Bommel-van der Sluijs L i t e r a t u u r Bommel-van der Sluijs, W.A. van, 2011: Kralen uit de ijzertijd in Noord-Nederland, Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek 94, Erdrich, M., 2002: Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Deutschland Band 4. Hansestadt Bremen und Bundesland Niedersachsen, Bonn. Erdrich, M., 2004: Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Deutschland Band 5. Freie und Hanse stadt Hamburg und Land Schleswig-Holstein, Bonn. Giuliani, G., Chaussidon, M. et al., 2000: Oxygen isotopes and emerald trade routes since Antiquity, Science 287, Knol, E., 1993: De Noordnederlandse kustlanden in de vroege Middeleeuwen (= Proefschrift Vrije Universiteit Amsterdam), Groningen. Miedema, M., 1983: Vijfentwintig eeuwen bewoning in het terpenland ten noordwesten van Groningen (= Dissertatie Vrije Universiteit Amsterdam). Roymans, N. & Verniers, L., 2009: Glazen La Tène-armbanden in het gebied van de Nederrijn. Typologie, chronologie en sociale interpretatie, Archeobrief 13/4, Sablerolles, Y., 1999: Beads of glass, faience, amber, baked clay and metal, including production waste from glass and amber bead making, in J.C. Besteman, J.M. Bos, D.A. Gerrets, H.A. Heidinga & J. de Koning (eds.), The excavations at Wijnaldum. Reports on Frisia in Roman and Medieval times 1, Rotterdam/Brookfield, Siegmann, M., : Bunte Pracht Die Perlen der frühmittelalterlichen Gräberfelder von Liebenau, Kreis Nienburg/Weser, und Dörverden, Kreis Verden/Aller (= Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 28, 1-4), Langenweissbach. Siegmund, F., 1998: Merowingerzeit am Niederrhein, Köln. Steures, D.C., 2013: The Late Roman Cemeteries of Nijmegen. Stray Finds and Excavations , Nijmegen. Voss, H.-U., 1998: Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Deutschland Band 3. Bundesland Mecklenburg-Vorpommern, Bonn. Zepezauer, M., 1993: Glasperlen der vorrömischen Eisenzeit III - Mittel- und spätlatènezeitliche Perlen (= Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte, Band 15), Marburg. 168