V A N J. W. T E W A T E R INDE. JAARLIJKSCHE VERG AD ER IN GE van de Maatfchappij der Nederlandfche Letterkunde te Leijden,

Transcriptie

1 A A N S P R A A K V A N J. W. T E W A T E R INDE JAARLIJKSCHE VERG AD ER IN GE van de Maatfchappij der Nederlandfche Letterkunde te Leijden, den 24 van Zomermaand MIJNE HEEREN! Jndien de uitkomst beantwoord hadt aan onzen wensch, bij den- aanvang der Algemeene Vergaderingevan deze Maatfchappije, in 't voorleden jaar, gedaan, wij zouden ons noch heden verblijden in de aangenaame tegenwoordigheid van den A fl H e e "

2 ( 4 ) Heere SCHULTENS ; kon ook nu ons wenfchen eenigzins helpen, de Heer SCHEIDIÜS, waardige opvolger van dien groeten Man, zou zich insgelijks in deze bijeenkomste bevinden. Dan, HIJ, die 't hooge bewind over leven en dood voert, en alle de lotgevallen der ftervelingen befliert, nam Hen beiden, binnen den omtrek van weinige maanden, van ons weg. Zij werden tot de onfterfe* lijkheid opgeroepen. De Allerhoogfte is ons geen rekenfehap verfchuldigd, waarom zuiken, wier leven op aarde voor veelen dierbaar cn nuttig is, vroegtijdig weggerukt worden. Al GODS doen is wijsheid, vrijmagt, goedheid, majefteit. Deze overdenking, hoe onbetwistbaar ook, neemt echter niet weg, dat wij het gemis van zulke uitmuntende Mannen zouden mogen ter harte nemen en betreuren. Trouwens, in Hunnen dood vonden de wetenfehappen geen minder verlies, dan Hunne bloedverwanten en vrienden. Naardien anderen, «nondelijk en in gefchrifte, Hunnen welverdienden lof reeds vermeld hebben, of naderhand verheffen zullen, kan ik 'er hier van zwijgen. Het zij mij ech-

3 ( 5 ) echter vergund, dit ée'ne te zeggen. Ook deze Maatfchappij heeft alle redenen, om Hun verfcheiden te bewcenen. Zij ziet zich beroofd van S C H U L T E N S J wiens doordringend oordeel zij zoo vaak bewonderde, geduurende alt den tijd, waar in Hij, als Voorzitter, aan dezelve tot uitftekend nut verftrekte, bijzonderlijk ten opzichte der voorbereidfelen tot het vervaardigen van een algemeen Nederduitfch Woordenboek, omtrent welks aanleg en inrichtinge Hij, zoo zeer als iemand, juifte denkbeelden betoonde te bezitten. De onvermoeide werkzaamheid van SCHEIDIÜS gaf aan demaatfchappije eene gegronde hope, dat Hij, met allen ijver, de hand aan dat werk Haan zou, het gemis van zijnen voorzaat ten dezen vergoeden, en zich bereidvaardig toonen, om, gelijk Hem door dit Genootschap met allen aandrang verzocht was, eene nieuwe NederduitlcheSpraakkunlte te helpen famenftellen. Dan, ook deze verwachting werdt, door 's Mans haastigen dood, voor altijd afgefneden. Der halven, gelijk de Kerk van Nederland, de Leijdlèhe HoogeSchoole, de Oofter- A 3 fche

4 ( 6 ) fche Taalkunde, de Uitlegkunde des Bijbels, andere wetenfchappen, het afilcrven van SCHUL- TENS'enscHEiDius rechtmatig betreuren, zoo mag en moet deze Maatfchappij haare billijke klaagftemme met die der geheele geleerde weereld paaren. Hier toe vinden wij ons te meer gedrongen, naar maate het aantal van zulken, die zich der Vaderlandfche Letterkunde bevlijtigen, indien niet allengskens kleiner wordt, ten minden fchijnt te worden, zoo wij anders dienaangaande eenig befluit mogen opmaken, zoo uit de weinige goede verhandelingen, die over de opgegevene vraagen ingezonden worden, als uit het geheellijk onbeantwoord blijven der voorftellen, die in naam van deze Maatfchappije, onder belofte van een' eerprijs, jaarlijks gefchiedden. Hier over mag men zich met billijkheid te meer verwonderen, om dat, onaangezien het getal van Maatfchappijcn, ter bevorderinge van Konften en Wetenfchappen in Nederland opgericht, van jaar tot jaar vermeerderde, de meefïe echter zich niet opzetlijk bezig hielden met het voornaame doelwit van] deze Maatfchappije >

5 ( 7 ) pije, welke zich bepaalt tot onze -Taalkunde, V befchouwende deel der Dichtkunde, de Vader-, landfche Welfprekendheid, en tot 's Lands Oud» heden en Gefchiedeniffen. Niemand zal konnen of willen vermoeden, dat alle de voorgeftclde vraagen niet belangrijk genoeg voor onze Landgenooten waren, of dat zij door kundigen niet konden beantwoord worden. Het tegendeel is onlochenbaar. Vergunt mij, dat ik uit veele dit éene ftuk opvatte. Ontbrak het aan genoegzaame ftofie, om eene aangenaame, nuttige en zaakrijke verhandelinge over onze Vaderlandfche Spreekwoorden, naar 't verlangen van deze Maatfchappije, te fchrijven? Is 'er niet eene meenigte van zulke Spreekwoorden, die uit de gefchiedeniffen, oudheden, en zeden van de Nederlaudfche Gewesten dienen opgehelderd te worden, zal iemand, inboorling of vreemdeling, de volle kracht, de waare beteekeniffe daar van begrijpen, en in eenigeandere taaie eigenaartigkonnen overbrengen? Niemand, dunkt mij, behoeft A 4 h <*

6 ( 3 ) het beneden zijne waardigheid te rekenen, op 't rechte verftand en den oorfprong der oude of nieuwe Spreekwoorden, die aan onzen Landaart bip zonderlijk eigen zijn, een aandachtig oog te vestigen, naardien de grootste Mannen, federt meer dan twee eeuwen, zich niet fchaamden, alle hunne kundigheden ter hulpete roepen, om de Spreekwoorden der oudfte volken te verzamelen, en met geleerde aanmerkingen optehelderen. De arbeid van Druftus, Buxtorf en Vorflius, omtrent de Hebreeuwfche Spreekwoorden, is bekend en geacht. De Arabifche en Perfifche hadden 't geluk, de aandacht van Scaliger, Warner, Pococke, Erpenius, Reiske, Schuhens en Scheidius, naar zich te trekken. De beroemdfteletterhelden,erasmus, Junias, Canterus, H. Stephanus, Turnehus, Muretus, meer anderen, gaven in dit vak zoo doorflaande blijken van opmerkzaame belezenheid, fchrander oordeel en uitgebreide geleerdheid, dat elk, die fmaak heeft, hunne fchriften over de Spreekwoorden der Grieken en Romeinen met goedkeuringe leest en bewondert. Men weet zelfs, dat

7 ( 9 ) dat beroemde mannen onder- de Grieken, Arifto' teles t Theophraftus, Ckanthes en anderen, hun werk 'er reeds van maakten, om de Spreekwoorden, bij hunne Landgenooten toen gebruikelijk, met zorgvuldigheid optezamelen, of te verklaren. Onder de Romeinen volgde naauwlijks iemand hier in, gelijk anders in zoo veele gevallen, het voorbeeld der Griekenj en zij, die 'er meest gefchikt toe geweest zouden zijn, bedienden zich liever van Griekfche, dan van oorfpronglijk Romeinfche Spreekwoorden. Cicero zelf kan hier van ten getuige ftrekken. Wat zou ons verhinderen, om, gelijk anderen omtrent de Franfche, Engelfche en Hoogduitfche, zelfs in deeze eeuwe en noch onlangs, gedaan hebben, dus ook onze inlandfche Spreekwoorden, op 't voorbeeld der Griekfche fchrijveren, overal optefporen, der vergetelheid te onttrekken, en voor elk verftaanbaar te maken. Wie dit werk ondernemen wilde, zou zijne voorgangers konnen raadplegen. Johannes Bafe- /«w,in zijnen Nederlandfchen Sulpitius (bl. 316), gewaagt van twee oude boeken, hiertoe betrek» A 5 ke-

8 ( io > keüjk, waar van het eerfte, omtrent het jaar 1500 gedrukt, dezen titel heeft : Adagia of gemeene Duitfche Spreekwoorden, 'gedrukt te Kamp mij Pieter WarmeJJbene, het andere te Antwer pen bij Hans de Laat in 't jaar 1551 te voorfchijn kwam, met dit opfchrift: Seer fchoone Spreekwoorden ofte Proverbia infranpois en De waarde of onwaarde van welke ftukken, die mij nooit onder 't oog kwamen, ik niet beoordeelen kan. Uit de rijke boekverzamelinge van den Heerc Z. H. Alemjn, ontfing deze Maatfchappij, behalven een groot aantal van andere zeldzaam e gedrukte en ongedrukte boeken, een werkje, in 't jaar 1550 gheprint Tantwerpen bij Heijnri Alffens, en genoemd : Duijtfche Adagia oft Spreecwoorden, die men dagelicx is uferen de de felve op Duijtfche gheinterpreteert, en heleijt doir Sijmon Andriesfoon van Amfter In deze verzamelinge heb ik echter zeer weinige Spreekwoorden aangetroffen, die met den naam van Nederlandfche, in een' bepaalden zin, verdienen beftempeld te worden. Meer bekend is het uit-

9 ( I I ) uitvoerig werk van Tuinman over de Nederduit* fche Spreekwoorden; doch waar over ik twee aanmerkingen te maken heb. Vooreerst, de waare oorfprong van fommige wordt uit de Vaderlandfche Oudheden en Gefchiedeniffen niet naar behooren aangewezen. Ten anderen, een groot deel daar van verdient eigenlijk den naam van Nederlandfche Spreekwoorden niet, dat is, van zulke, die op onzen grond gegroeid, aan ons Land en volk bijzonderlijk eigen,' en niet van andere volken overgenomen zijn,die ook door niemand, hoe geleerd anders, met eenige mogelijkheid konnen verklaard wordên, indien hij onkundig is in de Nederlandfche Gefchichten en Oudheden, in de zeden, gebruiken, den landbouw, de zeevaart, den koophandel en verdere bijzonderheden van ons Vaderland. Immers meenige Spreekwoorden, [die wij van de Grieken en Romeinen overnamen, worden met even weinig recht Nederlandfche genoemd, als de naam van oorfpronglijk Romeinfche toekomt aan zoodanige, die van de Grieken ontleend waren. Deze van hun overgenomen Speek-

10 C 13) Spreekwoorden komen hier derhalven of in 't geheel niet, of niet zoo zeer in aanmerkinge; gelijk ook niet zulke, die hunnen oorfprong aan de A- rabieren verfchuldigd, en, naar vermoeden, door 't verblijf der Spanjaarden in de Nederlanden, eerst bij ons in gebruik geraakt zijn, ]k erkenne gaarne, dat, indien alle zoodanige Spreekwoorden uitgemonfterd worden, het aantal der Nederlandfche merkelijk kleiner worden z!al; ik begrijpe echter tegelijk, dat de weinige overfchietende des te meer onze opmerkzaamheid vorderen, en overwaardig zijn, om bije'e'nvergaderd, in hunnen oorfprong nageipoord, en in helder licht geplaatst te worden. Meer durve ik van dit fluk nu niet zeggen, om dat mijn eenig doel was, door dit ééne voorbeeld aantetoonen, hoe belangrijk het voor de Nederlandfche Letterkuude zijn zou, indien het voorftel over onze Spreekwoorden, en de overige vraagen, weleer door deze Maatfchappije opgegeven, door kundige Schrijvers beantwoord waren ge-

11 ( i3 ) geworden, en hoe wij met de hoogfte billijkheid verlangen, dat dit Genootfchap, in vervolg van tijd, gelukkiger in zijn oogmerk flagen zal, en hier door in ftaat gefteld worden, om den Landgenooten tot grooter nut te wezen. Men denke evenwel niet, dat het ons geheelenal aan noodige ftofie ontbreke, om een nieuw deel van verhandelingen te voorfchijn te brengen. De uitkomst zal het tegendeel leeren, en het zou reeds vroeger gebleken zijn, indien niet de dood des Drukkers ons, tot hier-toe, om gewigtige redenen, verhinderd hadt eenen aanvang met het drukken van het achtfte deel te maken. Naauwlijks zoude ik hier van eenige meldinge 'gemaakt hebben, was 't niet, om kundige Schrijvers, die op de fpoedige uitgave van hunne ingeleverde ftukken wachtten, de oorzaak der vertraginge te doen opmerken, en anderen uittenoodigen, om de werken van deze Maatfchappije met hunne gewenfehte lettervruchten te vereeren en te verrijken.

12 I