VERHANDELING EN 5 T E Y L E R \S TWEEDE GENOOTSCHAP.

Transcriptie

1

2

3

4 VERHANDELING EN 5 UITGEGEEVjEN D O O 3R. T E Y L E R \S TWEEDE GENOOTSCHAP. E E R S T E STUK, BEVATTENDE EENE N A T U UR-KUN D I G E VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDE EN GE DEP HLOGIST EERDE LUCHTEN, TER BEANDWOORDING VAN 'T VOORSTEL IN DE NATUUR-KUNDE, UITGESCHREEVEN VOOR DEN JAARE 1779, EN AAN WELKE DE GOUDEN EER-PRYS IS TOEGE WEEZEN IN DEN JAARE TE H A A R L E M, by JOH. E N S C H E D É en ZOONEN, en J. VAN WALRÉ Junior. MDCCLXXXI.

5

6 Bladz. i V O O R-R E D E., T t J-J oflyk voorbeeld, eerfl door eenigen van onze nabuurengegeeven, om, ter voortzetting van weetenfchappen, en konften,bekwaame mannen,door het voorft'ellen van eere-pryzen, en belooningen, op te wekken, heeft onder ons Nederlanderen, in de laatfte dertig jaar en, zulk eene groote navolging gelrnd, dat men niet alleen zeer veele Ingezetenen deezer Landen, van hoogeren en laageren rang, zich in maatfchappyen heeft zien verèènigen, om dit einde, door gewichtige voor/lellen, en beloften van aanzienlyke belooningen, te bereiken; maar dat men ook den eenen en den anderen de voordeeligjle fchikkingen, en zelfs altoos duurende /lichtingen, hier toe, by hunne uiterfte willen, heeft zien?naaken. De Heer PIETER TEYLER VAN DER HULST, een voornaam en zeer vermogend Burger van HAARLEM, hier ter jlede, op den i^' 1 van Lente-maand des Jaars 1702, geboren, en, op den 8^en der Gras-maand van 't Jaar 1778, overheden, is mooglyk d'eerfle onder onze Landgenooten geweeft, die dit voorneemen by zich zeiven, al voor lang heeft gevormd; zoo als hy 't daarna, ten opbouw dier weetenfchappen, aan welken hy, in zyn leeven, den voorrang gegeeven had, en tot een duurzaam gieraad en luifter van zyne geboorte-fiad, uitgevoerd heeft. Want de Heer en Uitvoer deren van zynen laatften wil hebben onder zyne papieren hiertoe plans gevonden, die reeds in den eerften bloei zyner manlyke jaar en waren ontworpen, en der halven byna twin- * tig

7 n V O O R - R E D E. tïgjaaren ouder zyn dan d'eerfte maatfchappy, met #t oogmerk aangegaan, en cteerfteftichtingdeezer foorte, hier te lande gemaakt. Dit yoorneemen volbragt de Heer TEYLER, nadat hy 't vier en vyftigfte jaar van zyn en ouderdom vervuld had, be kiftende ly zyn en laatften wil, dat zyne zeer aanzienlyke nalaatenfchap, uitgenomen eenige goederen, over welken hy mogte bevonden worden andere fchikkingen gemaakt te hebben eeuwiglyk en altoos zouwde moeten blyven onder 't opzicht, bewind, den aanleg, en de beheering van vyf doorhem benoemde Perfoonen, en eenen door den Teftateur ook benoemden Boek-lmider, en derzelver opvolgeren in der tyd. 'Dat'deeze nalaatenfchap, onder anderen, voornaamendlyk zouwde worden aangelegd, en ftrekken tot onderhoud van twee altoosduurende COLLEGIEN, elk uit fes perfoonen beftaande, om in V woon-huis van den Heer Overheden, op trezette tyden, te vergaderen; 't eerfte, om met eikanderen te verhandelen allerhande ftoffen en materiën tot de waarheid en de vryheid in den Chriftelyken Godsdienft en den Burgerftaat fpefteerende enbehoorende( ); het tweede om 'J zelve te doen over de Natuur-kunde, Dichtkunde, Iliftorie-kunde, Teken-kun de, en Penmng-kunde: welke twee COLLEGIEN ook gehouden zouwden zyn, allejaaren, en het tweede, volgens den rang der weeten-^ (*) Deeze zyn d'eigen' woorden van het Teflamcnt, hier, om die rede, met onderfchekkn' letter gedrukt.

8 VOOR-REDE. fchappen in den laatften wil uitgedrukt, aan 't publiek een onderwerp ter verhandeling, of een vraag-ftuk ter beandwoording, over de gemeldeftof en en weet en fchappen, voor te ftellen, met belofte van eenen gouden penning, ter innerlyke waarde van vier honderd guldens, aan den fchryver eener verhandeling, of van een andwoord, die daar mede 't beft zouwde voldaan hebben aan 't voorgeftelde onderwerp, naar 't oordeel, zoo veel 't EERSTE COLLEGIE betreft, der meerderheid van de Heer en Uitvoer deren des laatften wils, Beftuurderen deezer Stichting, en van de Leden van 't EERSTE COLLEGIE alleen: en, zoo veel het TWEEDE COLLEGIE aangaat, naar 't oordeel van allen, zoo der Heer en Beftuurderen, als van alle de Leden der gemelde beide COLLEGIEN, of derzelver meerderheid. Willende de Teftateur wyders, dat zyn woon-huis altoos, zouwde blyven onvervreemd, en onverkocht, om te dienen tot de plaats der Vergaderingen, zoo van de Heer en BE- STUURDEREN, als van de Leden der beide COLLE GIEN, gelyk ook zyne boekery, verzamelingen van penningen, tekeningen, en prenten, tot en van welken de Leden der gemelde COLLEGIEN, ten allen "tyde, vryen toegang, mitsgaders behandeling, en gebruik, zouwden hebben: en welke verzamelingen van boeken, penningen, tekeningen en prenten, door nieuwen aankoop van alles, 't welk noodzaaklyk kan zyn, of tot nut en gieraad der twéé COL LEGIEN ftrekken, zouwden mogen vermeerderd worden: zynde aan de Heeren van 't Beftuur een' onbepaalde macht en vryheid gelaaten tot al dat geen, waardoor, naar'toog-, * 2 merk Ui

9 iv VOOR-REDE. merk van den Teflateur, de bevorderingen van Gods dien ft, d'aanmoediging van kimften en weetenfchappen,en 't nut van 't al-gemeen zouwden kunnen voortgezet, of ten volle bereikt worden. Na het overlyden van den Heer TEYLER is d'uitvoering van deezen zynen la atjl en wil, met allen yver, by de hand genomen, en heeft dit geluk gehad, dat niet alleen de Heeren, aan welken d'overheden 't beftuur over zyn ganfche nalaatenfchap heeft toevertrouwd, dien laft aanvaard, en aanflonds zoo met het bezorgen der noodige verbeteringen van 't Huis, als met het aanbouwen van een ruim en groots MUSEUM, begonnen hebben, maar dat ook alle de Leden der beide COLLEGIEN, door den Teflateur benoemd, zich dit hebben hiaten wel gevallen, zonder dat iemand zynen perfoon en arbeid aan de begeerte van denzelven heeft ontzegd, geenzins uit onbewuftheid en onkunde der zwakheid yan hunn eigen' krachten en vermogen, om aan zulk een wyd en uitgebreid plan,als zy in deezen laatflen wil vonden voorge fchreey en, naar vereifch van elk deel deszelven, te kunnen voldoen, maar, eensdeels uit herinnering der vriendfchap, welke zy, veelejaaren, hoewel d'een meer dan d'ander, met den Heer Overheden, geduurende zyn heven, hadden onderhouden; anderdeels, en wel voornaamendlyk, om voor te komen, dat d'uitvoering van deezen wil, welke 't gemeene beft ten oogmerke lieeft, door hunne weigering, niet mogte verhinderd worden, en, als men zegt, in de geboort ebly venfteeken:hoop enden en verwachtenden, dat, wanneer zy aan 't Publiek onderwerpen voorftelden der overweeging en beoefening van edele verftanden waardig, veele geleer-

10 V O O R - R E D E. leerde en bekwaame mannen zouden worden uitgelokt om hunnen arbeid te befteeden aan verhandelingen, die met zulk eenen aanzienleken eer - prys konden bekroond worden. En 't is in die verwachting dat de beide COLLEGIEN zich geenzins bedroogen gevonden, of te leur gefield gezien hebben, maar beiden iritegendeel *t genoegen gehad, van, aanftonds, op hunne eerfte yoorftellen, voor den jaare 1779 uitgefchreeven, zoodaanige Verhandelingen in te krygen, welken zy den beloofdenprys, zonder bedenken, hebben kunnen waardig keuren. Althans, om ons alleen by dit TWEEDE COLLE GIE, zoo als wy moeten, te bepaalen, de Verhandeling, op 'tvoorftel, by 't zelve, omtrend 't einde des Jaars 177S, voor 't volgende jaar 1779, uitgefchreeven: om alles, wat, tot nu toe, by de gedaane ontdekkingen, en genomen proeven, geleerd en ondervonden was omtrend de gephlogifleerde en gedephlogifteerde luchten ; dat is alle die foorten van luchten,welken meerder of minder PHLOGISTON [vuur-ftof ] dan de gewoone lucht in zich bevatten, in de geregeldfte order voor te ftellen, op de duidelykfte wyze te verklaaren, door nieuwe proefneemingen 't befte op te helderen, en hier uit de meefte nuttige gevolgen voor de zaamenleeving af te leiden, v * 3 op

11 v l V O O R - R E D E, op den behoorleken tyd, in den voorheden jaare 1780, ingekomen, onder de zin-fpreuk: Quid verum in hoe fum. euro, & rogo, & omnis is, in de Groot e Vergadering, over de toewyzing van den prys gehouden, by alle de toen tegenwoordig geweeft zynde LEDEN, zoo van de DIRECTIE, als van de beide COLLEGIEN, eenpaariglyk, zonder verfchil van ééne ftem, geoordeeld, in eene zeer juifte order gefchikt, by uitftek wel gefchreeven, en, in alle opzichten, aan't oogmerk voldoende te zyn, en, buiten eenige bedenking, of twyfeling, te verdienen, dat aan deszelfs Sehryver de gouden eer-penning wierd toegeweezen: By het openen van 't gezegeldbmtt, bleek, dat de Schryyer dier Verhandeling was de Heer MARTINUS VAN MARUM, A. L. M. Medicinae & Philofophiae Doftor, Philos. & Mathes. Leftor, Direfteur van 't Naturalien Kabinet, en Lid van de Hollandfe Maatfchappy der Weetenfchappen, binnen deeze Stad, en welke Heer, in dat zelve jaar, was geworden LID van dit TWEEDE COLLEGIE. 't Zal derhalven niet kunnen nalaaten eenige verwondering te verwekken, dat aan deezen Heer, welke zich nu bevond een L I D van dit C O L L E G I E, des niet tegenftaande de prys heeft kunnen worden toegeweezen, daar volgens den laatften wil van den Heer e STICHTER, en d'eerfte uit-

12 VOOR-REDE. uitfchryvingen, op dien gegrond, het den LEDEN, zoo wel van de DIRECTIE,^ van de beide COLLEGIEN, niet is toegelaaten, naar deezen eer-prys te dingen. Dan hier omtrend zyn wy verplicht 't Al-gemeen te berichten, dat, onder de verfcheide beraadflaagingen, en beraamingen, over ^uitvoering van deezen laatften wil, tujfchen de Heeren van 't Beftuur en de Leden der twéé Collegien, beyoorens, met onderling overleg, en goedvinden gehouden, en beraamd, 't uok was in bedenking gekomen:,, hoe ligt 't konde gebeuren, dat by iemand, die tot Lid wierd ver- koor en, over een' uitgefchreeven' vraag iets konde onder- nomen zyn te fchryven voor zyne verkiezing, en dat de wet, door welke hy, als Lid belet wierd, naar den eeren- prys te dingen, zeer waarfchynlyk zouwde veroorzaaken, dat of de nieuw verkoor en zyn,begonnen werk niet zouwde,, voortzetten, of wel, om die rede, de verkiezing op des- zelfs perfoon gevallen, zouwde weigeren aanteneemen, 't welk beide even nadeelig voor deeze Stichting zyn zouw- de"; en dat'er toen, na veel overleg, doch met een algemeen goedvinden, om voor te komen alle nadeelige gevolgen, welken hier uit te voorzien waren, een' uitzondering is gemaakt ten behoeven van de zulken, die, tot Leden verkooren zynde, konden verklaaren, voor den dag van hunne verkiezing, over d'uitgefchreeven en loopende vraag, ondernomen te hebben iets te fchryven, met oogmerk om mede te dingen naar de verkryging van den beloofden eere - prys : mits zy, ten dage der beoordeeling, of afweezig, en buiten de Vergadering bleeven, of, op hunne beurt, verklaarden, over de te doene uitfpraak niet te kunnen ftemmen Gelyk zoo vu de

13 vin VOOR-REDE. de Heer VAN MARUM, noch in de Groote Vergadering, waarby die zaak is afgedaan, noch te vooren, in een eenige der Vergaderingen van het TWEEDE COLLEGIE, in welken hier over geraadpleegd is geworden, tegenwoordig geweeft is. Dit alles zynde, V welk wy, by tf uitgaave van dit ons EERSTE STUK der waereld hadden te berichten, zullen wy deeze voor-rede eindigen, met hertelyken wenfch, dat de voorzeide Verhandeling in 't algemeen, (gelyk wy daaraan ook niet twyfelen,") aan alle kundigen zoo moge behaa gen, als zy aan de Leden deezer Stichting een volkomen genoegen heeft gegeeven, en dat zy, aangezien voor 't geen z in der daad is, naamendlyk voor een weezendlyk gieraad van dit nieuw opgericht gebouw, veele andere voornaame yerflan den moge aanfpooren om naarftiglyk mede te werken ter bereiking van 't goede oogmerk, tot welks bevordering de STICHTER zulke milde fchikkingen, by zynen laatften wil, gemaakt, en zoo ryken fchat, by zyn overlyden, heeft nagelaaten. NA-

14 NATUURKUNDIGE VERHANDELING TER BE AND WOORD ING VAN 'T VOORSTEL B Y TEYLERS TWEEDE GENOOTSCHAP UITGESCHREEVEN OVER DE GEPHLOGISTEERDE EN GEDEPHLOGISTEERDE LUCHTEN» DOOR MARTINUS VAN MARUM, A. L. M., MED I Cl NA E ET PHILOSOPHIAE DOCTOR, PHILOSOPHIAE ET MAT HES EO S LECTOR, DIRECTEUR FA N T NA T URA L IE N-KA B IN E T, * EN LID VAN DE HOLLANDSCHR MA AT SC HAP PT DER WE E TE NSCHAPP EN TE HAARLEM, Aan wien daarop de GOUDEN EER-PRYS van *t voorft. TWEEDE GENOOTSCHAP, is toegeweezen.

15 DE V R A A G E I S C H T : ALLES WAT TOT'NU TOE BT DE GEDAAN E ONTDEKKINGEN, EN GENOMEN PROEVEN, ONDERVONDEN' IS, OMTRENT DE GEPHLOGISTEERDE EN GEDEPHLO- ' GISTEERDE LUCHTEN, IN DE GERE- GELSTE ORDER VOORTESTELLEN, OP DE DUIDELTKSTE WTZE TE VERKLAAREN, DOOR NIEUWE pkoefn EEMINGEN BEST OP TE HELDEREN, EN HIER UIT DE MEESTE GEVOL GEN VOOR DE ZAMENLEE- VINGE AFTELEIDEN Quid verum, euro et rogo et omnis in hoe futn. HORATIUS.

16 V O O R-R EDE. Bladz. Kt D e ontdekkingen en proef neemingen omtrent de gephlogifteerde en gedephlogifteerde luchten, welken men voor het grootfte gedeelte aan den onvermoeiden yver van den fchranderen Doótor PRIESTLEY te danken heeft, waren tot nu toe in zyne uitgegeevene Experiment s and Obfervations, uit vier boek-deelen beftaande, onder eene menigte andere waarneemingen verftrooid. Niemand hier noch elders had tot nu zich de moeite getrooft dezelven in eene geregelde orde voorteftellen (*). Wie dan hier van kennis verkrygen wilde, was genoodzaakt deeze vier boek-deelen, en al het geen door anderen over deeze ftof gegeeven was, door te leezen: een werk, 't geen elk beginnaar, die geenen ongewoonen yver bezat, moeft affchrikken; temeer, daar'er, om van deeze verflrooide waarneemingen en proeven één geheel te maaken, en hiervan zamenhangende denkbeelden te verkrygen, eene onafgebrookene infpanning vereifcht wierd; voeghierby, dat dezelven voor een groot gedeelte in het Engelfch gefchreeven zyn, een taal die hier te lande door weinigen geleezen wordt, (*) 'Er is zedert de opgave der vraage voorleeden jaar door M. Sigaud de la Fond, een werkje uitgegeeven, onder den tytel EJJay fttr dijferem efpeces de i'air., waarin eenige proefneemingen omtrent zommige foorten van luchten under byzondere hoofdftukken gebracht zyn: dit bevat ook een hoofdftuk over de gedephlogifteerde luchten : dan dit is niet veel meer dan een bloote opgaaf van maar weinige proefneemingen. Van de gephlogifteerde luchten vindt men weinig in dat werkje. ** 2

17 X I I VOOR-REDE. wordt. Deeze redenen moeften noodwendig by ons den voortgang verhinderen van deezen nieuwen tak der Natuurkunde, welke, behalven de gewigtige ontdekkingen, die zy bevat, zoo veel licht over veele tot nu toe duiftere deelen deezer weetenfchap verfpreid heeft, en noch veel meer belooft. Het zyn deeze redenen zekerlyk, welke de leden van dit genootfchap bewoogen hebben,de beoeffenaars van deezen tak der Natuur-kenniffe aantemoedigen, om de verftrooide ontdekkingen en proefneemingen in de geregeldfte orde vo orteft ellen: ten einde derzelver verband en overeenftemming beter kan worden ingezien, en het tevens blyke, in hoeverre dezelven verklaard, of uit elkander afgeleid kunnen worden, en welke kundigheden en nuttige gevolgen in dezelven begreepen zyn, of 'er uit kunnen voortvloeijen; een vraag, welker beantwoording de beginnende beoeffenaars inftaat;fielt den tegenwoordigen ftaat dier weetenfchap met weinig moeite doortezien, en hen tevens aanwyft, welke de gaapingen zyn, of wat 'er door nieuwe proefneemingen in deeze ftof nader te onderzoeken is; een vraag derhalven, welke ongetwyffeld zal ftrekken ter uitbreidinge van deezen gewigtigen tak der Natuur-kunde. Het zyn ook deeze redenen, welken my, behalven het gewoone doelwit in het beantwoorden van prysvraagen, eenen byzonderen yver hebben bygezet om aan den eifch deezer vraage te voldoen. Aan den eenen kant heb ik zorgvuldiglyk uit alles, hetgeen men, zoo verre my bewuft is, over dit onderwerp gefchreeven heeft,

18 VOOR-REDE. xiii heeft, al hetgeen my van eenig belang fcheen, byeen verzameld, en kortelyk opgegeeven. Hierin heb ik die orde verkoozen, welke my de leerzaamfle voorkwam; zy heeft, wel is waar, dit nadeel, dat zy op veele plaatzen, en voornaamentlyk in 't begin der verhandeling eenen ongevalliger ftyl medebrengt, temeer daar dé menigte van waarneemingen eene korte voorftelling vorderde; dan vermits het voornaame oogmerk der vraage niet zyn kan eene verhandeling te verkrygen, die door haare bevallige voorftelling elk een ter leezinge uitlokt, maar integendeel zy duidelyk zodanig eene verhandeling vordert, die den tegenwoordigen ftaat deezer wetenfehap naauwkueriglyk bevat, en alles zodanig voorftelt, als 't meeft gefchikt is om den geenen, die zich opzetlyk in dit ftuk oeffenen willen, eene grondige kennis te geeven, zoo heb ik die order verkoozen, welke in de hier achter geplaatfte inhoud deezer verhandelinge is te zien. Ten anderen heb ik alle de proefneemingen, die my van belang voorkwamen, zoo ver my moogelyk was, herhaald, derzelver uitkomften opgegeeven, en met die der proefneemingen door anderen in 't Averk gefteld vergelceken. In hoe verre ik door eigene proefneemingen zommige zaaken naauwkeuriger onderzogt of opgehelderd heb, moet de verhandeling zelve getuigen. In de befchryving myner proefneemingen heb ik zoo veel mogelyk de kortheid betracht, 'er telkens flegts zoo veel van meldende, als tot het verftaan van derzelver uitkomftenvereifcht word, vermits anders, indien ik degewoone wyze van proeven te befchryven, metbyvoe- ** 3 ginge

19 X I V V O O R - R E D E. ginge van alle weinig ter zaake doende omftandigheden, gevolgd had, deeze verhandeling tot een aanzienlyk boek-deel zou zyn uitgedyd. Van den toeftel tot deeze proefneemingen en de wyze van dezelven in het werk te (lellen, heb ik alleen dat geen befchreeven, waarby ik eenen byzonderen weg ben ingeflagen, vermits de gewoone 'toeftel, en de wyze om proefneemingen met de verfchillende foorten van luchten in 't werk te ftellen, in het eerfte deel van PRIESTLEY'S waarneemingen voldoende befchreeven en afgebeeld zyn. Dit deel in het Nederduitfch zynde uitgegeeven, kan dus elk deeze befchryvingen met de ophelderingen en bygevoegde afbeeldingen van den kundigen Inftrumentmaaker CUTHBERTSON daar vinden. Dezelve raade ik vooraf te leezen (t> m Men behoeft 'er voor deeze verhandeling alleen van te leezen as»o -U 39 en de daarbygevoegde aanteekeningen, alsmede de nootno. 17. en de daartoe behoorende afbeeldingen intezien. IN-

20 I N H O U D. XV Bladz. %. i. Wat gephlogifteerde en gedephlogifleerde luchten zyn,., l EERSTE AFDEELING. Over de voortbrenging en den aart der gephlogifleerde en gedephlogifteerde luchten. EERSTE HOOFDSTUK. Op welke wyze de lucht van den dampkring gephlogifteerd wordt. %. 2. De lucht van den dampkring wordt gephlogisteerd by alle ontbinding der lichaamen, in welke phlogifton wordt losgemaakt De lucht van den dampkring neemt ook phlogifton aan, wanneer, zy vermengd wordt met de lucht, die by de ontbinding der metaalen door falpeter-geeft yerkreegen wordt. 3 TWEEDE HOOFDSTUK. Welke vermindering de lucht ondergaat, wanneer zy phlogifton aanneemt, en in hoe verre zy met phlogifton kan beladen worden. %. 4. Wanneer de lucht phlogifton aanneemt, vermin* dert haare uitgebreidheid', evenredig naar de hoeveelheid phlogifton, welke zy aanneemt. 2 $. 5. Wan-.

21 xvi I N H O U D. Bladz.. 5. De lucht kan maar eene zekere hoeveelheid phlogifton aanneemen, en welzoo veel meerder of minder, naar mate zy 'er minder of meerder ' 'bevat. II. 6. De vermenging der falpeter-lucht wyft aan, hoe verre de lucht die men 'er mede vermengt,mei phlogifton is beladen. 12 DERDE HOOFDSTUK. Waarin de gephlogifteerde lucht van de gewoone lucht verfchille?. 7. In gephlogifteerde lucht kan geen vlam noch vuur beftaan De lucht is 1.) zoo veel minder ter ademhalinge gefchikt naar mate zy meerder phlogifton heeft aangenoomen; en 2.) lucht welke geheel van phlogifton verzadigd is, is ter ademhalinge geheel onbekwaam.. 9. Planten groeijen weeliger in gephlogifteerde, dan in gewoone lucht. l 5 l & VIERDE HOOFDSTUK. Uit welke zelfftandigheden, en op wat wyzen gedephlogifteerde lucht wordt voortgebracht, en welke verfcheidenheid hier by plaats hebbe?. 10. Uit zommige zelfftandigheden wordt zy alleen door hette voortgebracht. IO ". 11. De

22 I N H O U D, XVII Bladz.. II. De gedephlogifteerde lucht wordt uit zommige zelfjlandigheden in veel grooter hoeveelheid voortgebracht, wanneer zy met eenig zuur bevochtigd zyn. 18 ^. 12. Dat het uit de vermenging deezer luchten met fülpeter-lucht blyke, dat zy minder phlogifton dan de gewoone lucht bevatten Uit de kalken der metaalen en alle andere aardachtige zelfjlandigheden wordt, na byvoeging van eenig mineraal-zuur, door hette gedephlogifleerde lucht verkreegen De lucht die uit de aardachtige zelfjlandigheden met of zonder zuttrev wordt voortgebracht, is niet alleen gedephlogift'eerde lucht Wat men te doen hebbe, om de zuiverfle gedephlogift'eerde lucht te verkrygen De hoeveelheidgedephlogifteerde lucht, die 'er uit de verfchillende kalken der metaalen en andere aardachtige zelfjlandigheden voortkomt, is zeer verfchillend De hoeveelheid gedephlogifteerde lucht uit dezelfde zelfjlandigheden verfchilt ook 1.) naar de verfchillende zuuren die tot deszelfs voorthrenginge gebruikt worden; en 2.) naar mate zy langzaamer of fchielyker verhit worden. 27 ***. 18. Ge-

23 XVIIÏ I N II O U D. Bladz, %. 18. Gedephlogifteerde lucht komt ook'voort uit water, wanneer men het aan de zonnefchyn bloot ftelt. 28 VYFDE HOOFDSTUK. Uit welke beginzelen de gedephlogifteerde lucht beftaat f. 19. De gedephlogifteerde lucht uit aardachtige zelfftandigheden wordt niet flegts uit dezelven losgemaakt Zy moet uit de vermenging der aardachtige deelen zelve en de zuur en, waarvan zy doortrokken zyn, geboren worden ^ 21. Dat de aardachtige deelen van die zelfjlandigheden, uit welke lucht wordt voortgebracht, zelve mede tot lucht overgaan, blykt uit de vermindering van gewicht, welke zy lyden.. 23 z 9 ZESDE HOOFDSTUK. Waarin de gedephlogifteerde lucht van de gewoone lucht verfchilt? 22. Vuur en vlam branden veelfterkerin gedephlogisteerde lucht Dieren leeven veel langer in dezelve Plan-

24 I N H O U D. Bladz, %. 24. Planten groeijen niet zoo wel in gedephlogifteerde als in gewoone lucht Gedephlogifteerde lucht verfchilt alleen hierin van de lucht van den dampkring, dat zy minder phlogifton bezit De vermindering of inkrimping der gedephlogisteerde lucht, wanneer zy gephlogifteerd wordt, gaat veel verder dan die van gewoone lucht, 40 TWEEDE AFDEELING. Hoe de natuurkennis van verfcheiden zaaken, uit de proefneemingen omtrent de gephlogifteerde en gedephlogifteerde luchten wordt opgehelderd; in hoe verre de eigenfchappen dier luchten hieruit verft aan worden; en welke nuttige gevolgen dezelve medebrengen of 'er uit kunnen voortvloeiden. E E R S T E HOOFDSTUK. De proefneemingen omtrent de luchten bewyzen onbetwiftbaar, wat vuur en vlam is, en geeven de verklaaring van verfcheiden verfchynzelen, die tot het vuur betrekking hebben Zy bewyzen, dat het phlogifton uit brandende üchaamen aanhoudend uitvloeit, en dat in dit uitvloeijen vuur en vlam beftaan. 4 1 *** Zy

25 xx I N H O U D. ' Bladz,. %. 28. Zy verklaaren verfcheiden verfchynzels het vuur betreffende. 4& %. 29. Het detoneer en van de falpeter is ook hier uit te verklaaren. Waarom buskruid of andere br andbaar e ftof en, die falpeter bevatten, kunnen aangejlooken worden, fchoon zy niet aan de lucht zyn blootgefteld. 45 TWEEDE HOOFDSTUK. De proefneemingen omtrent deeze luchten leer en, waarin het nut der ademhaaling beftaat; waarom Dieren zonder dezelve of in beflooten of befmette lucht niet kunnen leeven Zy doen ons inzien,dat de voomaame nuttigheid der ademhaaling daarin geleegen is, dat de ingeademde lucht eenig phlogifton in de longen aanneemt Het phlogifton, hetwelk de ingeademde lucht aanneemt, wordt haar door het bloed in de longen meegedeeld Waarom dieren zonder ademhaaling en in beflooten of befmette lucht niet leeven kunnen. 51 DER»

26 I N H O U D. xxi D E R D E HOOFDSTUK. De proefneemingen omtrent deeze luchten leer en, dat de natuur noodwendig middelen moet gebruiken, om de lucht van haar aangenomen phlogifton te zuiveren,en hebben ter ontdekkinge en beproevinge dier middelen aanleiding gegeeven. Bladz De Natuur heeft noodwendig zeer vermogende middelen, door welke zy de lucht van het phlogifton zuivert, waarmede dezelve onophoudelyk befmet wordt, De nafpooringen van Dr. PRIESTLEY hebben geleerd, dat de hoornen en planten onder die middelen beho'oren, door welke de lucht van het aangenomen phlogifton gezuiverd en ter ademhaaling gefchikt gehouden wordt De waarheid deezer ontdekkinge door eenige proefneemingen beveftigd De laatfte waarneemingen van Dr. INGENHOUSZ beveftigen ook hetzelve, De boomen en planten zyn de eenigfte middelen niet; 1.) de oppervlaktens der zeëen en andere wateren neemen ook phlogifton aan. 2.) de gedeplogifteerde lucht, welke'er by zonnefchyn en helder daglicht, uit het zee- en zoet-water opryft, dient ook ter herflelling van den dampkring. 62.*** 3 VIER-

27 XXII I N H O U D. VIERDE HOOFDSTUK» 'Wat de laatjleproefneemingen van Dr. INGENHOUSZ omtrent die verrigting der planten, door welke zy de lucht van het aangenomen phlogifton zuiveren, geleerd hebben. Bladz Beplanten ademen de lucht in en uit Be ademhaaling der planten is meerder of minder, naar mate zy aan een fterker licht en aan de zonneftraalen zyn blootgefteld. 6>. 40. Be lucht door de planten ingeademd geeft aan dezelve een gedeelte van haar phlogifton over, en wordt by dag door de bladen der planten, als gedephlogifteerde lucht uitgeademd Be lucht wordt door de tot nu onderzogteplanten meerder of minder gezuiverd, naar mate zy aan eenfterkerlicht zyn blootgefteld. 70 g. 42. Be planten geeven by nagt op duiftere plaatzen, en in digte fchaduw, een zeer geringe hoeveelheid, en deeze is gephlogifteerd.?i. 43. Be bladen en jonge fpruitzels der planten geeven alleen gezuiverde lucht; de wortels, bloemen en vruchten geeven ook een weinig lucht, doch deeze is altoos gephlogifteerd; volwaffene bladen geeven meerder en zuiverder lucht dan onvolwajfenen.? Wan-

28 I N H O U D. XXIII Bladz. 44. Wanneer de planten geen gedephlogifteerde lucht uitademen befmetten zy de lucht met het phlogifton, hetgeen zy uitgeeven. De wortels, bloemen en vruchten geeven altoos phlogifton aan de lucht over Het phlogifton, hetgeen de planten- van de ingeademde lucht aanneemen, dient haar waarfchynlyk tot voedzel Befchouwing der bovengemelde ontdekkingen. 75 V Y F D E H O O F D S T U K. De proefneemingen omtrent deeze luchten leeren ons de beginzelen kennen, uit welken de lucht van den Dampkring beftaat: en bewyzen, dat de eleclrifche ftoffe hoofdzaakelyk phlogifton is. %. 47. Zuur, aarde en phlogifton zyn de zamenftellende beginzelen van den dampkring. 78 %. 48. De electrifcheftofis of geheel en al, of ten minfte voor het grootfte gedeelte, phlogifton. 78 Z E S D E HOOFDSTUK. Welke gevolgen, die ten nutte voor de menfchen of de zamenleeving dienen, de ontdekkingen deezer luchten medebrengen, of daaruit kunnen voortvloeijen?, 49. Zy leeren ons waardoor de befmetting der lucht veroorzaakt wordt, en wat men derhalven ter voorkominge van dezelve te vermyden hebbe. 79 %~ 50 Zy

29 xxiv I N H O U D. Bladz. *. 50. Zy hebben ons den Eudiometer gegeeven; een werktuig waardoor men de lucht van alle plaatzen beproeven kan, in hoe verre zy ter ademhaalinge gefchikt is Zy toonen ons, hoe men van de boom en en plan- ten ter zuiveringe van de lucht kan gebruik maaken Zy zullen waarfchynlyk de geneeskunde eenig voordeel aanbrengen Ter herfleïïinge van drenkelingen zal gedephlogisteerde lucht waarfchynlyk met voordeel kunnen gebruikt worden. 87 VER-

30 Bladz. VERHANDELING i O V E R DE GEPHLOGISTEERDE EN GEDEPHLOGISTEEPVDE L U C H T E N.. >. De luchten, welke het onderwerp deezer verhandeling uitmaaken, hebben haaren naam ontleend van het griekfche woord (pxoyisov (phlogifton), waardoor de hedendaagfche fcheikundigen de zuivere vuur ftof te kennen geeven. Deeze vuurftof fchynt in alle lichaamen, zoo verre ons onderzoek gaat, begrepen, ja zelfs een voornaam medezamenftellend deel derzelven uit te maken. Veele lichaamen althans veranderen geheel en al van aart, wanneer zy hun phlogifton verliezen. Men heeft daarom reeds lang de vuurftof als een hoofdftof aangezien, en van daar het onvermengde phlogifton ook wel hoofdftofelyk vuur genaamd. Gelyk dit phlogifton in alle lichaamen, vloeibaare zoo wel als vafte,begrepen is, zoo bevat ook de lucht van den dampkring eene zekere hoeveelheid van hetzelve. Indien nu de lucht van den dampkring eene grootere hoeveelheid heeft aangenomen dan zy ge- A woon-

31 2 VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDE woonlykheeft, zoo noemt men ze gephlogifteerde lucht: indien daarentegen eenige lucht eene mindere hoeveelheid phlogifton bevat, dan in de lucht van den dampkring gewoonlyk begrepen is, wordt ze gedephlogifteerde lucht genaamd. EERSTE AFDEELING. Over de voortbrenging en den aart der gephlogifteerde en gedephlogifteerde luchten. E E R S T E HOOFDSTUK. Op welke zuyze de lucht van den dampkring gephlogifteerd wordt.. 2. De lucht van den dampkring kan eene grootere hoeveelheid phlogifton bevatten, dan zy gewoonlyk heeft: zy trekt het phlogifton aan, en verkrygt daarom eene meerdere hoeveelheid van hetzelve, by alle ontbindingen der lichaamen, waar by het phlogifton, het geen in dezelven begrepen is, wordt losgemaakt. Dit gebeurt i.) by de verrotting der lichaamen; 2.) by de verbranding; 3.) by de verkalking

32 EN GE DE P HLOGïSTEERDE LUCHTEN. 3 Icing der metaalen. De lucht verkrygt ook phlogifton, wanneer aan dezelve zodanige ftoffen zyn blootgefteld, uit welke het phlogifton uitvloeit: gelyk zyn 1. ) de olieverwen, zo lang zy niet zyn opgedroogd; (a) 2. ) de lever van zwavel Qiepar fulphuris.'); 3.) het mengzel van zwavel en ftaalvylzel; 4.) terebinthynoly, en anderen. Dat de lucht in alle deeze gevallen waarlyk phlogiston ontfangt, blykt hier uit, vermits zy, in elk van dezelven dezelfde hoedanigheid aanneemt, als wanneer zy door een kool-vuur met phlogifton is opgevuld; dit zal vervolgens blyken. (F) i 3. De lucht van den dampkring neemt ook phlogifton aan, wanneer zy vermengd wordt met de lucht, die by de ontbinding der metaalen door falpetergeeft verkregen wordt. Vermits de metaalen door falpetergeeft tot op hunne beginzelen ontbonden worden, zoo fcheidt zich derhalven (a) 'Dr. Prieflky heeft het phlogifteeren der lucht door deuitvloeijingvanhec phlogifton alleen van de loodwit-verw waargenoomen; dit heeft my aanleiding gegeven om ook andere verwen, als berlyns blaauw, fpaamgroen, vermillioen, omber, geel-oker en zwartzel, ten dezen opzigte te beproeven. Met dat oogmerk heb ik eerft de verwen in kleine potjes gefteld in de omgekeerde cylinder-glazen, van omtrent 32 cubick duimen inhoud, die ik doorgaans tot de proefnemingen, in deeze verhandeling befchreven, gebruikt heb. Doch de lucht hier door niet fchielyk gephlogifteerd wordende, heb ik,om grooteroppervlaktens van deeze verwen aan de lucht blootteftellen, dezelven op reepen papier gefineerd, en deeze geverwde papieren aan koperdraden in de glazen opgehangen. Op deeze wyze heb ik bevonden, dat 32 cubick duimen lucht door alle deze verwen, by oppervlaktens van omtrent 25 vierkante duimen, in 24 uuren byna geheel met phlogifton worden opgevuld. 00 4» A 2

33 4 VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDE ven het phlogifton van hunne aardagtige deelen af, en vermengt zich dan met den damp van de by deeze ontbinding kookende falpetergeeft. Het is door deeze vermenging van het phlogifton dat de falpeterdamp een beftendige veerkracht aanneemt, (O om welke reden zy dan ook falpeterlucht genaamd wordt. Wanneer nu deeze falpeterlucht in eene zekere evenredigheid met de gewoone lucht vermengd wordt, zoo verheft zy daadelyk al haar veerkracht, en wordt dan even als damp door het water opgeflorpt; dit zien wy gebeuren by de volgende proefneeming. Men menge by eene zekere hoeveelheid gewoone lucht twee vyfde falpeterlucht: men neeme by voorbeeld twee cubick duimen gewoone lucht, en vier vyfde cubick duimen falpeterlucht, zo ziet men het mengzel eerft een bruin rooden couleur aanneemen'; deeze vermindert trapswyze, en te gelyk ziet men ook de uitgebreidheid van het mengzel evenredig afneemcn; na verloop van eenige fecunden is de roode kleur geheel verdweenen, en het mengzel beflaat dan eene mindere uitgebreidheid, dan de gewoone lucht voor haare vermenging. Uit deeze vermindering van dit mengzel is het klaarblykelyk af te leiden, dat de gewoone lucht by deeze verro Dat het h phlogifton is, het geen aan de fal-eterdamp e e n e,ff^* veerkracht geeft, en haar tot lucht maakt, blykt daar uit, vermits er uit ae falpeterdamp, of andere dampen van zuure vochten, als die van vitriool olie, of geeft van zeezout, dan alleen lucht geboren wordt, wanneer er zodanige ftoffen in ontbonden worden, of er mede vermengd zyn a welke, veel pwofiu ton. bevatten..

34 EN GEDEPHLOGISTEERDE LUCHTEN. 5 dezelve is voortgekomen, zich met de falpeterdamp vermengd, en haar in lucht veranderd heeft. Deeze vermenging het phlogifton uit de falpeterlucht aanneemt: want van een van deeze drie oorzaak en moet de gemelde vermindering afhangen: 1.) of dit mengzel moet zodanig in een krimpen; 2.) of de gewoone lucht moet door het water worden opgeflorpt; 3.) of de falpeterlucht moet door 't water opgeflorpt worden. Dat noch de inkrimping van het mengzel, noch de opflorping van de gewoone lucht plaats hebbc, blykt daaruit, vermits in beide deeze gevallen de falpeterlucht in het mengzel zou ovcrblyven, en dus dezelve daarin te ontdekken zou zyn: dan by 't naauwkeurigft onderzoek vindt men, dat indien 'er by een zekere hoeveelheid gewoone lucht twee vyfde falpeterlucht vermengd wordt, 'er als dan in het mengzel, nadat de vermindering is opgehouden, geen falpeterlucht meer overig is. (V) Het blykt derhalven hier uit, dat de bygemengde falpeterlucht door 't water wordt- opgeflorpt. Deeze opflorping der falpeterlucht zou geen plaats konnen hebben, by aldien zy niet vooraf by deeze vermenging haare veerkracht verloor. Nu is de falpeterlucht haare veerkracht verfchuldigd aan het phlogifton, het geen by de ontbinding der metaalen uit veer- (X) Dc falpeterlucht uit de damp van de zuure falpetergeeft geboren is van eenen zuureu aart, en hier door is het, dat eene ontbinding van loogzout ia dezelve gefteld haaren loogachtigen finaak verlieft, en cryflallifeert; doch weinige droppels van dit loogvocht in eene groote hoeveelheid van dit mengzel gefteld ondergaan niet de minfte verandering; een blyk derhalven, dahetgeeffi falpeterzuur en dus geen falpeterlucht bevat. A 3

35 6 VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDÈ veerkracht behoudt zy zonder twyffel, zoo lang zy dit phlogifton heeft; zoo lang blyft zy derhalven lucht welke door het water niet kan worden opgeflorpt. Indien wy dan, in welk geval het ook zyn moge, bemerken, dat de falpeterlucht even als damp door 't water wordt aangenomen, zoo mogen wy veilig befluiten, dat zy vooraf haar phlogifton verlooren hebbe. In deeze proefneeming derhalven moet de falpeterlucht by haare vermenging met de gewoone lucht, voor en aleer zy door het water is opgeflorpt, vooraf haar phlogifton hebben overgegeeven. Maar waaraan kan de falpeterlucht by deeze vermenging haar phlogifton zoo gereed overgegeeven hebben? Niet anders dan of aan 't water waarop het mengzel ftaat, of aan de gewoone lucht zelve waar mede zy vermengd is, (immers is 'er geene andere zelfftandigheid, die zy aanraakt:) dan door het water wordt het phlogifton, gelyk wy vervolgens zien zullen, (0 weinig of niet opgeflorpt; dus neemt dan de gewoone lucht zelve, waarmede de falpeterlucht vermengd wordt, het phlogifton aan. Deeze waarheid oordeelde ik volledig te moeten bewyzen, vermits hier op de beproeving gegrond is, in hoe verre deeze of geene lucht voor de ademhaling gefchikt zy. ( TWEE-

36 EN GEDEPHLOGISTEERDE LUCHTEN.? T W E E D E HOOFDSTUK. Wélke vermindering de lucht ondergaat, wanneer zy phlogifton aanneemt, en in hoe verre zy met phlogifton kan beladen worden. S. 4- In alle gevallen, waar in de lucht phlogifton aanneemt, vermindert haare uitgebreidheid. Deeze vermindering gaat evenredig voort, naar maate 'er aan de lucht meerphlogiston meegedeeld wordt; dit leeren de volgende ondervindingen. A. Als de lucht uit rottendeftoffènphlogifton aanneemt, vermindert zy. Wanneer men geftorvene dieren of Hukken vleefch in beflooten lucht te rotten legt, zoo ziet men na verloop van eenige dagen, vroeger of laater naar maate de luchtgefteldheid warmer of kouder is, de lucht verminderen. Zomtyds gebeurt dit niet eerder, voor dat men de lucht eenige malen door 't water heeft laten gaan. Doorgaans verheft de lucht in dit geval niet meer dan een achtfte of een zevende van haare uitgebreidheid. Dikwyls wordt de lucht maarweinig of niets verminderd, ja zelfs zomtyds vermeerderd; het geen toetefchryven is aan de lucht, welke zig uit de rottende lichaamen dan eens in eene mindere en dan in eene meerdere hoeveelheid ontwikkelt. De grootfte vermindering heb ik gezien van de rotting van een jong konyn van 3 weeken, in een glas gefteld het geen

37 8 VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDE geen 210 cubick duimen lucht bevatte. Dit konyn den 3 Oétober in deeze lucht gefteld zynde, was dezelve den 10 November een zesde verminderd. B. De lucht vermindert, wanneer brandende lichaamen aan dezelve hun phlogifton overgeeven. Dit ziet men, wanneer men kooltjes vuur, brandende kaarfen, of andere brandende lichaamen in befloten lucht ftelt. Op die wyze, zoo als men gewoonlyk de proef in 't werk ftelt, kan men echter niet waarneemen, in hoeverre de lucht verminderd wordt: vermits de lucht, door de brandende lichaamen verwarmd en uitgezet wordende, gedeeltelyk onder uit het glas wordt uitgedrongen. Om dit voor te komen, bedien ik my van deezen toeftel: ik neem een cylinder-glas van dezelfde middellyn, als het glas, waarin ik de brandende lichaamen ftel, hebbende van boven een breeden gefleepen rand; dit glas zet ik op een byzonder plankje in een der hoeken van den waterbak, welke ik tot deeze proefneemingen gebruik, op die hoogte, dat deszelfs bovenrand met de oppervlakte van het water gelyk ftaa. Op deezen rand leg ik een ring van dun leer, en hierop zet ik een gewoon cylinder-glas, doch wiens rand vooraf vlak gefleepen is; en op dat dit glas luchtdicht op den onderftaanden glazen cylinder zou fluiten, bezwaar ik het met een gewigt van 5 of 6 ponden. Op het gemelde plankje, het geen midden onder het glas moet doorboord zyn, op dat het water uit het glas vryelyk naar beneden kan zakken, ftaat het ftanderdje van koperdraad, het welk het kooltje of

38 EN GEDEPHLOGISTEERDE LUCHTEN. 9 of het brandende lichaam op die hoogte draagt, dat het omtrent tot midden in het glas kome, het welk op den onderftaanden cylinder gefteld wordt. De glazen lucht dicht op elkander fluitende, zoo kan dan de uitzettende lucht van het bovenglas zich niet ontlaften, maar zich alleen naa beneden in het onderglas uitzetten; dus behoudt men al' de lucht, waar mede men de proef neemt, en men kan derhalven na derzelver bekoeling waarneemen, hoe verre zy door het aangenomen phlogifton verminderd is. Met deezen toeftel heb ik bevonden, dat 32 cubick duimen lucht door het phlogifton, hetgeen zy uit een gloeijende kool van omtrent één en een halve duimen middellyn aanneemt, verminderd worden tot 24 cubick duimen; en door de vlam van een fmeerkaars van een zesde pond tot 22 cubick duimen, (ƒ) C. De lucht vermindert, wanneer zy door de ca leinatie der metaalen met derzelver phlogifton heiaden wordt. Dr. PRIESTLEY heeft lood en tin in lucht, die in een omgekeerd glas ftond, gecalcineerd door het in't brandpunt van een brandfpiegel te ftellen, en bevonden, dat de lucht by deeze calcinatie een vierde verminderde, (g) D. Wanneer menftoffen,die veel phlogifton in de lucht laaten uitvloeijen, in beflooten luchtftelt,zoowordt derzelver uitgebreidheid insgelyks zeer aanmerkelyk verminderd. Al- (ƒ) Men'ziet by' deeze proefneming de lucht niet inkrimpen, voor dat de vlam van de kaars is uitgegaan. De reden is, dat,zo lang de kaars brandt, de lucht door de hitte van de vlam trapswyze zoo veel wordt uitgezet, als derzelver inkrimping door't aanneemen van phlogifton bedragen ZOU. (f) Exper: & obferv: vol: I. p: 131. B

39 IO VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDE Alle de verwen welke ik onderzogt heb, (zie noot a p. 3.) hebben in 24 tiuren 32 cubick duimen lucht, tot 27 en 26 cubick duimen doen inkrimpen. Ander half oneen hepar fulphurïs (een chemifche bereiding, welke veel phlogifton uitgeeft) heb ik in 32 cubick duimen lucht gefteld, en bevonden, dat dezelven in zes dagen tot op 26 cubick duimen verminderd waren. Dezelfde hoeveelheid lucht is door één once terebinthyn-olie, in drie dagen, tot op 28 cubick duimen gebragt. E. De lucht ondergaat ook vermindering, wanneer zy met eene zekere hoeveelheid falpeterlucht vermengd wordt. Indien men zeer zuivere falpeterlucht met twee en één half maal zoo veel gewoone lucht vermenge, zoo verlieft deeze daar door het zesde gedeelte van haare uitgebreidheid. Uit deeze ondervindingen blykt het dan: dat de vermindering der lucht door het aanneemen van het phlogifton niet meerder dan een vierde, een vyfde, of een zesde van haare uitgebreidheid bedraagt. Wanneer de lucht, terwyl zy phlogifton aanneemt, op kwikzilver ftaat, zoo ondergaat zy geene vermindering, het zy zy gephlogifteerd wordt door verrotting, of door de phlogiftifche uitvloeyzelen van verwen, terebinthyn-olie of andere ftoffen. By de ademhaling der dieren, waarby de lucht insgelyks gephlogifteerd wordt, ondergaat zy ook niet de geringfte vermindering, wanneer zy op kwikzilver ftaat; alleenlyk kan ik omtrent de lucht, die door vuur of vlam gephh>

40 EN GEDEPHLOGISTEER.DE LUCHTEN. Ii plïlogifteerd wordt, geene befliflènde ondervinding by«brengen, vermits de uitzetting der lucht door 't vuur of de vlam, waar over men het glas vol lucht ftelt, deeze proefneeming in den war brengt, en de manier, op welke ik, om dit voortekomen, de vermindering van de lucht op water ftaande beproeve, niet wel met het kwikzilver kan gevolgd worden. 'Er is naar myn inzien echter weinig twyffel aan, of de lucht door vuur en vlam gephlogifteerd zal even min, als in de overige gevallen, verminderd worden, wanneer zy geen water raakt: want de vermindering, welke men van de gephlogifteerd wordende lucht op het kwikzilver ftaande heeft waargenomen, is waarfchynlyk toetefchryven aan de voorafgaande uitzetting der lucht, waardoor een gedeelte der lucht uit het glas noodwendig moet worden uitgedrongen. Dit niet verminderen van de lucht, wanneer zy op kwikzilver ftaat, fchynt te leeren, dat de oorzaak van de vermindering der lucht, die, terwyl ze gephlogisteerd wordt, op water ftaat, daaraan is toetefchryven, dat 'er alsdan een gedeelte van dezelve door het water wordt opgeflorpt. i 5. Uit deezen evenredigen voortgang van de vermindering der lucht, naar mate zy phlogifton aanneemt, en den bepaalden trap boven Welken haare inkrimping niet te brengen is, kan men met veel waarfchynlykheid opmaaken, dat de lucht maar eene zekere hoeveelheid phlo- B 2 gifton

41 12 VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDE gifion kan aanneemen, zo dat zy, wanneer zy dezelve verkreegen heeft, van phlogifton verzadigd Qefatureerd') is, even als het water van de zouten kan gefit* tureerd worden, en dat by gevolge 'er alsdan op geene wyze meer phlogifton aan kan worden meêgedeeld; dit wordt beveftigd door deeze proefneeming. Wanneer men met gephlogifteerde lucht, op welke wyze zy ook met phlogifton gefatureerd zy, een flegts geringe hoeveelheid falpeterlucht vermengt, wordt echter dezelve niet opgeflorpt; een blyk derhalven, dat de gephlogifteerde lucht het phlogifton van die geringe hoeveelheid falpeterlucht niet heeft kunnen aanneemen : want wanneer zy haar phlogifton aan de gephlogifteerde lucht had kunnen overgeeven, zou zy haar veerkracht verlooren hebben, en dus van 't water zyn opgeflorpt, gelyk als blykt uit $. 3. Vermits nu de lucht maar eene zekere hoeveelheid phlogifton kan aanneemen, zoo volgt het, dat 'er zoo veel meerder of minder phlogifton aan kan worden meêgedeeld > naar mate zy 'er minder of meerder van bevatte.. 6*. Uit de voorgaande. blykt het, dat de vermenging der falpeterlucht,met lucht die eene zekere hoeveelheid phlogifton bevat, kan aanwyzen, in hoe verre die lucht met phlogifton beladen is. Immers vermits de falpeterlucht by haare vermenging met gewoone lucht daarom van 't water wordt opgeflorpt, om dat zy haar phlogifton aan de gewoone lucht overgeeft, zo moet volgen, dat 'er zoo

42 EN GEDEPHLOGISTEERDE LUCHTEN. 13 zoo veel meer falpeterlucht, by haare vermenging met eene zekere hoeveelheid gewoone lucht, door 't water zal worden opgeflorpt, naar mate die lucht, met welke zy vermengd wordt, meer phlogifton kan aanneemen. De meerdere of mindere hoeveelheid falpeterlucht, welke 'er by vermenging met eene zekere hoeveelheid gephlogifteerde lucht door 't water wordt opgeflorpt, wyft derhalven aan, in hoe verre die lucht met phlogifton beladen is ; men ziet dit beveiligd in de volgende proefneemingen. Ik heb drie verfchillend gephlogifteerde luchten beproefd, waarvan de eene lucht, die ik, A noem, half gephlogifteerd was, dat is, zy had maar half zoo veel phlogifton aangenomen, als eenegelyke hoeveelheid gewoone lucht aanneemen kan; de lucht B had één vierde, en de lucht C drie vierde gedeelte van het phlogifton aangenomen, hetwelk door gelyke hoeveelheid gewoone lucht kan aangenomen worden. Deeze luchten zal ik vervolgens één vierde gephlogifteerd en drie vierde gephlogifteerd noemen. Om gephlogifteerde luchten, welke juift die bepaalde maaten phlogifton hielden, te verkrygen, had ik gewoone lucht en geheel gephlogisteerde lucht in verfchillende evenredigheden met elkander vermengd. De 'lucht A beftond uit gelyke deelen gewoone en geheel gephlogifteerde lucht; dit mengzel was dus kalf gephlogifteerd. B beftond uit drie deelen gewoone en een deel geheel gephlogifteerde lucht; en C bevatte ftegts een deel gewoone en drie deelen gephlogifteerde lucht. By de vermenging van B 3 de

43 Ï4 VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDE de falpeterlucht met deeze 'verfchillende foorten van luchten bleek het: i.) dat 'er by twee cubick duimen van de lucht A, welke voor de helft gephlogifteerd was, maar tweevyfde cubick duimen falpeterlucht door 't water wierd opgeflorpt; dus maar half zoo veel, als by eene gelyke hoeveelheid gewoone lucht, by welke vier vyfde cubick duimen falpeterlucht verdwynt; 3-2.) dat 'er by twee cubick duimen van de lucht B, welke één vierde gedephlogifteerd was, drie vyfde cubick duimen verdweenen ; en 3.) dat 'er by de lucht C,die drie vierde gephlogifteerd was, niet meer dan één vyfde cubick duimen door het water werdt aangenomen. Welke hoeveelheden van opgeflorpte falpeterlucht, by deeze verfchillend gephlogifteerde luchten, dus tot elkander ftaan in de omgekeerde rede der hoeveelheden phlogifton, welke zy bevatten: dat is, de luchten hebben juift zoo veel meerder of minder falpeterlucht doen verdwynen, naar. mate zy meerder of minder gephlogifteerd waren. Qi) DERm Tot deeze proefneetning,en alle de overigen by welken ik falpeterlucht gebruikt heb, heb ik die geene genomen, die ik by de ontbinding van kwikzilver in tterke falpetergeeft verkreegen had; deeze heb ik zuiverder gevonden dan die van de ontbinding van koper of andere metaalen. De toeftel, welke ik tot de beproeving der luchten door de vermenging der falpetergeeft gebruikt heb, beftaat alleen uit twee evenvvydige cylinder-glaasjes : het kleinfte glaasje, het geen vier en één half duimen lang is, bevat één cubick duim, en is ter zyde verdeeld,aan de eene zyde in vier deelen en aan de andere zyde in vyf deelen; het andere is van drie vierde duimen middellyn en agt duim lang. Op tlaatite is een maatfchaal gefneden, welke cubick duimen en twaalfde gedeeltens van cubick duimen aanwyft, van boven af beginnende, wanneer het glaasje omgekeerd ftaat. In dit omgekeerde glaasje laat ik. eerft het kleindere cubick duiras Klaasje vol van die lucht die ik beproeven wil opryzen. By deeze cubick duim lucht voeg ik vervolgens de falpeterlucht, by heele of gedeeltens van cubick

44 ENGEDEPHLOCÏSTEER.DE LUCHTEN. I," D E R D E HOOFDSTUK. Waarin de gephlogifteerde lacht van de gezvoozvoone lucht verfchille?? In gephlogifteerde lucht kan geen vlam noch vuur beftaan. Een brandende kaars gaat uit op het zelfde oogenblik, dat men ze in lucht ftelle, die van phlogifton gefatureerd is. Een kooltje vuur wordt in dezelve aanftonds uitgedoofd. -8. De lucht is i.) zoo veel minder ter ademhaalinge gefchikt, naarmate zy meerder phlogifton heeft aangenomen; en 2.) lucht, welke geheel van phlogifton verzadigd is,is ter ademhaalinge geheel onbekwaam. 1. ) Dieren leeven evenredig zoo veel korter in eene bepaalde hoeveelheid lucht, naar mate zy meer phlogifton bevat. Dit is my gebleeken door verfcheiden waameemingen van den tyd, waarin muizen leefden in dezelfde hoeveelheid lucht, welke met één derde, één tweede, of twee derde gephlogifteerde lucht vermengd waaren. 2. ) Een muis, en een vink ftierven oogenblikkelyk in lucht, die op één der in. 4. genoemde wyzen gephlogifteerd was. S- 9- duimen, welken ik door het gemelde kleine glaasje afmeet, en zie dan op de maatfchaal, hoe hoog het mengzel van falpeterlucht en de lucht die ik beproeve, na het glaasje om de vermenging te bevorderen één halve minuut gefchud te hebben, pklimme.

45 IÖ VERHANDELING OVER DE GEPHLOGISTEERDE Planten groeijen weetiger in 'gephlogifteerde dan in gewoone lucht. ' ;. Dit is my door verfcheide proefneemingen in verfchillende jaargetyden gebleken. Hetzelfde heeft ook Dr. PRIESTLEY ondervonden. (Y) Op den eerftenoctober 1779 heb ik in gephlogifteerde lucht verfcheide kwynende munt-takjes in één uur zien herftellen, daar intuflchen andere even kwynende takjes, die in gewoone lucht ftaan bleeven, veel verergerden. V I E R D E HOOFDSTUK. Uit welke zelfjlandigheden, en op wat wyze gedephlogifteerde lucht Q$ wordt voortgebracht, en welke verfcheidenheid hier by plaats hebbe?. t 10. Uit zommigeftoffenwordt deeze lucht alleen door hettt voortgebracht. Dr. PRIESTLEY heeft in Auguftus 1774, in'een brandpunt van een brandglas van 12 duimen middellyns, deeze ftoffe eerft verkreegen uit de mercurius praecipitatus per fe, (/) daarna uit de roode gepraecipi- teer- (f) Exper: and obferv: vol: I. p: 66. ( ) Welke lucht dus genaamd wordt, zie. i. (/) Exp: & obferv: vol: L p: 84. Deeze bereiding van het kwik verkrygt men, wanneer men dit metaal verfcheiden maanden lang in denfterkftengraad van hette houdt, welken het zonder opgeheven te worden kan uitftaan; alsdan verandert het kwik in dit-roode poeder.