Je doet het gewoon, toch? Over relaties, verantwoordelijkheden en familie- ethiek.

Transcriptie

1 Je doet het gewoon, toch? Over relaties, verantwoordelijkheden en familie- ethiek. Marian Verkerk Het klinkt logisch en waarom zou je de moeite niet kunnen opbrengen: zorgen voor je vader of moeder wanneer hij of zij hulpbehoevend raakt? Het is per slot van rekening toch familie? Maar zo vanzelfsprekend lijkt het toch niet te zijn. We willen best zorgen voor elkaar, zolang het maar uit vrije wil is en het geen morele verplichting wordt. En daarmee is de casus over familiezorg ook exemplarisch voor hoe in onze westerse samenleving gedacht wordt over zorg voor elkaar. Voorop staat dat een ieder vrij is zijn leven naar eigen inzicht vorm te geven. Collectief zorgen wij voor elkaar via een systeem van staatszorg. Daar waar we zorg dragen voor een ander in de private sfeer, mag en kan dat alleen maar uit vrije keuze zijn. Een morele plicht tot familiezorg lijkt een relikwie geworden uit vroegere tijden toen het individu zich nog niet had geëmancipeerd uit deze knellende familierelaties. Echter er bestaat meer tussen morele plicht en vrije keuze wanneer het aankomt op familiezorg. In deze bijdrage pleit ik voor het beschouwen van familiezorg als een zij het weerbarstige zorgpraktijk waarin naasten zich verantwoordelijk weten voor elkaar (Verkerk, 2013). Ik zal dat doen vanuit een zorgethisch perspectief, waarin relationaliteit en wederzijdse verantwoordelijkheid centrale begrippen zijn. De zorgethiek staat een moreel perspectief voor waarin interdependentie en kwetsbaarheid van het menselijke bestaan centraal staan. In het zorgperspectief ligt de nadruk op een relationeel zelf dat zich verbonden weet met anderen. Daarmee onderscheidt het zich van het beeld van het individuele en onafhankelijke zelf dat zich onbegrensd weet. Het kwetsbare en relationele zelf heeft anderen nodig om betekenis en vorm aan zijn leven te kunnen geven. Niet het recht op vrijheid in de betekenis van een recht op niet- inmenging staat moreel centraal, maar de vraag naar welke verantwoordelijkheid wij jegens elkaar en onszelf dragen staat voorop. Vanuit een zorgethisch perspectief is daarom familiezorg het zich verantwoordelijk weten voor familie niet een moreel vreemde eend in de bijt. Familiezorg geeft net als andere zorgpraktijken, zoals bijvoorbeeld vrijwilligerswerk, uitdrukking aan de zorg voor elkaar. Dat laat echter onverlet dat zorg en dus ook familiezorg een moreel weerbarstige praktijk is waarin verantwoordelijkheden kunnen botsen. Aan het einde van mijn bijdrage zal ik daarom ook betogen dat van een algemene familiezorgplicht geen sprake kan zijn.

2 Zorg als praktijk De afgelopen twee decennia is er veel gezegd en geschreven over zorg, waarbij ook direct de diversiteit opvalt in wat onder zorg verstaan wordt. In deze bijdrage beschouw ik zorg zowel als een praktijk is alsook een waarde. Als praktijk is zorg een vorm van relationeel werk. Zorg is, in de woorden van de politicologe Joan Tronto: die typische menselijke activiteit die alles insluit wat we doen om onze wereld te handhaven, voort te laten duren en te herstellen, zodat we er zo goed mogelijk in kunnen leven (Tronto,1993). Die wereld, of dat menselijk bestaan, kenmerkt zich door een drietal sleutelfeiten, zoals de filosofe Margaret Walker dat noemt. Het eerste feit is die van afhankelijkheid: wij allen gaan fasen door van afhankelijkheid en onafhankelijkheid gedurende ons leven. Het tweede feit is dat van de kwetsbaarheid van het menselijke bestaan: ons lichaam, maar ook onze gevoelens zijn onontkoombaar kwetsbaar. En ten slotte is er het feit van de interdependentie als onlosmakelijk aspect van het menselijke sociale bestaan: we zijn wederzijds op elkaar aangewezen in het vormgeven van ons leven. Tegen de achtergrond van die feiten is zorg te begrijpen als het gezamenlijk antwoord op kwetsbaarheid en afhankelijkheid (Walker, 2006). We zorgen soms goed, maar ook soms slecht voor elkaar. Concreet bestaande zorgpraktijken vragen dus altijd nog om een normatieve beoordeling. Voor die beoordeling wordt een beroep gedaan op waarden die tot uitdrukking worden gebracht in zorg. Volgens Walker behoort zorg uitdrukking te geven aan een viertal waarden: (1) responsiviteit ten aanzien van zorgbehoeften, (2) verantwoordelijkheid en competentie in het tegemoet komen aan zorgbehoeften, (3) de waarde van verbondenheid en (4) de waarde van het geven van zorg (Walker, 2006). Joan Tronto stelt op soortgelijke wijze dat zorg vooral aandachtig, responsief, verantwoordelijk en competent gegeven en ontvangen moet worden, wil het goede (morele) zorg zijn (Tronto, 1993). Familie als zorgpraktijk Ook familie is te beschouwen als een zorgpraktijk. Immers, ook in die praktijk wordt antwoord gegeven op de kwetsbaarheid en afhankelijkheid van het bestaan. Maar ook voor die praktijk geldt dat zij beoordeeld dient te worden in het licht van zorgwaarden. Zijn familieleden voldoende responsief naar elkaars behoeften, of zijn ze vooral gericht op hun eigen wensen? Wordt verbondenheid met elkaar in die zorg bevestigd, of is de zorg er vooral een van ressentiment en zelfopoffering? Is familie voldoende competent om die zorg te geven die wordt gevraagd? Maar ook: wie is wie een zorg?, wie is er nu eigenlijk verantwoordelijk dat er zorg wordt gegeven? Voor wat betreft die vraag naar verantwoordelijkheid is het van belang dat helder gemaakt wordt, waarop die verantwoordelijkheid stoelt: is het voldoende te zeggen dat het vanwege de familie is dat

3 wij een verantwoordelijkheid voelen of moet daar nog iets meer zijn? In het navolgende zal ik betogen dat het simpele feit van familie moreel telt, maar niet voldoende is. Net als voor iedere zorgpraktijk geldt ook hier dat er nog een normatieve beoordeling dient plaats te vinden. Maar laat ik beginnen met het verder theoretisch verkennen van het begrip verantwoordelijkheid. Verantwoordelijk zijn Wanneer we spreken over verantwoordelijkheden naar elkaar toe, dan denken we vaak aan het zorg dragen voor iets of iemand, of het hebben van specifieke verplichtingen jegens iemand waarvan het moreel onjuist zou zijn die niet na te komen (Walker, 2006). Daarnaast veronderstelt het zich verantwoordelijk weten voor iemand altijd een bepaalde relatie die we met die ander hebben. Voor de filosoof Robert Goodin kenmerkt die relatie zich in termen van kwetsbaarheid. Verantwoordelijkheid en kwetsbaarheid zijn voor Goodin direct aan elkaar gekoppeld: wanneer iemand kwetsbaar is voor of afhankelijk is van mijn handelen of keuzes, dan draag ik daarmee een verantwoordelijkheid jegens die persoon (Goodin, 1997). Als ik de enige ben die iemand bijna ziet verdrinken in de gracht, dan heb ik de verantwoordelijkheid om diegene te redden en dus het water in te springen. Immers mijn nalaten zal tot gevolg hebben dat hij verdrinkt. Vanuit deze redenering van Goodin, dragen wij jegens elkaar altijd een of andere verantwoordelijkheid omdat ons handelen altijd gevolgen zal hebben voor de anderen. Walker specificeert deze notie van verantwoordelijkheid nog iets scherper, door aan te geven dat het juist vanwege de daadwerkelijke afhankelijkheid ( dependency in fact ) van de ander is dat ik een morele verantwoordelijkheid draag jegens die persoon. Die afhankelijkheid kan verwijzen naar de aard van de relatie die ik met iemand heb, maar ook omdat ik in een unieke gelegenheid ben om iemand te helpen - ik ben de enige op dat moment die langs de kade van de gracht stond. In lijn van Walker s notie van verantwoordelijkheid zie ik familiezorg en dan in het bijzonder die tussen kind en ouder als één waar de specifieke aard van de relatie centraal staat in de vaststelling welke verantwoordelijkheden een kind jegens zijn of haar ouder draagt. Het is familie Familie is een speciale relatie die naar zijn aard specifieke verantwoordelijkheden oproept. Welke dat zijn, daar kom ik straks op. Vooralsnog is het van belang te onderstrepen dat de aard van de relatie het is familie bepaalde verantwoordelijkheden oproept. Wanneer ik die verantwoordelijkheid niet zou erkennen, dan ontken ik daarmee tegelijkertijd de familieband. Vergelijkbaar bij vriendschap:

4 een vriend mag van mij verwachten dat ik mij verantwoordelijk voel voor zijn persoon. Op het moment dat ik niet thuis geef, terwijl hij mij nodig heeft, verzaak ik niet alleen mijn verantwoordelijkheid, maar ontken ik ook dat wij vrienden zijn. Het simpele feit van het familie zijn brengt dus verantwoordelijkheden met zich mee. Maar daarmee is eigenlijk nog niet al te veel gezegd en blijven er nog heel wat vragen te beantwoorden. Een belangrijke vraag is uiteraard wie rekenen we wel of niet tot familie.. Sommige opvattingen over familie lijken zo vanzelfsprekend en natuurlijk dat we daarmee de historische, culturele en sociale context hiervan uit het oog verliezen. Biologische verwantschap kán maar hoeft niet de enige grond te zijn om iemand als familie te beschouwen. Hij is als familie voor me is daar een voorbeeld van. Maar ook zien we andersom dat mensen enkel vanwege een genetische verwantschap zich familie gaan voelen, zoals kinderen die ontdekken broers en zussen te zijn door een gemeenschappelijke spermadonor. Wie tot familie behoort en wie niet, is dus ook het resultaat van een proces van culturele en sociale betekenisgeving die naar tijd en plaats verschilt. In het bestek van ons onderwerp beperk ik me nu tot wat wij gewoonlijk een gezin noemen: een plaats waar idealiter zorg voor elkaar wordt gedragen en die een nabijheid en intimiteit kent die anders is dan andere relaties. Die plek hoeft niet alleen bezet te worden door het zogenaamde nucleaire gezin van man, vrouw en 1of meer kinderen maar kan ook andere samenstellingen kennen. Het gezin behelst in ieder geval die unieke relatie die bepaalde goederen met zich mee brengt. Waarom is het gezin van betekenis? In de ideale situatie, is het gezin de plaats waar we onze kinderen beschermen, opvoeden en socialiseren. Het is ook de plek waar ze een gevoel van geborgenheid en horen bij ervaren. Het gezin is een thuis, de plek waar ze je binnen laten wanneer je aanklopt. Het is ook de plek waar ik zij het deels gevormd, gevoed en erkend wordt als dochter van en daarmee is (het gezin ook identiteitsvormend. In het gezin komt het relationele karakter van het zelf heel duidelijk naar voren. De identiteit van het zelf komt tot stand in relatie met de ander. Die constituerende verbondenheid met anderen voor de eigen identiteit, verwoordde de schrijfster Connie Palmen in haar boek De Vriendschap fraai als: Wij krijgen betekenis door onze verbintenissen met iets of iemand, met je familie, je vrienden, je geliefde en met de wereld door je werk. (...)Je bent moeder door je kind, zo zit dat. Je bent een geliefde door je geliefde, een vriend door je vriend, een schrijver door je lezer. (Palmen, 1995, p. 260). Die fundamentele relationaliteit verklaart ook waarom het als pijnlijk wordt ervaren wanneer een vader tegen zijn zoon zegt: Je bent mijn zoon niet meer. Immers, met die uitspraak voelt de zoon

5 zich van een deel van zijn identiteit beroofd. Of een ander voorbeeld: wanneer mijn moeder mij misbruikt of verwaarloost, is haar dat aan te rekenen. En niet alleen als een persoon die zich onverantwoordelijk gedraagt ten overstaan van een kind dat kwetsbaar is en ten diepste afhankelijk van anderen. Juist het feit dat zij als moeder haar dochter niet verzorgt als haar dochter, is pijnlijk en valt haar aan te rekenen. Het moreel pijnlijke zit er vooral in dat ik niet door mijn moeder wordt erkend als de dochter die ik ben en voor wie mijn moeder behoort zorg te dragen. Het gezin of familie bezit niet alleen maar instrumentele waarde de plek waar ik verzorgd en opgevoed wordt. De relatie tussen ouder en kind is ook van intrinsieke waarde; zij wordt omwille van zichzelf gewaardeerd (Lindemann, 2014). Het is precies ook om die reden dat het zo pijnlijk is wanneer een kind zich niet meer erkend voelt door zijn ouders. Het is dus ook de aard van de relatie zelf die maakt dat wij kwetsbaar zijn onder het handelen en nalaten van de ander: wanneer mijn moeder mij niet beschermt dan is dat niet opgelost door de bescherming elders te zoeken. De pijn blijft van het gevoel niet erkend te zijn als haar dochter. Maar welke verantwoordelijkheden dan? Uit het voorgaande volgt samenvattend: we worden geacht bepaalde verantwoordelijkheden te hebben jegens onze familie, omdat het familie is. En juist ook omdat het familie is, zijn familieleden kwetsbaar onder ons handelen. Op deze manier is familie als een zorgpraktijk met verantwoordelijkheden jegens elkaar te begrijpen. Echter wát precies van ons verwacht mag worden, is daarmee nog niet beantwoord. Noch is duidelijk hoe moreel zwaarwegend deze verantwoordelijkheden in bepaalde situaties tellen. Ten eerste verschillen de normatieve verwachtingen rondom familieverantwoordelijkheid in tijd en plaats. Wat verwacht wordt van familie in bepaalde Zuidoost Aziatische landen verschilt met wat aan verantwoordelijkheid wordt toegeschreven in Noord- Europese landen. Maar ook werd het vijftig jaar geleden in bepaalde kringen in Nederland nog als vanzelfsprekend gezien dat de ongetrouwde dochter van een gezin voor haar hulpbehoevende ouders zou blijven zorgen. Nu is dat niet meer zo vanzelfsprekend, hoewel de toedeling van verantwoordelijkheden nog steeds genderbepaald blijkt te zijn. Welke normatieve verwachtingen gerechtvaardigd zijn, vraagt dus nog om een normatieve beoordeling. Ten tweede zal voor de vaststelling van wat nu moreel gevraagd wordt aan zorg, de relatie zelf ook beoordeeld en gewaardeerd moeten worden. Met Samuel Scheffler wil ik betogen, dat of iemand specifieke verantwoordelijkheid draagt afhankelijk is van of men reden heeft om die specifieke band

6 ook zodanig te waarderen (Scheffler, 1997). Dat verlegt de aandacht dus nu naar de vraag naar die redenen. We weten dat gezinnen ook plekken van onderdrukking en uitbuiting kunnen zijn. Machtsuitoefening is niet vreemd binnen gezinnen. Een geschiedenis van misbruik binnen het gezin ontslaat een dochter van haar verantwoordelijkheid om voor haar ouders te zorgen. En zelfs dan is het nog de vraag of de verantwoordelijkheid die er desondanks is het is toch mijn moeder op een bepaalde manier nog tot uiting kan komen, zonder dat daarmee het zelfrespect van de dochter teniet gedaan wordt. De geschiedenis van de specifieke relatie en de specifieke situatie tellen dus mee in het bepalen hoe zwaarwegend de verantwoordelijkheid tot zorg is. Familiezorg is daarmee naar mijn mening een contested practice waarin onderhandeld wordt over verantwoordelijkheden Ofschoon het simpele feit dat iemand familie is moreel telt, zal dus ook de geschiedenis van die familierelatie en de specifieke situatie meegenomen moeten worden om het morele gewicht van verantwoordelijkheid en zorg jegens elkaar te bepalen. Het oordeel of er sprake is van een morele verantwoordelijkheid jegens een familielid en welke dat ook is, kan alleen maar vastgesteld worden met aandacht voor de specifieke en concrete situatie waarin die vraag opkomt. Terug naar de dependency in fact waar Walker eerder over sprak: het maakt dus uit hoe intrinsiek van waarde de relatie is, maar ook of het kind in vergelijking met anderen, inclusief de andere gezinsleden in een unieke situatie verkeert de ouder te helpen. Welke morele redenen er doorslaggevend zijn om uiting te geven aan de familiale verantwoordelijkheid van kind jegens ouder kan alleen maar beantwoord worden in de particuliere moral shape van de situatie zoals de filosoof Dancy dat zou noemen. Onderdeel van dat morele landschap vormen ook overwegingen hoe competent de zorg is, die gegeven wordt en of er niet meer kwetsbaarheid ontstaat bij de ouder als gevolg van de zorg van het kind. Er zijn ouders die te kennen geven liever niet van de hulp en zorg van hun kinderen afhankelijk te zijn. Anderen stellen het liefdevolle contact op prijs, maar niet dat zij gewassen worden door hun kinderen. Zorg die het zelfrespect van de ouder ondermijnt, is in ieder geval geen moreel goede zorg. Een andere belangrijke overweging in het morele landschap is hoeveel moeite en opoffering het kost om die zorg te geven. De morele verantwoordelijkheid voor je ouder te zorgen geldt niet tegen elke prijs. Hoeveel opoffering iemand zich wil getroosten, zal ook moeten worden uit onderhandeld in het licht van wat als rechtvaardig wordt geacht in onze samenleving. Ik spreek met opzet onderhandeling omdat de morele verantwoordelijkheid voor zorg altijd het resultaat is van een geven en nemen tegen de achtergrond van bestaande normatieve verwachtingen over wie wat een zorg is. Normatieve verwachtingen die voor hun rechtvaardiging op hun beurt vragen om een zelfstandige beoordeling in het licht van opvattingen van sociale rechtvaardigheid. Ook in onze

7 huidige samenleving is immers zorg naast een morele ook een politieke praktijk die gender en sociaal- economische machtsverschillen kent. Ik volsta in het kader van deze bijdrage deze politieke context slechts hier te noemen als van belang voor de normatieve beoordeling. Elders wordt deze in andere bijdragen nader deze politieke context nader uitgewerkt. Tenslotte is het antwoord op de vraag wie wat een zorg is, niet vooraf te geven maar ontwikkelt zich door de tijd heen. In de plaats van een éénmalige beslissing, is het eerder te beschouwen als een door de tijd heen - laveren tussen zorg voor zichzelf en zorg voor anderen. Immers de moral shape van de situatie waarin om zorg wordt gevraagd, zal ook veranderen door de tijd heen. Daar komt bij dat het vaak gebeurt dat verleende zorg die in het begin relatief onproblematisch leek te zij op een later moment nieuwe zorgvragen oproept. Een dochter die aanvankelijk naar wederzijds genoegen zorg geeft aan haar dementerende moeder, kan later daarin zo vastlopen dat het niet meer verantwoord is om daarmee nog door te gaan. Of loopt daardoor zo vast dat haar eigen leven en zelfrespect verloren dreigt te gaan. Zelfs in de situatie waarin gezorgd wordt door kind voor ouder omdat het nu eenmaal mijn moeder is kunnen nieuwe omstandigheden ertoe leiden dat het moreel geboden is af te zien van die zorg: de zorg is niet meer bekwaam, het doet afbreuk aan het zelfrespect van de ouder of kind, het slaat om in misbruik of anderszins. De normatieve beoordeling van bestaande familiezorg vraagt dus om een zich herhalende toetsing: is de zorg nog competent en verantwoordelijk? Stelt de zorg de ouder in staat om zijn of haar zelfrespect te behouden of slaat de zorg om in meer kwetsbaarheid? Die toetsing in het licht van competente zorg laat ook zien hoe de zorg voor de ouderen ook om een nadere onderhandeling vraagt tussen formele en informele verantwoordelijkheid, waarbij overigens de vraag naar wie bepaalt wat nog verantwoorde zorg is en niet zelf ook weer onderdeel van morele onderhandeling is. Familiezorg is een moreel weerbarstige praktijk op vele fronten. Draag ik een morele verantwoordelijkheid als kind jegens mijn ouders? Ja, maar welke en tot hoever kan alleen maar per situatie worden vastgesteld. Referenties Dancy, Jonathan Moral Reasons. New York: Wiley- Blackwell. Goodin,R. (1997) Protecting the Vulnerable, Chicago: University of Chicago Press. Lindemann, H. (2014): Why Families Matter. Pediatrics pp. S97 - S103 Palmen, C. (1995). De Vriednschap. Amsterdam: Prometheus.

8 Scheffler, S. (1997) Relationships and Responsibilities. Philosophy and Public Affairs, vol. 26, no. 3, pp Tronto, J (1993). Moral Boundaries. A Political Argument for an Ethics of Care. London: Routledge. Verkerk, Marian A., Van je familie moetje het maar hebben, in: Komt een filosoof bij de dokter, M.Schermer, M. Boenink, G. Meynen (red.), Amsterdam: Boom, 2013 Walker, M.U. (2006). The Curious Case of Care and Restorative Justice in the U.S. Context. In M. Hamington, & D.C. Miller (Eds.), Socializing Care (pp ). Lanham: Rowman & Littlefield.