UB AMSTERDAM

Transcriptie

1 UB AMSTERDAM

2

3 REDE ï N W IJ I N G S- JACOBVANNUYS VOERING VAN KLINKENBERG, Meester der Frje Konften, Leeraar in de H. Godgeleerdheid en IVysbegeerte, mitsgaders Predikant te Amfterdam. OVER DEN VERDERFLYKEN INVLOED VAN HET ONGELOOF OP HET GEMEENEBEST. By het plechtig aanvaarden van het gewoon Hoogleer aar ampt in de H. godgeleerdheid en Kerkelyke Gejchiedenisfen, openlyk uitgefprooken tn het Athenaum Illuftre, te Amfterdam. Den 29/len van Lentemaand IN HET NliDERDUlTSCH VERTAALD DOOR WILHELMUS CHSVALLERAÜ, Predikant te Reeuwyk. TE AMSTERDAM, BY JOHANNES ALLART. MDCCLXXXIV.

4

5 DEN WELEDELEN GROOTACHT- BAAREN HEEREN BURGEMEESTEREN D E R STAD AMSTERDAM, E N B E Z O R G E R S V A N H E T ATHEN2EUM ILLUSTRE, As WORD

6 WORD DEEZE REDEVOERING MET ALLE VERSCHULDIGDEN EERBIED TOEGEWYD, D O O R JACOB VANNUYS K L I N K E N B E R G. IN-

7 INWIJINGS REDEVOERING jtokl,. h i.'n nft a J 4 w go uo$^f lxjt% 1 1 V A N JACOB VAN NUYS KLINKENBERG, O V E R D E N VERDERFLYKEN INVLOED VAN HET ONGELOOF OP HET GEMEE- N E B E S T. WEL-IDELE GROOT-AC HTBAARE HEE- REN OVERIIEEDEN VAN AMSTELS GE. M EENEBEST; HOOFDSCHOUT, BURGE MEESTERS, EN BEZORGERS VAN HET ATHENJEUM ILLUSTRE, WELDAADIGE BEGUNSTIGERS. WEL-EDELE ACHTBAARE HE E RE N SCHE PENEN EN RAADEN, EN DERZELVER GEHEIMSCHRY VERS, ZEER AANZIE N- LVKE MANNEN. WYDBEROEMDE H O O G L E E R A ARS, IN GOD- DELYK.E EN MENSCHELYKE WETEN SCHAPPEN, ZEER GEËERDE A M P T GE- NO O T E N. DOOR SCHRANDERE LEERAAR IN DE WIS KUNDE. A 3 GE-

8 6 INWIJING-S GETROUWE UITLEGGERS DES GODDE- LYKEN WOORDS, WELEER WAARDIGE MANNEN. LEERAARS IN ALLE WETENSCHAPPEN, GE, ZEER ERVARENE, EN NIGE MANNEN. WEL - EERWAARDIGE, RECHTSKUNDI SCHERPZIN BURGERS EN VREEMDELINGEN, VAN WELKEN RANG EN WAARDIGHEID GY OOK WEEZEN MOOGT, DIE TER BYWOO- NINGE DEEZER PLECHTIGHEID ZYT ZAAMGEVLOEIT;, ZEER GEWENSCHTB H O O R E R S. UITMUNTENDE JONGELINGEN, DIE DE HOOP ZYT VAN HET VADERLAND EN VAN DE KERK, ONZE ZORG EN ONS VERMAAK. Openhartig beken ik, en waarom zou ik het ontveinzen dat ik, op deeze verheevene Spreek-plaats, niet zonder merkelyke aandoening, ben opgeklommen, daar dit u allen van zelfs in het oog loopt? Dit vervvondere u niet, ZEER GEËERDE HOORDERSj Want, fchoon

9 R E D E V O E R I N G. 7 fchoon het fpreeken in het openbaar my gansch niet ongewoon is; kan ik de zwaarwichtigheid en het aanbelang van den vereerenden post, welken ik, in dit uur aanvaarde, niet nadenken, zonder dermaate ontroerd te worden, dat my de leeden als beginnen te trillen. Ik aanvaard toch een ampt, het welk wél allereerwaardigst en aanzienlykst, maar te gelyk van dat gewigt is, dat het ieder een, zelfs die mij in uitgebreide geleerdheid verre overtreffen, daar tegen zoude doen opzien. Door de onverdiende genegenheid myner HOOG AANZIENLYKE BE GUNSTIGERS, ben ik geroepen, om niet alleen de Leerftukken van onzen geopenbaarden Godsdienst, maar ook om de Gefchiedenisfen der Kerk, aan de leergrage Jeugd, in dit DOORLUCH TIGE SCHOOL, open te leggen en mede te deelen. Wie uwer zal ontkennen, dat het een allergewigtigfte en moeilyke taak A 4 zy,

10 5 I N W IJ I N G S zy, om de groote verborgenheden der Godzaligheid, voor zo ver zy ons in Gods Woord geopenbaard zyn, uit deezen bron zeiven, nauwkeurig af te!leiden en duidelyk aantewyzen? dezelve in eene behoorlyke orde en op eene vatbaare wys voor te dragen, en wél te onderfcheiden van de verdichtfelen van fpitsvondige menfchen, en van zoda-* nige begrippen, welke alleen hunnen oorfprong aan vooroordeelen verfchul* digd zyn? Is het niet van het uicterst aanbelang, in het betogen der Leerftellingen van den Godsdienst, juist zo zeer niet alle bijzondere uitdrukkingen des Bijbels, en alle zodanige Schrift - plaatfen aan te voeren, als doorgaans daar toe worden bygebragt; maar alleen de zodanige uit te kiezen, welke de allerfterkfte en duidelykfte bewyzen opleeveren, voor die leerftelling, welke wy betogen willen? - Deeze bewyzen, niet Hechts als ter loops aan te roeren, eeven

11 REDE V O E R I N G. 9 eeven als of men 'er eene lyst van wilde famenftellen ; maar de betogende kracht van elk bewys, met zo veel bondigheid, aan te wyzen en aan te dringen, dat de Godgewyde Jeugd ten vollen overreed worde, van de vastigheid en zekerheid der voorgelfelde waarheden? - Het is toch geene geringe zaak, om, met aflegging van alle vooroordeelen, in iedere Bybelplaats, den waren zin des Geestes onpartydig naar te vorfchen; denzelven eenvoudig, bondig en duidelyk, zonder eenige verdraajing, zonder 'er iets toe of af te doen, te verklaren en overtuigend te betogen. Is het eene ligte zaak om, uit de leerftellingen van het Evangelie, de blykbaare verpligting, tot ongeveinsde, en manlyke Godsvrucht, overredend af te leiden? om deeze leerftellingen tegen allerleie foorten van dwaalgeesten, fpitsvindige tegenwerpingen, en loze bedilzucht manlyk te verdedigen? te verdedigen, met die oprechtheid, nauwkeu- A 5 n -

12 IO I N W IJ I N G S righeid en befcheidenheid, dat men den vyanden der waarheid niets tegen hunne waare meening aan tyge, noch te laste legge alleen met oogmerk, om hunne gevoelens des te ongerymder te doen voorkomen? met één woord, is het geene moeilyke en zwaarwichtige taak, de gemoederen der Godgewyde Jeugd behoorlyk voor te bereiden, tot die allergewigtigfte bediening, welke immer eenen mensch kan worden opgelegd? tot die bediening, van welker naauwkeurige en getrouwe waarneeming, zo wei het eeuwig heil van onfterffelyke zielen, als de luister en welvaard van het Gemeenebest, afhangen? Wie uwer, GEËERDE HOORDERS, zal het ontkennen, dat eene behoorlyke en nauwkeurige waarneeming van deezen gewigtigen post, met al dat geen, het welk verder van eenen openbaren Hoogleeraar in de Godgeleerdheid vereischt wordt, eene zeer moeilyke, eene allergewigrigfte taak zy? Daar-

13 REDEVOERING. u Daarenboven is my het Hoogleeraar* ampt in de Kerkelyke Gefchiedenisfen, op eene zeer vereerende wyze, opgedragen. Welk een ruim veld vertoont zich hier voor mynen aandagt! De verfchillende lotgevallen der Kerk van de vroegfte tyden af, tot op onze dagen toe, niet flechts by fchynbare gisfingen, of alleen op het voetfpoor van anderen, voor te dragen; maar uit de oorfpronglyke bronnen zelve naar te vorfchen, en met duidelyke en overtuigende bewyzen te ftaven; - in zaken, voor veele eeuwen gebeurd, het ware van het valfche, de echte gebeurtenisfen, van verdichtfelen, te onderfcheiden, en dus over de duisterfte zaaken het helderfte licht te verfpreiden; de verfchillende lotgevallen van den Godsdienst op te geeven; den oorfprong, voortgang, en aanwas der dwalingen en ketteryen te verklaren ; de juiste perken der Godsdienst gefchillen, welke byna tot eene ontelbaare meenigte zyn aan-

14 12 I N W IJ I N G S aangegroeid, nauwkeurig aan te wyzen; de verfchillende gevoelens zelve behoorlyk te onderfcheiden, en juist te bepalen, waarin zo veele dwalenden overeenfteemmen, waarin zy van elkander verfchillen; - den oorfprong en Uitvinder van ieder dwaalleer, als mede deszelfs oogmerk, en het gevolg zyner pooging, aan te wyzen; aan te toonen, wat door de byzondere Kerkvergaderingen, tegen deeze en geene dwalingen, is vastgefteld,en op welke gronden zy deeze hunne befluiten gevestigd hebben. Dit alles zyn zaken welke moeite en arbeid vereifchen. Dan, behalven dit alles, is 'er nog iets, het welk my, byzonder in. dit uur, in geene geringe verlegenheid brengt. 't Is naamlyk, dat ik fpreeken moet in eene taal, welke my, zeedert lang byna geheel is ongewoon geworden, en dat voor zulk eene luisterryke Vergadering van zo veele zeer aanzienlyke en geleerde mannen. Gy

15 R E D E V O E R I N G. 13 Gyziet hier,zeer GEËERDE TOE- H00RERS, iemand, welke finds 18 jaaren, in de Vergaderingen der Christenen, de gewigtigfte Leerftukken van onzen Godsdienst gepredikt, en op de betrachting van deszelfs allerheiligfte beveelen, by onderfcheidene Gemeenten, in de taal der Nederlanderen, heeft aangedrongen ; gy ziet iemand, voor u ftaan, welke, by het uitfpreeken van Kerkelyke Redevoeringen, gewoon is zich opzettelyk te onthouden, van allen zogenoemden taalfwier en weidfche welfpreekenheid; om dat hy van oordeel is, dat zodanige Leerredenen het meest met de Voorfchriften van den Godlyken Leeraar en zyner Apostelen overeenftemmen, welke meest gefchikt zyn naar de vatbaarheid van ieder een, zelfs van de onkundigfte Hoorers, en in welke de waarheden met de krachtigfte bewyzen worden bevestigd; - eindelyk, gy ziet iemand voor u, welke tot deezen aanzienlyken eeretrap verhee-

16 i 4 I N W I J I N G S heeven is, zonder die immer verwagt, zonder daar naar geftaan, zonder daarom eenig aanzoek gedaan te hebben. Ondertusfchen, daar den nood my is opgelegd, en de bediening welke ik heden aanvaarde van my vorderd, om, in de taaie der Geleerden, in het openbaar, te fpreeken, zal ik, met alle zedigheid, beproeven, in hoe ver ik hier in zal kunnen üagen. Ik zal handelen : OVER DEN VERDERFLYKEN INVLOED VAN HET ONGELOOF OP HET GEMEENEBEST. Een ftof welke my voorkwam niet ongefchikt voor het Ampt, welk ik bekleede, noch onnut, in den tyd dien wy beleeven; eenen tyd waarin zo veelen zich laten misleiden en vangen door de bedrieglyke en gevaarlyke {brikken des ongeloofs. Ik zal in de behandeling van dit ftuk zo

17 R E D E V O E R I N G. 15 zo kort mogelyk zyn, terwyl ik gedienftig verzoek, dat gy my, die eer moet befchouwd worden, als iemand, die een zeeker zoort van Verhandeling voor leest, dan eene Redenvoering houdt, met geduld en geneegenheid gelieft aan te hooren. Om eene voegzaame orde te houden zal ik 1) Eerst wat nader verklaaren, wat ik verltaa, door de pogingen en den invloed van het ongeloof. 2) Daarna zal ik overtuigend bewyzen, dat alle die poogingen des ongeloofs eenen allerverderflykften invloed hebben, op het Gemeenebest; en '3) Eindelyk zal ik eene en andere bedenking uit den weg ruimen. Wanneer ik van ONGELOVI GEN fpreek, heb ik zodanige Wysgeeren onder het oog, zo als zy zich willen genoemd hebben, welke den Godsdienst, voornaamlyk den Godsdienst der Christenen, opentlyk beftryden.

18 i6 I N W I J I N G S den, en geen middelen noch moeke ontzien, om zich zelfs op te dringen, en, door mond en pen, anderen wys te maken, dat het Christendom, zo niet de geheele Godsdienst, voor beuzelaary en verdichtzelen van bygelovige menfchen, te houden zy. Zulke, welke onophoudelyk, in hunne ongezouten fchriften, met de fnoodfte lastertaal, uitvaren tegen de aangelegenfte leerftukken des Evangeliums, en die, als oudwyffche fabe-* len, boosaardig verwerpen en verguifen.. 'Er is wel in deeze Eeuw eene menigte van menfchen, welke zich voor ongelovigen uitgeeven, en, om vernuftiger te fchynen dan anderen, den Godsdienst, en in 't byzonder het Evangelie, op de baldadigfte wyze, befchimpen en befpotten. Menfchen, welke zich den naam van Vrijdenkers aanmaatigen, en fterke geesten willen genoemd worden ; daar intusfchen hun geheele bedryf alleen beftaat, in de voornaamfte Leerftukken van den geopenbaarden Gods-

19 REDEVOERING. 17 Godsdienst, met allerleie fchimp eii fpotternyen, aan te vallen. Dan, met deeze zogenoemde fterke Geesten, zal ik my thans niet bezig houden. Zy zyn ook uwer aandagt onwaardig. Deeze zyn te tellen, onder die kleine Philofoöphjes van welke CICERO, reeds in zynen tyd, gefprooken heeft, (a) En waarlyk het heeft zeer weinig in, zich den verwaanden tytel van Vrydenker aan te matigen. ~ Een Jongeling, in de redeneerkunde ten eenemaal onbedreeven, geheel onervaren in de eerfte beginfelen van den Godsdienst, kan door het greetig leezen van zodanige kleine Gefchnften, waarin de waarheden van den Godsdienst, wel, met loze fchimpredenen, en fpottende trekken, maar nimmer met bewyzen, aangevallen en beftreeden worden, het al zeer ras zo ver brengen,' (V) De Divin. L. I. c. 30. B

20 is INWIJINGS gen, dat hy zich niet ontziet, op de onbefchaamdfte wyze, den fpot te dryven met al wat heilig is ; alleen om, niet zonder verwaten trotsheid, gehouden te worden, voor een fyn en gefleepen vernuft. Jonge Dochters zelfs, fchoon ter nauwernood onderweezen in de eerfte beginzelen van den Godsdienst, kunnen door te belachen en te befchimpen het geen zy niet verftaan, welhaast, als uitfteekende vernuften, eene Weidfche vertoning maken. Dan, ik heb voornaamlyk onder 't oog openbare predikers, om my dus uit te drukken, van het Ongeloof; naamlyk de zulke, welke eenen TINDAL, EDELMAN, VOLTAIRE, en zodanige helden van het ongeloof, op het voetfpoor volgende, op allerleie wyze, hetzelve zoeken voort te planten, en het daarop toeleggen, om onder hunne medemenfchen, by alle gelegenheden, het zy in gezelfchappen, by maaltyden, drinkgelagen, in de Koffyhuizen, in den Schouwburg,

21 R E D E V O E R I N G. 19 burg, zelfs onder het kaart- en dobbelfpel, hunne fnode wangevoelens algemeen te maken en te verfprèidèn, onder voorgeeven dat alle Godsdienst, en voornaamlyk de Christclyke, de aandacht van verheeven Geesten ten eenenmaal onwaardig zy. En hoe zeer wenschte ik, dat men de zulken, voornaamlyk onder de vreemdelingen, aan welke de opvoeding der Jeugd maar al te vaak wordt toevertrouwd, niet mogt aantreffen, welke het voornaamlyk daarop toeleggen, om, uit de tedre harten, alle beginzelen van Godsdienst uit te roeien. De hoofdbedoeling toch van deeze rampzalige Predikers en Voorftanders des ongeloofs is alleen, om het onwaardeerbaar Christendom, dien allerzuiverften Godsdienst, wier blinkende heiligheid, en alles overklimmende dierbaarheid, zich ten fterkften aanpryst, als van de aarde uit te roeijen. Dan, welken weg flaan zy in, om B 2 hun-

22 no I N W IJ I N G S hunne heillooze einden te bereiken? * Denkt niet, GEËERDE HOORDERS, dat deeze bitze vyanden des Christen* doms zich verledigen, de bewyzen,welke voor de waarheid van hetzelve, worden aangevoerd, te ontzenuwen, of de Uitmuntende Gefchriften te wederleggen, in welke zo veele voortreflyke geleerden de waarheid des Evangeliums bewezen en verdedigd hebben. Gansch niet. Verre weg het meerderdeel deezer Voorftanders des ongeloofs hebben deeze uitmuntende Schriften, tot bevestiging en verdediging van de waarheid des Christendoms, nimmer geleezen; en waarfchynlyk zyn ze hun wel by name zelfs onbekend. Het zyn geheel andere wapenen, waarvan zy zich in deezen heillozen kryg bedienen - zy flaan daartoe eenen veel gemaklyker weg in. - Ik zal de voornaamfte van hunne redeneeringen kortelyk opgeeven. - Zy wenden voor, met zeer veel ernst en yver, dat zy het menschlyk

23 R E D E V O E R I N G. 21 lyk geflacht ontkluisteren willen, uit die knellende ketens, van angst, kwelling en droefheid, waaraan het Christendom, zo zy voorgeeven, zo veele ongelukkige zielen gebonden houdt. Zy zullen alle die bystere vooroordeelen, waar aan bygelovige vrouwen, en het dom gemeen, zelfs van de wieg af aan, zo zeer verkleefd zyn, ten eenenmaal uitroeijen. Dit zyn de voorwendfels, de ydele fnorkeryen, waar mede zy de harten, te rampzalig, pogen voorin te neemen. Om eenen afkeer en weerzin te verwekken, tegen het gezegend Christendom, ftellen deeze aanvoerders des ongeloofs onzen beminlykften Godsdienst niet voor, in zyne eigene en waare gedaante ; maar in tegendeel fchilderen zy denzelven af, als het affchuwelykst wangedrogt. Alle die verregaande, fchandelyke en fchadelyke misbruiken van het Christendom, waar van zy zelfs overtuigd zyn, dat zy geene de min- B 3 fte

24 22 I N W IJ I N G S fte gemeenfchap, met deszelfs oorfpronglyke zuiverheid en volmaaktheid hebben, voeren zy' aan, om hetzelve verachtelyk te maken. Om de waarheid der gewyde Gefchiedenis, als aan eenen onfeilbaaren toetfteen, te beproeven, geeven zy zulke kenmerken op, welke geen oprecht en verffcandig mensch ten grondflag zou leggen, om daar aan eene gemeene gefchiedenis te toetzen; - zonder eenige fchyn van bondig bewys, geeven ze alomme voor, en willen de menfchen opdringen, dat de Heilige Schrift het ongerymdfte van alle boeken is. Wanneer de leer des Christendoms, nauwkeurig en met behoorlyken ernst wordt onderzocht en getoetst, blykt het ten duidelykften, dat hetzelve volmaakt inftemt, met het geen de gezonde rede leert en voorfchryft. Sommigen leiden hier uit af, dat de rede alleen genoegzaam, en de Openbaaring geheel overtollig zy. Dan, ontdekken zy verborgenheden, in de

25 REDEVOERING. 23 de Openbaring, verborgenheden, welke de reden te boven gaan, zo houden zy ftout en volmondig ftaande, dat hy de reden verlochend, welke aan dezelve eenig geloof flaat. - De Zedeleer van het Evangelie, welker verheevenheid een ROUSSEAU zelfs niet kan nalaaten te erkennen, GO is > v o l g e n s anderen, dermate ftreng, dat niemand in ftaat zou zyn, aan derzelver voorfchriften te gehoorzaamen; en ondertusfchen, zo zy oprechtelyk de waarheid wilden belyden, zouden zy moeten erkennen, dat zy zelve, alle het goede dat in hunne zedekundige fchriften gevonden wordt, alleen uit dezen ryken bron gefehept hadden. Telkens herhalen zy dezelfde tegenwerpingen, tegen de waarheid van 't Christendom; tegenwerpingen, welke zo veele duizende maaien aangevoerd, maar ook even zo veele maaien zyn opgeloscht ge- ( ) Emile p B 4

26 24 I N W IJ I N G S geworden; en nochtans zoeken zy deeze aan het onkundig gemeen, als geheel onoploschbaar, voor. te dragen, en op te dringen. Veelen neemen de toevlucht, tot allerlei fpot- en fchimpredenen. Zy maaken den Bybel, tot het voorrwerp van hunne fnaakfche lpotzucht. Met de aangelegenfte Leerftukken van het Evangelie, in 't byzonder met de Gefchiedenisfen, welke de vaste fondamenten zyn, waarop onzen hemelfchen Godsdienst onwankelbaar gebouwd is, dryven zy moedwillig en onbefchaamd den fpot. Door boertery en fcherts, dikwerf met bittre gal doormengd, ontzien ze zich niet al wat heilig is, aan allerleie lastering en verguizing bloot te ftellen; alleen met oogmerk, om door dit middel wel dra dien geheiligden eerbied, welke wy aan het gezegend Christendom verfchuldigd zyn,

27 REDEVOERING. 25 zyn, uit de harten van onbedachtzame menfchen uit te roeien. In dergelyke fnaakfche fchertzernyen overtreft de Franfche Deïst zeer ver alle de overigen ; en hier aan is het voornaamlyk toe te fchryven dat een VOLTAIRE den jammerlyken aanwas des ongeloofs in ons Vaderland veel meer veld deed winnen, dan een der Engelfche Deïsten, welke doorgaans ernftiger zyn en meer redeneeren. De geestigheid en de bevalligheid toch der Franfchen, welke zo zeer in hunne fchriften en zelfs in hunne gefprekken heerfchen, de aartigheden hunner gezegdens, de vernuftige vindingen, waarmede zy, aan fommige zaaken, eenen zonderlingen draai en plooi weeten te geeven, gepaard met dat fchrander beleid om harten te treffen, en van de zwakfte zyde aan te vallen; dit alles heeft eene groote menigte van onze Natie, waarvan 'er fommigen laag B 5 g e -

28 26 IN WIJ IN GS genoeg zyn, om aan de Franfche boven onze Vaderlandfche taal den voorrang toe te kennen, in eenen allerdeerniswaardigften en fchroomlykften draaikolk van vertwyffeling en ongeloof doen neerftorten. Eindelyk, om geene byzonderheden meer op te noemen, komen alle de voorftanders des ongeloofs hierin overeen, dat zy den openbaren Leeraaren des Evangeliums eenen onverzoenlyken haat toedragen. Volgens het voorgeeven deezer Wysgeeren, zoude de geheele order der Geestlykheid ten allen tyde beftaan hebben, uit Lieden ten uitterften trotsch, heerschzuchtig, geldgierig, wreed, wraakzuchtig, geveinsd, en onverzoenlyke vyanden van het gezond verftand; met één woord, menfchen welke niets minder dan de verontwaardiging en verachting verdienen van ieder een. En geen wonder! ZEER GEËERDE TOEHOORDERS 1 kunnen zy het zo ver brengen, dat ze den

29 R E D E V O E R I N G. 27 den Leeraren in den haat, in verachting brengen, wat invloed kan dan hunne prediking hebben? Indien de herders, de leidslieden der kudde, hunnen invloed, hun beftier verloren hebben, wat, wat moet 'er worden van de Schaapen? Deeze moeten verftrooid, van alle opzicht verdoken, zich werpen in de rampzalige armen van deeze heilloze, zogenoemde fterke Geesten. Ik heb genoeg gezegd, meen ik, om te doen zien, dat de Deïsten, hoe zeer in hunne byzondere denkwyze, en redeneertrant, dikwerf verfchillende, toch allen hierin overeenftemmen, dat hunne hoofdbedoeling zy, allen Godsdienst, en vooral den Christelyken, door alle mogelyke middelen, uit de gemoe. deren te verbannen. Immers, wat ook deeze helden des ongeloofs mogen voorwenden, van hunnen belangelozen yver voor de waarheid, van hunne menfchenliefde, van hun-

30 28 I N W IJ I N G S hunne grootmoedige en heilzame bedoelingen ten nutte van het menschdom; durven wy volmondig ftaande houden, dat alle hunne loze vindingen, en fnode pogingen, alleen ingericht zyn, tot verderf der zeeden, en eenen allerfchadelykften invloed hebben op het Gemeenebest. Om deeze Helling te betogen, zal ik voor het te-, genwoordige, flechts kortelyk aanwyzen den heilzamen invloed, van het Christendom op den bloei en welvaard van 't Gemeenebest ; en daarentegen betogen, dat het ongeloof, indien het ooit deszelfs heilloos doel bereikte, om onzen hemelfchen Godsdienst uit de harten uitteroeien, het Gemeenebest aan ontelbare onheilen, zelfs, aan deszelfs geheele ondergang zoude blootftellen. Ik ben echter geenszins voorneemens, in alle de byzonderheden, en vau ftuk, tot ftuk, alle de veelvuldige voordeden, welke het Christen-,

31 R E D E V O E R I N G. 29 tendom, aan het Gemeenebest aanbrengt, uitvoerig aan te wyzen, en in het brede op te tellen. Neen! Ik zal,dit kortelyk famentrekkende, Hechts 'het een en ander ten proeve geeven. Niemand uwer, GEËERDE HOOR DERS, om hier mede te beginnen, zal ontkennen, dat tot den bloei en luister tot den welvaard en voorfpoed van het Gemeenebest, voornaamlyk zeer veel toebrengt, de braafheid der zeden van deszelfs inwoners. Een Schryver van de Fabel der Bijen, Helle onbefchaamd, dat fommige ondeugden, voornaamlyk de weelde,nuttig zyn voor den Staat; dit is eene ongerymde, eene gevaarlyke leer, en door Juvenalis zeiven wederlegd.. Saevior armis - Luxuria ' CO* dat is: De weelde wreder, dan "t verderflijk wapentuig. Wat (Y) Sat. b. pag. 293'

32 So I N W I J I N G S Wat zou 'er worden van het Gemeenebest, wanneer alle de Ingezeetenen zich overgaven, aan dartelheid, brooddronkenheid, luiheid, onkuischheid, eigen belang, afgunst, leugen en bedrog? Zou dit niet den geheelen Staat neerftorten, in den laagften en verachtlykften ftaat van eerloze lafheid en fchandelyke verwyfdheid? Zou niet de burgerlyke rust, de huislyke eendragt, hier door ten eenemaal vernietigd, en de Maatfchappy gefteld worden, als tot een fpelonk van dieven en moordenaaren? Moet niet de fnoodfte booswigt zelve toeftemmen, dat de ondeugd allerleie verwoesting veroorzaakt? Men roepe hier tot getuigen, alle ligtmisfen, luyaards, trotsaarts, leugenaars, overfpeelers, bedriegers, met één woord, alle opzetlyke boosdoenders, en vraage hen, of zy wenfchen zouden, zulke characters te vinden in hunne Echtgenoten, in hunne Kinderen, hunne Dienstboden, hunne V rien-

33 REDEVOERING. 31 Vrienden en Medeburgers? Allen eenparig zullen zy belyden, dat zy uittermate ongelukkig zouden zyn, indien allen, welke hen omringen, met hun, in dezelfde ondeugden, gelyk Honden. De Gefchiedenisfen van alle Eeuwen hebben menigvuldige bewyzen opgeleverd, dat alleen de deugd den beftendigen welvaart van den Staat bevordere. Doorbladerd de Gefchiedboeken der Volken. Ontrold de Gedenkfchriften der Oudheid, en gy zult leeren, dat de bloeijendfte Gemeenebesten hunnen luister verloren, te gronde gingen, zo ras derzelver bewoners, de effene paden der deugd verlieten, en de ondeugd en zedeloosheid in dezelve de overhand kreegen. Alle de Wetgeevers der Volken komen daarin overeen, dat de deugd de vastigheid en het bolwerk zy van den Staat. Opmerkenswaardig was de vraag van PLATO, ten opzichte van PERICLES, ten

34 32 I N W IJ I N G S ten hoogften by de Atheners geroemd, als Veldheer, en Redenaar, en Begunftiger der Weetenfchappen en fraaije konften. Plato naamlyk vroeg: wat hy gedaan had ter verbetering van dé zeden zyn er Medeburgers. Hy toch hadt niet weinig tot verderf derzelve medegewerkt. Wanneer ik dan nu, ZEER GEËER DE HOORDERS, overtuigend betoogd zal hebben, dat die Godsdienst, welke in den Bybel wordt geleerd, by uitneemenheid gefchikt is, om allerleie deugden aan te kweeken, en het menschlyk hart van alle ondeugden te zuiveren en af te trekken, zal hier uit, als van zelfs en by tegenoverftelling volgen, dat het ongeloof, met deszelfs fnode en heilloze bedoelingen, den allerverderflykften invloed hebbe op het Gemeenebest. Die hemelfche Godsdienst, welke zynen verheeven naam ontleend, van deszelfs grooten Infteller, den eeuwig- ge-

35 R E D E V O E R I N G. 33 gezeegenden, den nooit volpreezen C H R I S T U S, behelsd eene zedeleer, welke al het geen immer, door de geroemdfte Wysgeeren der Heidenen, over de zedeleer gefchreeven is, zo zeer verdooft, als de glansvolle zon$ het licht van eene flaauwe nachttoorts. Het Evangelium niet alleen leert en pryst ons aan, alle die pligcen, welke wy, in alle omftandigheden en betrekkingen, Gode, ons zeiven, en onzen medemenfchen verfchuldigd zyn; maar het leert tevens die pligten zo duidelyk, zo overredend, zo klaar dat elk die den Bybel leest, al aanftonds, en zonder moeite, den waaren zin en de mening daar van vatten, en 'er uit leeren kan, hoe hy zich, in de byzondere omftandigheden zynes leevens, te gedragen hebbe. Daarenboven en wel voornaamlyk bepaald de Christeiyke Zedeleer niet flechts onze uitwendige daden en bedryven ; maar zy leert ons ook den oorfprong der gebreeken, de fchuil- C hoe-

36 34 INWIJINGS hoeken van ons hart kennen, en toont ons das de vergiftige bronwel der ondeugden aan. Dan, het is niet genoeg alleen den waaren weg tot de deugd aan te wyzen ; maar het is vooral noodzaaklyk, de nadruklykfte beweegredenen aan te voeren, gefchikt om menfchen, die van natuure niet alleen traag, maar ook afkeerig zyn van waare deugd, op den rechten weg te brengen, en daarop volftandig te doen blyven. De oude Wysgeeren hebben dit zeer wel begreepen; maar hoe zwak, hoe fiaauw waren hunne drangredenen! zy ontleenden dezelve, van de innerlyke fchoonheid, het aangenaame, en het nuttige der deugd. Dan hoe weinig vermogen deeze drangredenen ter verbetering van 's Menfchen gedrag en hart? De H. Schrift daarentegen fielt ons geheel andere, zeer veele, en wel de allerfherkfte beweegredenen voor, ter beoeffening van allerleie Christelyke

37 R E D E V O E R I N G. 35 ke deugden. Geene uitneemende ge* lukzaligheden kunnen wy ons voorftellen, dewelke den oprechten Christen s hem die God in waarheid vreest en dient, niet worden beloofd en toegezegd ; en om deeze troostvolle uitbiedingen, des te aanneemlyker, des te dierbarer voor ons te maken, leert ons de H. Schrift duidelyk kennen, het ydele en verganglyke, het bedrieglyke en onbeftendige van alles wat de wadreld geeven kan. En daarentegen ftelt ons de Godlyke Openbaring op het ernftigst en allernadruklyksc voor ogen de onfeilbare zekerheid, het ontzach* lyk gewigt, de eindeloze duurfaamheid, van alle die rampzaligheden, waarin de verachters van Gods geboden, de verwaarlozers van zynen dienst, zich onherftelbaar nederftorten. Dit met menigvuldige voorbeelden en bewyzen op te helderen en te ftaven, zou zeer gemaklyk zyn. Om alles, in één woord, t'zaam te trekken, '"er is geen C 2 deugd

38 36^ I N W I J I N G S deugd tot welker betrachting de H* Schrift niet op het krachtigst aanfpoort; 'er is geene ondeugd, waar van zy niet op het nadruklykst afmaand ; 'er zyn geene bedekte ondeugden, geenë verborgene neigingen van het verdorven hart, waar tegen niet de H. Schrift ons op her krachtigst waarfchuwd en vermaand. Hoe gelukkig, hoe voorfpoedig zou dan zulk een Gemeenebest zyn, waarin ieder leefde naar de heilige voorfchriften van het gezeegend Christendom! waarin iederéén God zo oprecht diende, zo vuurig beminde, zo hartelyk vreesde, op Hem zo gerust vertrouwde; - een Gemeenebest van Menfchen, die hunne ongeregelde hartstogten zo beteugelden en zich in alles zo aan God onderwierpen; die zo matig, kuisch, oprecht, zachtmoedig, nedrig, waaren als het Euangelium vordert! Hoe gelukkig, hoe luister-

39 R E D E V O E R I N G. 37 terryk zou zulk een Gemeenebest zyn! Dan helaas! wat zyn hier tegen, de heilloze pogingen van het ongeloof 1 zy lopen toch allen daarop uit, om het gezach van den beminlykften Godsdienst geheel den bodem in te Haan. Moeten dan niet deeze Helden, die met de doodlykfte wapenen denzelven hardnekkig beltryden, onder de grootfte tegen anders gerekend worden van de ware, van de beftendigc belangen van alle Maatfchappyen? En wat ftellen zy in plaats van het Christendom? In der daad niets - terwyl zy af breeken en verwoesten, bouwen zy niets op. Zy geeven voor, 't is waar, dat ze den natuurlyken Godsdienst, in alle zyne zuiverheid, willen hertellen; en hier door te weeg brengen dat het menschdom, met verwerping van alle loze bedriegeryen der Priesteren, zich onderwerpe aan de eeuwige voorfehriften van de wet- C 3 ten

40 38 33 I N W IJ I N G S ten der Natuur. Ondertusfchen myne ZEER GEËERDE HOORDERS! zo wy al eens toegaven, voor een ogenblik,dat de natuurlyke Godsdienst genoegzaam ware, om den waren weg van deugd en zaligheid aan te wyzen ; dan nog immers verdiend het Christendom zeer verre den voorrang; overmids de Christelyke zedeleer oneindig meer en beter gefchikt is, naar de be^ vatting van iederéén; zelfs van de onkundigften, welke toch verre weg het grootfte aantal uitmaken, in alle Burgerlyke Maatfchappyen ; daar de natuurlyke Godsdienst, niet dan van wysgeerige verftanden, kan begreepen worden. Hier uit befluiten wy dan te recht, dat, zo de natuurlyke Godsdienst al genoegzaam ware, evenwel de voortplanting des ongeloofs, het menfchelyk geüacht, het Gemeenebest, ten hoogften benadeeld, daar hetzelve alleen ten oogmerk heeft, om het Christendom,

41 REDEVOERING. 39 dom, ten eenenmale te ve;nietigen. Daarenboven de natuurlyke Godsdienst is ontbloot, van alle die beweegredenen, waar door de mensen tot de betrachting der deugd kan worden aangefpoord. Pleegt raad met de fchranderfte Wysgeeren van Griekenland en Romen, wier voordellen men moet aanmerken, als de hoogde trap tot welke de menschlyke wysheid het immer heeft kunnen brengen, en Gy zult ter- Hond overtuigd worden, dat hunne zedeleer niet alleen allenthalven gebrekkig was, maar ook dat alle de drangredenen, waarmede zy hunne voordellen aanbonden, uittermate zwak en krachtloos waren. De groote CICERO zelve, die alle de Schriften der Griekfche Wysgeeren, zelfs die welke reeds voorlang verloren zyn, nauwkeurig onderzocht en geleezen hadt, heeft nimmer durven vast dellen, dat de beleningen en draden zich verder uitdrek- C 4 ten,

42 4o I N W IJ I N G S ten, dan binnen den kring van dit eng beperkte leeven; om nu niet te fpreeken van de fchandelyke leevenswys en gedragingen van zeer veele Wysgeeren, welke door eene verfoeilyke leevenswys hunne eige zedeleer, op het onbetaamlykst verlochend hebben. Men vind," (zegt CICERO, met betrekking tot de oude Wysgeeren) fommigen dermate wispeltuurig en waanvvys, dat het beter ware ge- weest, dat zy zich nimmer op de weetenfchappen hadden toegelegd. Sommigen zyn geldgierig, anderen heerschzuchtig - veelen zyn Haven der wellusten ; 't geen veroorzaakt, dat 'er eene zonderlinge ftrydigbeid plaats heeft' tusfchen hunne leer en lee-,, venswys. Dit dunkt my allerfchan- delykst te zyn. " Qt) Oordeelt nu hier uit, Z E E R GE ËERDE H O O R D E R S, hoe ver de poo- 09 CICERO Tuse. Disp. II. c. 4. gin-

43 R E D E V O E R I N G. 41 gingen van het ongeloof zyn, van dienstbaar te weezen aan de belangen van het Gemeenebest, daar zy het Christendom verwerpen, en in deszelfs plaats ftellen den natuurlyken Godsdienst. Dan, om onbewimpeld hier over myne gedagten te zeggen, ik vrees maar al te zeer, dat veele voorftanders des Ongeloofs, geene mindere vyanden van den Natuurlyken, dan van den Christelyken Godsdienst zyn ; fchoon ik geenszins hier mede zou willen te kennen geeven, dat ik alle Deïsten, en verwerpers van het Christendom, te gelyk als verzakers van den natuurlyken Godsdienst befchouwen zoude. Ik weet wel, dat zeer veelen, uit het beginzel van hoogmoed, den Chnstelyken Godsdienst verzaken, om zich den eernaam van fterke geesten, verheeven vernuften, van Wysgeeren, die alle verblindende vooroordeelen hebben afgelegd, te verwerven; anderen zyn zodanig overgegeeven aan traagheid en w e r C 5 "

44 42 I N W IJ I N G S werkeloosheid, dat ze zich nimmer de moeite gegeeven hebben, om de bewyzen voor de waarheid des Christendoms behoorlyk te onderzoeken; andere wederom verzetten zich tegens het Christendom, alleen om zich te vormen naar den fmaak en de zeeden deezer Eeuw. Zelfs wil ik het niet ontkennen, dat 'er Deïsten zyn, die in goeden ernst denken, dat de tegenwerpingen, tegen den Christlyke Godsdienst, onoplosbaar zyn. Maar, met dit alles, is het dikwyls al zeer blykbaar, dat de afkeer welke verfcheidene \ r oorftanders des Ongeloofs tegen het Christendom voeden, zynen oorfprong heeft uit eenen verdorven en onreinen grond; om hier door des te onbelemmerder aan de fnoodfte begeerlykheden den vryen teugel te vieren. Immers daar de leer van het Christendom, alle fnode begeerlykheden, en onreine driften, op het fterkst tegengaat,

45 REDEVOERING. 43 gaat, en nadruklyk aandringt op de t' onderbrenging van alle boze lusten ; is het niet te verwonderen, dat een groot aantal ongelukkige Slaven hunner begeerlykheden zich zeiven en anderen zoeken op te dringen, dat men rede heeft om alle gezach te ontzeggen, aan dien Godsdienst, welke den Godlyken Veiiosfer tot haaren Infteller heeft. En welk een vermogen zal de Natuurlyke Godsdienst oeffenen, op zulke menfchen! daar toch ook deeze, te recht begreepen zynde, zich ten fterkften tegen alle verkeerde lusten verzet. Lopen dan deeze Ongelovigen niet het uitterst gevaar, om, tevens met het Christendom, allen Godsdienst ten eenemaal te verwerpen? Ja zelfs, de wyze, op welke zy het Christendom aanvallen, en het foort van wapenen, waarmede zy hetzelve beftryden, brengen hun niet ongegrond in verdenking, dat zy niet minder van den Natuurlyken, dan van den Christe-

46 44 I N W I J I N G S telyken Godsdienst, afkeerig zyn. En inderdaad zyn niet hunne fnode fpotternyen, met zaaken van het hoogfte gewigt, ten uitterften onbetaamlyk - Nimmer zou een VOLTAIRE zo zeer zynen fpotlust den teugel gevierd hebben, indien hy meer eerlykheids en oprechtheid bezeten had. Hoe dikwerf heeft deez' fpotter opzettelyk de zaaken verdraaid! Hoe dikwerf heeft hy zelfs tegen zyne eigen overtuiging gefproken, alleen maar om eene fpotterny, een geestige trek, een beau mot y te zeggen? Hoe dikwerf fprak deezen anuhartigen Wysgeer, met de grootfte ftoutheid en onbefchaamdheid, van zaken, waar van hy ten eenenmaal onkundig was? Kan men dan van men» fchen, welke zo opentlyk onoprecht, en tegen hun beter weeten aan, te werk gaan, met eenigen grond van rede verwagten, dat het geen zy voorgeeven, van hunne achting voor den Natuur-

47 R E D E V O E R I N G. 45 lyken Godsdienst, voortvloeie uit een eerlyk grondbeginzel? Dit eene zal ik 'er nog byvoegen, dat de Deïstery naamlyk, niet alleen gefchikt is om eene algemeene twyffeling en allerleie ongerymdheden te doen de overhand nee men ; maar ook aanleiding geeft tot verlochening van allen Godsdienst. Het Christendom toch bevestigd niet alleen op het fterkfte alle de verheeven waarheden van den Natuurlyken Godsdienst; maar is teevens recht gefchikt, om de voorfchriften van allerleie deugden, op de overredendfte wys, in te fcherpen, om dezelve eenen algemeenen invloed te doen hebben, en op de overtuigendfte, op de krachtigfte wys, te betogen. Hoe kan dan iemand zich voordoen, als een Voorftander van den Natuurlyken Godsdienst, welke den Christelyken openlyk den oorlog heeft aangekondigd? Het gedrag der Ongelovigen is niet ongelyk, aan dat van zulk een booswicht, wel-

48 4/5 I N W IJ I N G S welke fteeds den mond vol heeft, met de plechtigfte betuigingen van hoogachting en eerbied, voor de Overheid, daar hy intusfchen, uit alle zyne vermogens, al zulke middelen en beramingen tracht te dwarsboomen, waar door alleen het wettig gezach der Overhe^ den kan gefchraagd en bevestigd worden. Voorts hebben de voorbeelden van eenen BENEDICTUS DE SPINO- SA, eenen THOMAS HOBBES, eenen THOMAS CAMPANELA en anderen, genoegzaam geleerd, hoe gereedlyk men van de Deïstery, tot Atheïstery, kan overfiaan. Wanneer gy nu, myne GEËERDE HOORDERS, dit alles nadenkt, zal het u van zelfs overreden, welke onheilen het Gemeenebest te duchten hebbe, van de pogingen des ongeloofs, indien deeze hun oogmerk bereiken, en het Christendom uit de gemoederen konden verbannen. Hoe ras zou dan niet alle Godsdienst een einde neemen! En

49 R E D E V O E R I N G. 47 En wat was 'er dan niet te vreezen voor den toeftand van 't Gemeenebest! Alle Wetgeevers onder de oude Volkeren, SKLKUCUS, ZOROASTER, SOLON, LYCURGUS, NUMA en anderen, hebben voornaamlyk daarop zich bevlytigd, om de menfchen den Godsdienst, als de grondzuil en zenuw van den Staat, in te fcherpen. PLUTARCHUS oordeelde te recht, dat het eerder mogelyk ware, eene Stad te ftichten zonder grond, dan by het vernietigen van het denkbeeld van God, eene burger maatfchappy op te richten of in /land te houden, (f) Het is een uitmuntend gezegde van CICERO dat alle trouw en alle Maatfchappyen ophouden, zo dra de eerbied voor de Goden wordt weggenomen, (f) En voorzeker, wanneer de Godsdienst uitgeroeid word, blyft 'er niets overig, dat in ftaat is, om den mensch bin- (e) Adverfus Colotem. (f) De Nac Deor. L. I. c. 2.

50 48 INWIJ1NGS binnen de palen van zynen pligt te houden. De vrees voor ftraf, de geesfelpaal, galg en rad, mogen openbaare misdaden beteugelen ; maar hoe zullen bedekte en heimelyke ondeugden gebreideld worden? wat zal die mensch doen in de donkerheid, zegt CICERO, welke voor niets vreest dan voor Getuidgen en Richter? wat zal hy doen in eene eenzame woesteny, wanneer hy eenen zwakken en ongewapenden aantreft, die geene metgezel heeft, en wel* ken hy van eenen ryken goudbeurs berooven kan. (g) Om nu niet eens te fpreeken, van zo veele deugden, welke van de uitterfte noodzaaklykheid zyn voor een Gemeenebest, en van zo veele ondeugden, welke aan hetzelve ten uitterften fchadelyk zyn; doch welke echter onder het bereik der burgerlyke wetten, noch derzei ver bedrei* gingen, nimmer gebracht kunnen worden. (#) De Leg. I. c. 14. Denkt

51 REDEVOERING. 49 (Ji) De benef. L. IV. c. 18. D Denkt hier aan burgerlyke wellevenheid, beleefdheid, aan onderlinge liefde en gedienftighéid waar door men elkanders genoegen en gemak tracht te bevorderen; denkt aan het medelyden, waar door men den nooddruftigen te hulpe komt; En, aan den anderen kant, brengt u in gedagten zo veele lage en bedrieglyke ftreeken b valschheden, trouwloosheden, en de ondankbaarheid, waarvan s ENE CA zegt: Geene ondeugd is affchmvlyker, dan de ondankbaarheid; nadien 'er geene ondeugd meer gefchikt is, om de onderlinge eendracht te verbreeken, en alle banden van een te ryten. Qi) Alle de bovengenoemde, en meer foortgelyke pligten, kunnen door de burgerlyke wetten niet bevorderd r noch derzelver overtredingen door ftraffen beteugeld worden. Niets is daartoe in ftaat dan alleen de Godsdienst. Niemand werpe ons tegen en houde

52 5o I N W IJ I N G S de ftaande, dat men menfchen hebbe aangetroffen, welke allen Godsdienst verzaakten en verachteden, en die nochtans alleszins matig en uitwendig eerlyk leefden. De oorzaaken van dit zonderling verfchynfel, thans naar te vorfchen, lust ons niet. Deeze eene aanmerking zy voor ditmaal genoeg: dat men naamlyk, uit eenige weinige voorbeelden van menfchen, welke, zonder Godsdienst, burgerlyk eerlyk geleefd hebben, geen gevolg kan trekken tot een geheel Gemeenebest; nadien toch het grootfte gros der Inge- Zeetenen beftaat, uit eenen hoop onkundig, dom en onbefuisd gemeen, dat alleen door den Godsdienst overtuigd en door deszelfs duidelyke voorfchriften, en fterke drangredenen, kan aangefpoord worden, om.aan derzelver verplichting te beantwoorden, en hunne fnoode en verkeerde neigingen te beteugelen. Het gezegde zal u te gelyk overre-

53 REDEVOERING. 51 reden, dat 'cr voor het Gemeenebest niets gevaarlyker zy, dan dat Ongelovigen op de ftoelen der eere verheeven, of in aanzienlyke Waardigheden en bedieningen worden gcfteld. Zy verwerpen toch den besten Godsdienst der Christenen, en met dcnzelven, alle die veelvermogende drangredenen, welke alleen in ftaat zyn, om eenen meusch te beweegen, dat hy, met ter zyde Helling van alle onbetaamlyk eigenbelang, alleen het waare en beftendige welzyn van het Gemeenebest, beoogen en, naar vermogen, bevorderen zal. Dierhalven heeft men, alles gelyk Haande, veel meer van een Christen, dan van een Ongelovigen, te verwagten; getrouwheid en naarfligheid om waarlyk dienstbaar te zyn aan de belangen van het Gemeenebest. Elk, die een openbaar eerampt bekleed, Haat geduurig voor verfcheidene verzoekingen bloot, welke hem van zynon pligt kunnen aftrekken en weer-. D 2, hou-

54 52 I N W I J I N G S houden daar aan dermaate te voldoen? dat hy de algemeene belangen van den Burgerftaat, boven zyne byzondere, Helle. - Dan, hoe zal iemand de fterkte, de menigvuldigheid der verzoekingen, ontkomen, de valftrikken ontvvyken, die geene de minfte achting gevoeld voor den Christelyken Godsdienst, noch voor deszelfs overredendfte drangredenen, welke hem ten allerfterkften aanfporen, tot de betragting der deugd. Wy hebben reeds gezien hoe geredelyk men van Deïstery tot Atheïstery kan overflaan; maar wat is 'er te wag^ ten van een mensch, die in eene openbaare bediening word gefteld, wanneer hy allen Godsdienst heeft afgezworen? Zal zulk eenen zich behoorlyk kwyten van zynen plicht? zal hy onvermoeid voor het algemeene welzyn waken? zal hy zich door geene beweegoorzaaken laten te rug houden, van dat geen, 't welk zyne verplichting van hem

55 R E D E V O E R I N G. 53 hem vorderd? noch door de moeilykheid van zyne bediening; noch door byzondere voordeelen, welke hy, voor het algemeen belang, verzaaken moet; noch door de haat van kwaadwilligen; noch door het ongenoegen welke hy by nimmer te vredene, by eigenzinnige menfchen, zich op den hals haalt; noch door de opoffering van eigen rust, gemak, en andere aangenaamheden? zal zulk een mensch, zonder zich zelf te bedoelen, het algemeen belang behartigen? zal hy volvaardig zyn eigen welvaard 'er aan opofferen, fchade lyden, ja zelfs des noods, zich aan leevensgevaren bloot Hellen, zo dikwerf het belang van het Gemeenebest zulks vorderd? De Eed, meent mooglyk iemand, is de krachtigfte band, waardoor zulk een, welke in Staats- of Stads-bedieningen gefield of tot opénbaare Eeramten bevorderd wordt, verbonden is, tot het getrouw en nauwkeurig waarneemen van D 3 zy-

56 5 + I N W I j I N G S zynen plicht. Dan wat is de eed voor iemand, die geen Godsdienst belyd? Immers niets dan eene ydele klank. Alle eeden hebben hunne verbindende kracht, in den Godsdienst, en moeten daar van alleen fterkte ontleenen. Daarom zingt JUVENALIS: Men fchryft aan 't blind geval den uitflag toe der dingen, Erkcrt geen hoog beftier, in *s waerelds wisfelingen, Natuur alleen bcficld de beurt van dag en Jaar; Dit vaagt den angst van *t hart by 't rokend vloek-altaar. 0) Ik zou hier nog veel kunnen byvoegen, om de treffende onheilen, ja den geheelen ondergang af te malen van het Gemeenebest, indien het rampzalig ongeloof zyn oogmerk bereikte. Dan, om niet te lang te zyn, zal ik my Hechts met twee aanmerkingen vergenoegen. Naamlyk dat de woelingen des ongeloofs allernadeeligst zyn, voor de VA DERLANDSLIEFDE en voor den KOOPHANDEL. De CO Sat. 13. IÏ. u.

57 R E D E V O E R I N G. 55 De liefde tot het Vaderland is buiten twyfel, eene llerke, vuurige, grootmoedige neiging, welke de zenuw is van den Staat. Om dit vuur te fterker te doen ontbranden, leerden de Heidenen: dat 'er voor allen, welke het Vaderland beveiligd, bygeftaan en deszelfs bloei en luister bevorderd hadden, in den hemel eene vaste plaats befiemd was, waar zy, tot in alle Eeuwigheid, de heerlykjle zaligheden genieten zouden. Qi) Het is die heerfchende Gemoedsdrift voor het welzyn van het Vaderland, welke de Overheden aanfpoort, het algemeene welzyn, boven hun eigenbelang, te bevorderen, liet is die drift, welke den burger beweegt, om tol en fchatting, zo als dezelve, door de Vaderen des Vaderlands, gevorderd en opgelegd worden, gewillig, ter beveiliging en verdediging des Vaderlands, op. te (JC) CICERO in Somn. Scip. D 4

58 $6 I N W IJ I N G S te brengen; het is die drift, welke alt le burgers aandryft, om wanneer de nood het vorderd, de wapenen op te vatten ; om zo het Vaderland met geweld wordt aangevallen, dat kloekmoedig af te koeren; die drift, welke de burgeren aanfpoort, om hunne rechten en voorrechten, tegen alle inbreuk en verkorting, te handhaven en te befchermen; die drift, welke aan Vaderlandfche Fabrieken en Handwerken, boven uitheemfche, den voorrang geeft, op dat onze medeburgers zelve de voordeden trekken van 't geen wy, tot onze verteering en behoefte, nodig hebben. - Het is, met één woordt, die heerfchende neiging tot welzyn des Vaderlands, welke alle Ingezeetenen van het Gemeenebest, zo zeer aan elkander verbindt, dat zy, als zo veele Leden, welke tot hetzelfde lighaam behooren, volvaardig alles aanwenden en toebrengen, dat niet alleen tot hun eigen perfoneel belang dienstbaar kan zyn ; maar ook voornaamlyk

59 R E D E V O E R I N G. 57 lyk tot dat der geheele Maatfchappy. Dan, MYNE GEËERDE HOOR DERS, wat zal 'er worden van de Vaderlandsliefde, zonder den Godsdienst? Hy die den Godsdienst verwerpt, werkt alleen uit eigenbelang; en het heeft immers geen betoog nodig, dat dit laage beginfel lynrecht ftrydig is, met de ware Vaderlandsliefde. Daarenboven is de liefde tot het Vaderland, de ware, de welmeenende Vaderlandsliefde, eene dier deugden, waar toe niemand, door het gezach der burgerlyke wetten, kan verplicht worden; dit is alleen het werk van den Godsdienst, en wel inzonderheid van dien Godsdienst, welken de Christen belydt. Het is eene oude en verfleeten befchuldiging tegen het Christendom, dat hetzelve de liefde tot het Vaderland nergens beveelt. Maar is het niet eene uitdruklyke Les van het Evangelie : CO (f) Phil. II: 4«D 5 een

60 53 I N W J J I N G S een iegelyk zie niet op het zyne; maar op het geene eenes onderen is. Wanneer nu deeze Les algemeen werdt opr gevolgd, zou immers ieder, in welken ftand of rang hy ook moge geplaatst zyn, alles, zo veel in zyn vermogen is, toebrengen tot bevordering der algemeene belangen! Het Christendom vermaand ons tot eene algemeene liefde jegens alle menfchen; maar hoe zullen wy, aan deezen algemeenen pligt, beantwoorden, ten zy wy eene meer byzondere genegenheid hebben, tot die geenen, aan welken wy, door banden van verwand- of vriendfchap, ten nauwften verbonden zyn ; met wien wy daaglykfche verkeering oeffenen; die met ons onder de befcherming van dezelfde wetten leeven, het genot van dezelfde voorechten bezitten, en waar mede wy verfcheidene vermaaken en zoetigheden des leevens deelen? CHRISTUS, ik beken het, ftelt wel nergens uitdruklyk de Vaderlandsliefde voor,

61 R E D E V O E R I N G. 59 voor, onder de gedaante van eene wet. Dit lieten de omftandigheden niet toe van den tyd, waarin Hy op aarde verkeerde ; wanneer Hy den Jooden zo opentlyk de liefde des Vaderlands badt aanbevolen, zou hy zyne vyanden gelegenheid gegeeven hebben, om hem van oproer, tegen het gezach der Romeinen te befchuldigen. Hy heeft echr ter, door zyn eigen voorbeeld, deeze deugd duidelyk genoeg aangepreezen. Welke uitfteekende blyken heeft Hy, in veele gevallen, gegeeven, van zyne uitneemende liefde voor de Jooden, zyne Landgenooten J Hoe zeer werdt zyne ziel doorgriefd, over de rampen en onheilen welke hun dreigden, (ffl) Hoe hoog waardeerde PA IJ- LUS de rechten en voorrechten, waarop hy, als Burger van Rome, aanfpraak maakte? Qi) Vestigen wy eindelyk onzen aandacht, (» Luc. XIX: O») Hand. XVI: 37. *

62 éo I N W IJ I N G S daeht, op den invloed van den Godsdienst, op den KOOPHANDEL, dien hoofdbron van onzen welvaard, die zenuw van den Staat, waaraan wy den luister van het geheele Vaderland, inzonderheid het aanzien en vermogen deezer magtige waereldftad, verfchuldigd zyn.. Hy, die aanleiding geeft, dat deeze hoofdtak van onzen welvaard, flechts in het minfte, benadeeld wordt, is voorzeker de grootfte en gevaarlykfte vyand des Vaderlands in 't gemeen, en van onze magtige Koopftad in.het byzonder. De hemelfche Lesfen van het Evangelie, zyn de fterkfte fpoorllagen, om uit de harten der menfchen, om uit het hart van den Koopman, alle ilinkfche ftreeken, van listig bedrog, van kwade trouwe, met één woord van alle oneerlykheid in zynen handel en bedryf, uit te roeien. Van welken fchadelyken invloed is dan ook allerby- «eonderst, in dit opzigt, het ongeloof, 't welk

63 R E D E V O E R I N G. 6i welk den Christelyken Godsdienst, onder wiens fchaduw alleen de Koophandel veilig is, met wortel en tak tracht uit te roeien? Voorzeker, indien alle de Burgers echte Christenen waren, dan zouden trouw en eerlykheid alomme en overal heerfchen ; dan zouden Koopman, Makelaar en allen, die van den handel leeven, menfchen zyn, waarop men zich ten vollen kon verhaten; dan zou nimmer de koper twyfelen,of hem zynegekogte goederen wel met de rechte mate waaren toegemeeten, en of hy ze, zonder eenige vervalfehing, ontfing; dan zou de verkoper kunnen ftaat maken, dat hem de prys zyner waaren, op den bepaalden tyd, zoude betaald worden. Geen fchuldeisfcher, gerust op de trouwe en braafheid zyner fchuldenaaren, zou immer voor eene eerloze bankbreuk vreezen. Zo zou ook de Ryke veilig en zonder gevaar zyn, wanneer hy zyne gelden, tegen behoorlyke Intrest, aan.. an-

64 62 INWIJINGS anderen hadt uitgeleend. Dit is den invloed des Christendoms op den Koophandel. Een Christen toch kan zelfs niet, dan met de uitterfte verontwaardiging, denken, aan het misbruik, dat gemaakt word van het goed vertrouwen, dat anderen op hem ftellen, en het Crediet, dat hem gegeeven wordt. Daar dan den Koophandel zo veele zichtbaare voordeden door het Christendom worden toegebragt, is het, by tegen overftelling, zeer ligt te bemerken, welke eenen allernadeeligften invloed het ongeloof hebbe, ook byzonder op deeze magtige Koopftad, en op het geheele Gemeenebest. Ieder een toch welke zich niet ontziet, de voorname grondflagen en drangredenen, waarop de trouw en eerlykheid gevestigd zyn, en die 'er ons toe aanfpooren moeten, te ondermynen en te ontzenuwen, randen hier mede niet alleen de grondzuil van den Koophandel aan, maar misgrypen zich ten uitterften tegen het geheele Ge-