SECUNDAIR ONDERWIJS. eerste en tweede leerjaar. algemeen secundair onderwijs FUNDAMENTEEL GEDEELTE. (vervangt 2002/031)

Transcriptie

1 SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: ASO Graad: tweede graad Jaar: eerste en tweede leerjaar Studiegebied: algemeen secundair onderwijs FUNDAMENTEEL GEDEELTE Optie: Economie Vak(ken): AV Economie 4/4 lt/w Vakkencode: WW-s Leerplannummer: 2003/012 (vervangt 2002/031) Nummer inspectie: 2003/11//1/J/SG/1/II/ /D/ (vervangt 2002/143//1/J/SG/1/II/ /D/)

2 ASO 2de graad optie Economie 1 INHOUD Visie...2 Beginsituatie...2 Algemene doelstellingen...2 Leerplandoelstellingen / leerinhouden...4 Handelseconomie...4 Boekhouden...20 Pedagogisch-didactische wenken en timing...25 Handelseconomie...25 Boekhouden...27 Minimale materiële vereisten...28 Evaluatie...28 Bibliografie...29

3 ASO 2de graad optie Economie 2 VISIE De algemeen vormende waarde van het economieonderwijs staat voorop. De kennis en het inzicht in de economische structuren en processen behoren immers tot de kern van de maatschappelijke vorming. Actuele maatschappelijk-economische verschijnselen vormen steeds de uitgangspunten bij de curriculumopbouw. Economie als vak is niet alleen gericht op kennisoverdracht en verwerving, maar ook op het ontwikkelen van vaardigheden en het bijbrengen van attitudes die het noodzakelijk levenslang leren mogelijk maken. Het gebruik van ICT biedt kansen om leren als een actief en constructief leerproces te benaderen en het leren kritisch reflecteren over de verworven kennis te stimuleren; ook het probleemoplossend denken en het zelfstandig leren verdient hierbij de aandacht. BEGINSITUATIE Een specifieke voorkennis voor economie en boekhouden is niet vereist. De leerlingen van de 1 ste graad, basisoptie Moderne wetenschappen beschikken reeds over een initiërend inzicht in de basisbeginselen van de economie. ALGEMENE DOELSTELLINGEN De economie betekent voor de leerlingen een grondige kennismaking met het boeiende economische leven. Het doel van de handelseconomie is de leerlingen een grondige kennis en een dieper inzicht te verschaffen in het economisch mechanisme met haar onderscheiden entiteiten, markten en instellingen, haar begrippen en relaties. Het boekhouden richt zich in de eerste plaats tot de grondbegrippen van het dubbel boekhouden, de studie van de balans- en resultatenrekeningen en de verwerking van de eindejaarsverrichtingen. Andere boekhoudtechnieken sluiten het geheel af. Het boekhouden mag zich zeker niet herleiden tot het louter registreren van ondernemingsactiviteiten, maar moet ook aandacht besteden aan het interpreteren en analyseren van de balans- en resultatenrekeningen. In de tweede graad wordt de basis gelegd voor het gebruik van de boekhouding als beleidsinstrument. De leerlingen dienen tevens de nodige metacognitieve vaardigheden te ontwikkelen om hun leer- en denkactiviteiten zelf actief te sturen. Het betreft hier activiteiten als het zich oriënteren op de leertaak, het plannen van de uit te voeren opdracht, het bewaken van de vooruitgang in het leerproces, het inlassen van tussentijdse evaluatiemomenten, het bijsturen, evalueren en reflecteren. De onderzoeksopdracht helpt de leerlingen vaardig te worden in het verzamelen, het analyseren en het interpreteren van economische gegevens. Zij leren hun uitspraken funderen met argumenten en scherpen hierdoor hun kritisch bewustzijn aan. In aansluiting op het Pedagogisch Project van het Gemeenschapsonderwijs wordt van de leerlingen verwacht dat ze onder begeleiding de volgende attitudes ontwikkelen en/of nastreven: algemene belangstelling; bereidheid eigen fouten te verbeteren; kritische reflectie; openheid en respect voor andere meningen; probleemoplossend werken; verantwoordelijkheidsgevoel;

4 ASO 2de graad optie Economie 3 zelfwerkzaamheid en zin voor samenwerking; zin voor afwerking, orde, netheid en nauwkeurigheid. Vakoverschrijdende eindtermen De leraar economie of handelsvakken levert ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen (VOET). Vakoverschrijdende eindtermen zijn minimumdoelen die niet specifiek behoren tot een vakgebied, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Zij zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken nodig tussen de collega s van alle vakken. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan. In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie als de planning zijn opgenomen. Heel wat VOET die behoren tot de domeinen "Leren Leren" en "Sociale Vaardigheden" zitten reeds verweven in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema s, teksten en lesonderwerpen kunnen ook de andere VOET (opvoeden tot burgerzin, gezondheidseducatie, milieueducatie, muzisch-creatieve vorming en technisch-technologische vorming) in de lessen economie of handel aan bod komen. Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal lestijden.

5 ASO 2de graad optie Economie 4 / HANDELSECONOMIE 1ste jaar: 2 lestijden/week 2de jaar: 2 lestijden/week 1 de basisbegrippen economie, behoeften, goederen, diensten, produceren (productie), consumeren (consumptie), arbeidsverdeling, ruil en economische kringloop omschrijven en concretiseren; het onderscheid tussen welvaart en welzijn toelichten; het belang van de vrijetijdsbesteding voor de mens aantonen; de eenvoudige economische kringloop opbouwen en de functionele samenhang tussen de elementen weergeven; de entiteiten uit de economische kringloop beschrijven; de macro-economische grootheden Nationaal Inkomen en Nationaal Product omschrijven. 1 Inleiding en situering 1.1 Basisbegrippen Economie en behoeften Goederen en diensten Produceren en consumeren Arbeidsverdeling en ruil Welvaart en welzijn - Vrijetijdsbesteding 1.2 Economische kringloop Entiteiten Nationaal Inkomen en Nationaal Product 2 de inkomensvorming en de inkomensbesteding t.o.v. elkaar situeren; de inkomensvorming uit arbeid omschrijven m.b.t. stelsels van vergoedingen van arbeid en dienstverband versus zelfstandige; verschillende stelsels van vergoedingen verklaren en beoordelen; de begrippen nominaal en reëel loon kunnen verwoorden; de verschillende bestanddelen van het loon (salaris) omschrijven; de inkomensvorming koppelen aan koopkracht; een loonberekening uitwerken; 2 Gezinnen 2.1 Inkomensvorming Inkomen uit arbeid: Vergoeding van arbeid Stelsels van vergoedingen Dienstverband versus zelfstandige ondernemer Nominaal en reëel loon Bestanddelen - Koopkracht Loonberekening

6 ASO 2de graad optie Economie 5 het onderscheid tussen goederen- en geldkapitaal maken; de opbrengsten ervan omschrijven; het spanningsveld tussen inkomen en besteding toelichten; de elementen van de inkomensbesteding (consumptie, sparen en belastingen) omschrijven en onderling vergelijken; de noodzaak van de belastingen met voorbeelden aantonen; het onderscheid tussen directe en indirecte belastingen aantonen en verduidelijken met voorbeelden; de algemene principes van de personenbelasting kunnen verwoorden; de verschillende inkomsten bij de personenbelastingen kunnen opsommen, omschrijven en concretiseren; de begrippen sparen en beleggen omschrijven; enkele bepalende factoren bij beleggingen opsommen (incl. ethisch beleggen); motieven voor het beleggen van spaargelden verwoorden; een beperkt aantal spaar- en beleggingsvormen toelichten (incl. enkele voor- en nadelen) Inkomen uit kapitaalverstrekking Goederenkapitaal versus geldkapitaal 2.2 Inkomensbesteding Inkomen versus besteding Consumptie Belastingen Noodzaak Directe belastingen Belasting op het gezamenlijk inkomen - personenbelasting (inclusief soorten inkomsten) Indirecte belastingen Sparen en beleggen Intrest Nut Bepalende factoren Motieven voor beleggen Spaarrekening Termijnrekening Rekening met opzegtermijn Kasbon Aandelen Obligaties Goud 3 het onderscheid tussen ondernemingen en bedrijven formuleren en concretiseren; de bedrijfskolom begripsmatig omschrijven en opbouwen; aan de hand van de bedrijfskolom de werking van de BTW verklaren (inclusief aftrekmechanisme, toegevoegde waarde, maatstaf van heffing); de éénmanszaak vergelijken met de voornaamste 3 Ondernemingen en bedrijven 3.1 Onderscheid tussen onderneming en bedrijf 3.2 Bedrijfskolom Begrip Werking van de BTW

7 ASO 2de graad optie Economie 6 4 handelsvennootschappen (NV, BVBA, EVBA, CV, VOF) op basis van volgende criteria: formaliteiten aansprakelijkheid continuïteit winstverdeling; de rol van het ondernemingsplan bij het beperken van het ondernemingsrisico beschrijven en de voornaamste onderdelen van het ondernemingsplan onderscheiden (eenvoudig); mogelijkheden beschrijven om het ondernemingsrisico te beperken; de sectoren (incl. de quartaire sector) aangeven en het relatieve belang ervan aantonen; de toenemende betekenis van de diensteneconomie weergeven; verschillende mogelijkheden van arbeidsorganisatie onderscheiden en voorbeelden geven van de wijze waarop de onderneming het personeel motiveert; rechten en plichten van werkgever en werknemer toelichten; de toenemende vermaatschappelijking van de onderneming (aandeelhouders stakeholders) aantonen en illustreren aan de hand van actuele voorbeelden; het begrip stakeholders toelichten. de begrippen handel en handelaar omschrijven; de voornaamste functies van de handel schetsen; de handel indelen en de onderdelen omschrijven; Aftrekmechanisme Toegevoegde waarde Maatstaf van heffing 3.3 Ondernemingsvormen Eenmanszaak versus handelsondernemingen (NV, BVBA, EVBA, CV, VOF) m.b.t. formaliteiten, aansprakelijkheid, continuïteit, winstverdeling 3.4 Ondernemingsplan Rol Voornaamste onderdelen Beperking van het ondernemingsrisico 3.5 Bedrijven: indeling naar functies en sectoren Functies Sectoren Indeling en belang van primaire, secundaire, tertiaire en quartaire sector Toenemend belang van de dienstensector 3.6 Arbeidsorganisatie Mogelijkheden Motivatie van het personeel door de onderneming 3.7 Rechten en plichten van werkgever en werknemer 3.8 Vermaatschappelijking van de onderneming Stakeholders 4 Handel en handelaar 4.1 Begrippen 4.2 Functies 4.3 Indeling Groot- en kleinhandel

8 ASO 2de graad optie Economie 7 5 de rechten en verplichtingen van de handelaars bondig omschrijven. de begrippen m.b.t. de stappen in het verkoopproces ordenen en omschrijven; Collecterende en distribuerende handel Binnen- en buitenlandse handel Intracommunautaire levering en verwerving Doorvoerhandel en veredelingsverkeer 4.4 Rechten en verplichtingen van de handelaar Verplichtingen Handelsregister BTW-nummer Zichtrekening Boekhouding Aansluiting bij een sociaal verzekeringsfonds en een ziekenfonds Vestigingswet Vergunningen Geijkte maten en gewichten Huwelijksstelsel Rechten Rechtbank van Koophandel Bescherming tegen oneerlijke concurrentie Faillissement Uitstel van betaling 5 Kopen en verkopen 5.1 De stappen in het verkoopproces Prijsaanvraag Prijsofferte Bestelling

9 ASO 2de graad optie Economie 8 de verkoopsvoorwaarden opsommen en toelichten; de noodzaak en functie van de documenten aantonen; de documenten herkennen, rangschikken en de voornaamste invullen Levering Betaling 5.2 Verkoopsvoorwaarden Hoeveelheid Kwaliteit Prijs Levering Betaling 5.3 Documenten Noodzaak en functie Prijsaanvraag Prijsofferte, bestek Bestelbon Leveringsbon Factuur Creditnota Debetnota 6 de verschillende begrippen i.v.m. rechtstreekse betaling verwoorden en hanteren; de rol van de financiële instellingen bij onrechtstreekse betaling toelichten en de verschillende intresten duiden; 6 Betaling 6.1 Rechtstreekse betaling Kwitantie Kwijtschrift Kwijting Ontvangstbewijs 6.2 Onrechtstreekse betaling Tussenkomst van de financiële instellingen: rol -

10 ASO 2de graad optie Economie 9 7 de betalingstechnieken in geval van onrechtstreekse betaling omschrijven en hanteren (minimale aandacht voor de cheque); de nieuwe tendensen inzake betalingen toelichten. het begrip krediet omschrijven en het belang ervan aantonen; enkele courante kredietvormen op korte en lange termijn begripsmatig omschrijven, de werking ervan toelichten en de intrestlasten vergelijken (minimale aandacht voor de wisselbrief); voor- en nadelen van bronnen van ondernemingsfinanciering afwegen; de mogelijke gevaren voor de kredietnemer toelichten; het doel van de wet op het consumentenkrediet verduidelijken. 8 het begrip markt en haar rol omschrijven; het begrip marktprijs en de rol ervan beschrijven; intresten Betalingstechnieken Storting Overschrijving Cheque Domiciliëring Permanente opdracht Elektronische betaling (proton, debetkaart, kredietkaart) Nieuwe tendensen 7 Krediet 7.1 Begrip en belang 7.2 Kredietvormen Begrip en werking Intresten Voordelen en/of nadelen Krediet op korte termijn Kaskrediet Discontokrediet Wisselbrief Krediet op lange termijn Lening op afbetaling Koop op afbetaling Persoonlijke lening Hypothecaire lening Leasing 7.3 Valkuilen voor de kredietnemer 7.4 Doel van de wet op het consumentenkrediet 8 Markten en prijzen 8.1 Markt - Prijs Begrip

11 ASO 2de graad optie Economie 10 vraag en aanbod omschrijven een vraag- en een aanbodschema opbouwen; de werking van het marktmechanisme op de productmarkt illustreren met behulp van een vraag- en aanbodschema; de rol van de marktprijs bij de ruiltransacties beschrijven; de meest courante marktvormen en marktsoorten indelen; de meest courante marktvormen omschrijven; de marktsoorten situeren in de economische kringloop; de goederen- en dienstenmarkt begripsmatig omschrijven; de organisatie van de goederen- en dienstenmarkt toelichten; de prijsvorming op de goederen- en dienstenmarkt aan de marktvorm relateren en verklaren; de rol van de overheid in de prijsvorming op de goederen- en dienstenmarkt schetsen; motieven aangeven voor overheidsingrijpen in onvolkomen marktsituaties het begrip externe kosten omschrijven; verklaren dat het prijsmechanisme tekortschiet bij het toerekenen van externe kosten; voorbeelden geven van de wijze waarop de overheid corrigerend kan optreden (o.a. milieu veiligheid) m.b.t. de externe kosten; de procedure van prijsopnamen kunnen schetsen; het begrip budgetenquête kunnen omschrijven en verwoorden Rol van de markt Vraag Vraagschema Aanbod Aanbodschema Werking van het marktmechanisme Rol van de marktprijs 8.2 Marktvormen Volkomen concurrentie Monopolie Oligopolie 8.3 Marktsoorten Situering in de economische kringloop Goederen- en dienstenmarkt Begrip Organisatie Prijsvorming op de markt van goederen en diensten in relatie tot de marktvormen Rol van de overheid in de prijsvorming in onvolkomen marktsituaties Motieven van de overheid Externe kosten Tekorten van het prijsmechanisme Correctie van de overheid (o.a. inzake milieu en veiligheid) Meting van prijzen: procedure van prijsopnamen budgetenquête bestedingspatroon

12 ASO 2de graad optie Economie 11 dat bestedingspatronen evolueren; het begrip indexcijfer omschrijven; de betekenis van indexcijfers toelichten; indexcijfers berekenen in concrete situaties; de betekenis van het indexcijfer van de consumptieprijzen toelichten; het begrip marketing omschrijven; het marktonderzoek begripsmatig omschrijven; het nut van een marktonderzoek kunnen aantonen; de werkwijze van een marktonderzoek omschrijven en toepassen; de elementen van de marketing-mix omschrijven; aan de hand van de marketing-mix aangeven hoe de onderneming zich op de markt competitief tracht op te stellen; de arbeidsmarkt begripsmatig omschrijven; de organisatie van de arbeidsmarkt omschrijven; de prijsvorming op de arbeidsmarkt verklaren; de rol van het indexcijfer van de consumptieprijzen omschrijven; de rol van de sociale partners kunnen schetsen; het overlegmodel in België schetsen; de rol van de overheid in de prijsvorming op de arbeidsmarkt kunnen schetsen; de samenhang tussen de productmarkt en de arbeidsmarkt aan de hand van concrete situaties verklaren en oorzaken en gevolgen van onevenwichten op de arbeidsmarkt aangeven; betekenis van indexcijfers berekening van indexcijfers betekenis van de index van de consumptieprijzen Marketing Begrip Marktonderzoek: begrip nut werkwijze Marketing-mix: product, prijs, promotie, plaats, personeel Marktcompetitieve opstelling Arbeidsmarkt Begrip Organisatie Prijsvorming op de arbeidsmarkt Rol van het indexcijfer van de consumptieprijzen Rol van de werkgeversorganisaties en werknemersorganisaties Rol van de overheid Juridische grondslagen - Overlegmodel versus vrijemarktmodel Samenhang tussen productmarkt en arbeidsmarkt Oorzaken en gevolgen

13 ASO 2de graad optie Economie 12 verklaren dat de markt een ongelijke inkomensverdeling tot gevolg kan hebben en beschrijven op welke wijze de overheid een maatschappelijk ongewenste graad van inkomensongelijkheid kan corrigeren; de geld- en kapitaalmarkt begripsmatig omschrijven; de organisatie van de geld- en kapitaalmarkt omschrijven; de prijsvorming op de geld- en kapitaalmarkt omschrijven; de rol van financiële instellingen kunnen omschrijven en hun bestaansredenen kunnen verantwoorden; het werkdomein en de functies van de financiële instellingen omschrijven; enkele essentiële opdrachten van de NBB - ECB (waaronder de tussenkomst in de prijsvorming) opsommen en omschrijven; de onderlinge relatie tussen NBB en ECB omschrijven; de deposito-opneming en kredietverstrekking schematisch voorstellen; het begrip intrestmarge verklaren; De dienstverlening van de financiële instellingen kunnen omschrijven en illustreren (zoals beleggingsadvies, aanbod van verzekeringen, vreemde valuta, safes, belastingadvies, enz.) Ongelijke inkomensverdeling Rol van de overheid om een maatschappelijk ongewenste graad van inkomensongelijkheid te corrigeren Geld- en kapitaalmarkt Begrip Organisatie Prijsvorming op de geld- en kapitaalmarkt Rol van financiële instellingen Bestaansredenen Werkdomein Functies Opdrachten van de NBB/ECB Onderlinge relatie Relatie deposito-opneming en kredietverstrekking Begrip intrestmarge Bankdiensten (zoals vormen van beleggingsadvies, aanbod van verzekeringen, vreemde valuta, safes, belastingadvies)

14 ASO 2de graad optie Economie 13 9 het begrip overheid omschrijven en illustreren met voorbeelden; het begrip overheid relateren aan de federalisering, de internationalisering en de globalisering; de overheid situeren in de economische kringloop; de belangrijkste taken van de overheid opsommen, omschrijven, illustreren en motiveren; omschrijven hoe de overheid via verschillende invalshoeken het algemeen welzijn bevordert; de begrippen economische orde en economische politiek omschrijven en aan elkaar relateren; de verschijningsvormen van economische orde situeren en omschrijven; voorbeelden geven van werkgelegenheidsbeleid van de overheid ter bestrijding van de werkloosheid; de begrippen vrijhandel en protectionisme kaderen in de economische politiek; verschijningsvormen van protectionisme omschrijven; globalisme en anti-globalisme kritisch benaderen; het begrip welvaart omschrijven en relateren aan economische politiek; historische ontwikkelingen inzake economische politiek bondig 9 De overheid 9.1 Begrip Federalisering Internationalisering Globalisering 9.2 Situering in de economische kringloop 9.3 Taken van de overheid Overheid en algemeen welzijn Rechtssysteem Landsverdediging Cultuur Sociale voorzieningen Internationale betrekkingen Milieu Onderwijs Economische politiek en economische orde Relatie Economische orde: begrip situering Staatseconomie Vrije markteconomie Gemengde economie Economische politiek Werkgelegenheidsbeleid in de strijd tegen werkloosheid Vrijhandel Protectionisme Verschijningsvormen Globalisme versus anti-globalisme Welvaart Historische ontwikkelingen inzake

15 ASO 2de graad optie Economie 14 situeren en omschrijven; aanduiden en motiveren in welke domeinen de overheid optreedt als producent; verklaren waarom de markt tekortschiet bij het verstrekken van publieke goederen en deze bijgevolg door de overheid ter beschikking worden gesteld; de begrippen federale begroting en Vlaamse begroting omschrijven; het totstandkomen van beide begrotingen bondig schetsen; de algemene structuur van de federale en Vlaamse begroting inzake inkomsten en uitgaven weergeven en ontleden op basis van statistische bronnen; de begrippen bruto en netto te financieren saldo en de gecumuleerde schuld (of het overschot) van de federale en Vlaamse overheid omschrijven (eenvoudig). economische politiek vanaf de 20ste eeuw De overheid als producent Domeinen (publieke en private goederen) Motivatie 9.4 Begroting Begrip Federale begroting Weergave en ontleding Inkomsten Uitgaven Bruto en netto te financieren saldo Federale schuld Vlaamse begroting Weergave en ontleding Inkomsten Uitgaven Bruto en netto te financieren saldo Vlaams(e) schuld/overschot

16 ASO 2de graad optie Economie het buitenland situeren in de economische kringloop; invoer, uitvoer en intracommunautaire handel begripsmatig omschrijven; het belang van de internationale handel voor België en de regio s omschrijven; de samenstelling van onze internationale handel (en deze van de BLEU) ontleden en bespreken op grond van statistische gegevens; (Uitbreiding: facultatief) het begrip betalingsbalans omschrijven; een eenvoudige betalingsbalans rubriceren, de onderscheiden rubrieken naar hun betekenis omschrijven op grond van statistische gegevens; enkele oorzaken van de internationale goederen-, diensten- en kapitaaltransacties opsommen, omschrijven en verklaren; enkele voordelen van de internationale transacties opsommen en omschrijven; enkele vormen van internationale economische samenwerking kunnen ordenen en omschrijven; de historische evolutie van de EU schetsen; de voornaamste Europese instellingen noemen en omschrijven 10 Het buitenland 10.1 Situering in de economische kringloop 10.2 Invoer Uitvoer - Intracommunautaire handel Begrippen Belang voor België en de regio s Samenstelling van deze handel BLEU België (Uitbreiding: facultatief) 10.3 Betalingsbalans Begrip Eenvoudige voorstelling rubricering 10.4 Internationale economische betrekkingen Oorzaken Goederen- en dienstentransacties Kapitaaltransacties Voordelen van internationale transacties 10.5 Internationale economische samenwerking Vormen van samenwerking Vrijhandelszone Douane-unie Economische unie De Europese Unie Historische evolutie Europese instellingen (doel, vestiging, samenstelling)

17 ASO 2de graad optie Economie 16 m.b.t. hun doel, vestigingsplaats en samenstelling of afvaardiging door de lidstaten; internationale instellingen met een economisch doel noemen en omschrijven m.b.t. hun doel en samenstelling; enkele vraagstukken van koper en verkoper bij de internationale goederen- en dienstentransacties schetsen; het verloop van een internationale verkoopovereenkomst beknopt schetsen; de loco-, tijd- en termijnaffaires begripsmatig omschrijven; enkele verkoopsvoorwaarden opsommen, omschrijven en toelichten; de economische rol van het internationaal vervoer schetsen; samenstelling) Internationale instellingen met een economisch doel (doel en samenstelling) OESO IMF Wereldbank BERD of EBWO WHO of WTO 10.6 Internationale goederen- en dienstentransacties Vraagstukken voor de koper en de verkoper Verloop van de internationale verkoopovereenkomst Loco- en tijdaffaire, termijnaffaire (begrippen) Verkoopsvoorwaarden Kwaliteit Kwantiteit Conditionering Levering Prijs Vervoer Receptionering Geschillenregeling Internationaal vervoer Economische rol

18 ASO 2de graad optie Economie 17 bepalende elementen van het internationaal vervoer opsommen en bondig omschrijven; de functie en de taken van de expediteur omschrijven; de transportwegen en transportmiddelen opsommen, omschrijven (naar belang, documenten en/of reglementering) en een keuze motiveren op basis van de kenmerken (laadvermogen, overslag, snelheid en kostprijs); Bepalende elementen (transportkosten, transportmiddelen, infrastructuur, specialisatie, standaardisatie, internationale samenwerking) De expediteur (begrip, functie en taken) Transportwegen en transportmiddelen (wegvervoer, binnen- en zeescheepvaart, spoorvervoer, luchtvervoer) Belang, kenmerken (laadvermogen, overslag, snelheid, kostprijs), voornaamste documenten en/of reglementering de verrekening van de goederentransacties ontleden; de begrippen wisselmarkt en wisselkoers omschrijven; de werking van de wisselmarkt omschrijven; het ontstaan, depreciatie en appreciatie, devaluatie en revaluatie m.b.t. wisselkoersen toelichten; de invloed van veranderingen van de wisselkoers op de handel toelichten; Verrekening van de goederentransacties Wisselmarkt (werking) en wisselkoersen (soorten, ontstaan, depreciatie, appreciatie, devaluatie, revaluatie) Invloed van de koersschommelingen op de handel de begrippen euro en eurozone omschrijven; de voordelen van de euro in de eurozone en daarbuiten omschrijven; de deelnemers aan de eurozone kunnen noemen De euro en de eurozone (begrippen, voordelen, deelnemers)

19 ASO 2de graad optie Economie het begrip economische groei omschrijven; aangeven hoe economische groei wordt gemeten; verklaren welke indicatoren de economische groei bepalen; het Bruto Binnenlands Product en andere indicatoren van groei (zoals internationale handel, werkloosheid, investeringen en consumptie) kritisch evalueren; aantonen dat internationale handel in belangrijke mate kan bijdragen tot economische groei; illustreren dat aan economische groei naast positieve ook negatieve aspecten verbonden zijn; duurzame groei omschrijven en voorbeelden geven van maatregelen die duurzame groei bevorderen; op basis van welvaartsindicatoren de welvaartsongelijkheid in de wereld illustreren en factoren aangeven die aan de basis hiervan liggen; de begrippen conjunctuur en conjunctuurcyclus omschrijven; de verschillende fasen in de conjunctuurcyclus beschrijven; de effecten van de verschillende conjunctuurfasen op het sociaal-economische leven kunnen beschrijven en illustreren. 12 in samenwerking met de leerkracht een didactische uitstap voorbereiden, de doelstellingen formuleren, verslag uitbrengen en evalueren. 11 Economische groei 11.1 Begrip 11.2 Meting Indicatoren (o.a. BBP, werkloosheid, investeringen, consumptie, internationale handel) Kritische evaluatie van de indicatoren 11.3 Positieve en negatieve aspecten van economische groei 11.4 Duurzame ontwikkeling Begrip Maatregelen ter bevordering van duurzame groei 11.5 Welvaartsongelijkheid in de wereld - Oorzaken 11.6 Conjunctuur begrip Conjunctuurcyclus - begrip Fasen in de conjunctuurcyclus Effecten van de verschillende fasen in de conjunctuurcyclus op het sociaal-economisch leven 12 Didactische uitstappen 12.1 Voorbereiding 12.2 Formulering van doelstellingen 12.3 Rapportering 12.4 Evaluatie

20 ASO 2de graad optie Economie Onderzoeksopdracht over een economisch thema, onder begeleiding uit te werken door de leerlingen, te kiezen uit één van de volgende items: Thema uit de eerste elf hoofdstukken Verzekeringen Internationaal vervoer Internationale economische betrekkingen en samenwerking (zie uitbreiding 10.5 en 10.6) Actueel thema onder begeleiding voor een gegeven onderwerp onderzoeksvragen formuleren (probleemstelling); op basis van geselecteerde bronnen, voor een gegeven of zelfgekozen onderzoeksvraag, op een systematische wijze informatie verzamelen (o.a. via elektronische weg); onder begeleiding (en met behulp van ICT-middelen) informatie selecteren, ordenen, en op verschillende manieren bewerken (verbaal, grafisch, in tabelvorm, wiskundig/rekenkundig); onderzoeksresultaten formuleren en onder begeleiding interpreteren ; volgens een gegeven stramien over de resultaten van de eigen onderzoeksactiviteit rapporteren. Schematisch ziet de opdracht (stappenplan) er als volgt uit: - probleemstelling; - systematische verzameling van informatie op basis van geselecteerde bronnen; - informatie selecteren, ordenen en bewerken (verbaal, grafisch, in tabelvorm, wiskundig/rekenkundig); - onderzoeksresultaten formuleren en interpreteren; - rapporteren over de onderzoeksactiviteit.

21 ASO 2de graad optie Economie 20 BOEKHOUDEN 1ste jaar: 2 lestijden/week 2de jaar: 2 lestijden/week 14 het begrip boekhouden omschrijven en de noodzaak ervan toelichten. 15 de betekenis van de inventaris schetsen; een eenvoudige inventaris opstellen; de oorsprong en de aanwending van het vermogen in de onderneming verduidelijken en hieruit het passief en het actief afleiden; de balans afleiden uit de inventaris; de vergelijking maken tussen beide; de wijzigingen in actief en passief op de balans weergeven; de balans rubriceren; de beginbalans uitsplitsen in rekeningen; het MAR begripsmatig omschrijven, structureren en de nummering toepassen; de werking van balansrekeningen met toepassing van de boekingsregels toelichten; de eindbalans op basis van de rekeningen opstellen; het begrip resultaat omschrijven; het verband tussen de rekening kapitaal en het resultaat verklaren; de werking van resultatenrekeningen toelichten (toepassing boekingsregels); de rekeningen in het MAR situeren; de proef- en saldibalans als controle-instrument hanteren; de functie van het journaal verklaren; 14 Inleiding en situering 15 Basisbegrippen van het dubbel boekhouden 15.1 Inventaris 15.2 Vermogen 15.3 Balans 15.4 Wijziging actief en passief 15.5 Balansvoorstelling in rubrieken 15.6 Van beginbalans tot rekeningen 15.7 Algemeen Rekeningstelsel (MAR) 15.8 Balansrekeningen (begrippen, boekingsregels, situering in het MAR) 15.9 Van rekeningen tot eindbalans Resultatenrekeningen: begrip, indeling, boekingsregels, situering in de MAR Proef- en saldibalans Journaal

22 ASO 2de graad optie Economie 21 het journaal hanteren de terug te vorderen BTW en te betalen BTW omschrijven en situeren in het MAR; de aangegeven rekeningen verrekenen en boekhoudkundig verwerken. de resultaten groeperen volgens hun aard; de aangegeven rekeningen (mogelijke subrekeningen) m.b.t. bedrijfs-, financiële-, uitzonderlijke en belastingsverrichtingen omschrijven, typeren volgens het MAR en aanwenden. 16 Verrichtingen met BTW-rekeningen 16.1 Terug te vorderen BTW 16.2 Te betalen BTW 17 Studie van en verrichtingen met resultatenrekeningen 17.1 Bedrijfsverrichtingen (60-64/70-74) Aankopen en verkopen van handelsgoederen (60/70), inclusief creditnota, handelskortingen en aan- en verkoopkosten Aankopen van diensten en diverse goederen (61) Bezoldigingen en sociale lasten (62) Afschrijvingen en waardeverminderingen (63) Afschrijvingen op vaste activa Waardeverminderingen op de overige activa Andere bedrijfskosten (64) Minderwaarden op de courante realisatie van vaste activa (641) Minderwaarden op de realisatie van handelsvorderingen (642) Diverse bedrijfskosten (648) Andere bedrijfsopbrengsten (74) Meerwaarden op de courante realisatie van vaste activa (741) Meerwaarden op de realisatie van handelsvorderingen (742)

23 ASO 2de graad optie Economie Huuropbrengsten (743) 17.2 Financiële verrichtingen (65/75) Financiële kosten (65) Kosten van schulden (650) Betalingskortingen aan klanten (financiële kortingen) (656) Financiële opbrengsten (75) Opbrengsten uit financiële vaste activa (750) Opbrengsten uit vlottende activa (751) Betalingskortingen bij leveranciers (756) 17.3 Uitzonderlijke verrichtingen (66/76) Uitzonderlijke kosten (66) Minderwaarden op de realisatie van vaste activa (663) Andere uitzonderlijke kosten (664) Uitzonderlijke opbrengsten (76) Meerwaarden op de realisatie van vaste activa (763) Andere uitzonderlijke opbrengsten (764) 17.4 Belastingen op het resultaat Resultaat van het boekjaar voor belastingen Netto-resultaat van het boekjaar 18 de aangegeven rekeningen (mogelijke subrekeningen) omschrijven, typeren volgens het MAR en aanwenden. 18 Studie van en verrichtingen met balansrekeningen 18.1 Eigen vermogen Schulden op meer dan één jaar (klasse 1)

24 ASO 2de graad optie Economie Kapitaal R/C Exploitant Overgedragen Winst/Verlies Schulden op meer dan één jaar 18.2 Oprichtingskosten Vaste activa (klasse 2) Oprichtingskosten Immateriële vaste activa Materiële vaste activa 18.3 Voorraadrekeningen (klasse 3) - handelsgoederen 18.4 Vorderingen en schulden op ten hoogste één jaar (klasse 4) Handelsdebiteuren Dubieuze handelsvorderingen Geboekte waardeverminderingen Schulden op meer dan één jaar die binnen het jaar vervallen Leveranciers 18.5 Geldbeleggingen en liquide middelen (klasse 5) Aandelen Vastrentende effecten Kredietinstellingen Kas Interne Overboekingen 19 de aangegeven rekeningen omschrijven, typeren volgens het MAR en op een eenvoudige wijze aanwenden. 20 de eindejaarsverrichtingen verantwoorden; de diverse fasen bij de eindejaarsverrichtingen weergeven naar hun betekenis; de boekhouding rekenkundig controleren; de verrichtingen op het einde van het boekjaar registreren met integratie van 19 Overlopende rekeningen 20 Eindejaarsverrichtingen 20.1 Omschrijving Fasen 20.2 Inventaris 20.3 Voorlopige proef- en saldibalans

25 ASO 2de graad optie Economie 24 de bestudeerde balans- en resultatenrekeningen. de jaarrekening (eenvoudig geval) opstellen; het resultaat voor belastingen uit de boekhouding afleiden; de verwerking van het resultaat registreren; de definitieve proef- en saldibalans, eindbalans en resultatenrekening opstellen; de boekhouding afsluiten en heropenen de wettelijke voorschriften van de categorieën van ondernemingen schetsen; Aan de hand van een jaarrekening trachten na te gaan in welke mate de ondernemingsdoelstellingen werden gerealiseerd Rekenkundige controle van de boekhouding 20.5 Regularisaties registreren 20.6 Bepalen van het resultaat voor belastingen 20.7 Verwerking van het resultaat (bondig) 20.8 Definitieve proef- en saldibalans 20.9 Balans en resultatenrekening Afsluiting en heropening boekjaar Wettelijke bepalingen Jaarrekening Ondernemingsdoelstellingen Waardecharter Opdrachtverklaring

26 ASO 2de graad optie Economie 25 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN TIMING HANDELSECONOMIE Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 1 Dit leerplan geldt voor een lestijdenpakket van 25 weken op schooljaarbasis. Er worden gemiddeld 2 lestijden/week besteed aan handelseconomie. 2 De leraar tracht zijn liefde voor het vak economie over te brengen op zijn leerlingen. De verkenning van het economische leven wordt in het eerste leerjaar aangebracht via de goederen- en geldstroom. Uitgaande van de economische kringloop kan methodologisch aangetoond worden dat in de relatie tussen de economische entiteiten (gezinnen ondernemingen) een zekere technische ordening (o.a. handelsdocumenten) noodzakelijk is. In het hoofdstuk Gezinnen wordt aandacht besteed aan het inkomen en de bestedingen. De leraar zal wijzen op het waardevolle van het overlegmodel in België. Belangrijk is (en ook voor de volgende hoofdstukken) dat de leerlingen een uitgebreid begrippenarsenaal leren hanteren. De leraar zal erover waken dat de leerlingen steeds de geijkte vakterminologie aanwenden. In het hoofdstuk Ondernemingen en bedrijven wordt uitgegaan van de bedrijfskolom. Deze leent er zich toe om de werking van de BTW te verklaren. Er moet niet ingegaan worden op al te veel wetgeving. Vooral het toenemend belang van de dienstensector en de vermaatschappelijking (stakeholders) verdienen de aandacht. Deze laatste items kunnen via leerlingenmateriaal (documentatiemap) aangevuld worden. De handel en de handelaar zijn klassieke items, waar vooral de begrippen aangevuld worden. Bij de rechten en plichten van de handelaar hoeft er bijgevolg niet diep op de onderwerpen te worden ingegaan. Het hoofdstuk leent er zich toe om op een alternatieve manier benaderd te worden, bv. via een gastspreker (handelaar, sociaal secretariaat, enz.). Kopen en verkopen laat de leerlingen uitgebreid kennismaken met handelsdocumenten. Leerlingen kunnen en moeten een aantal documenten zelf invullen. De mogelijkheid bestaat om anderzijds een aantal documenten ingevuld aan te bieden en te analyseren. Bij de betaling ligt de klemtoon om de moderne betaaltechnieken en middelen. Een uitstap naar een plaatselijke self-banking-terminal is hoogst wenselijk. Kredieten worden oppervlakkig benaderd. Aandacht gaat naar maatschappelijke gevolgen van krediet, zoals de valkuilen voor de kredietnemer. De leraar zal ook de achtergronden bij de wet op het consumentenkrediet bespreken. Het hoofdstuk over Markten en Prijzen zal een scharnierhoofdstuk zijn naar het tweede jaar. 3 In het tweede leerjaar geschiedt de verdere verkenning van het economisch leven via markten en prijzen en met de situering van de goederen- en dienstenmarkt, de arbeidsmarkt en de kredietmarkt in de economische kringloop. De leraar zal regelmatig de rol van de overheid benadrukken. Het indexcijfer van de consumptieprijzen zal niet al te technisch en in detail benaderd worden. Zoals reeds meer aangehaald, zijn m.b.t. de marketingaspecten opnieuw de begrippen van belang. Het marktonderzoek kan een gelegenheid zijn om de leerlingen met een onderzoeksopdracht te confronteren. Stilaan zijn de items meer internationaal gericht. Het is wenselijk dat de leerlingen oog en oor beginnen te hebben voor nieuwsfeiten. De leraar zal hen regelmatig confronteren met de actualiteit en daar ook ruimte voor maken in toetsen en examens.

27 ASO 2de graad optie Economie 26 Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 4 Vervolgens worden respectievelijk de overheid en het buitenland in de economische kringloop gesitueerd, met de behandeling van hun specifieke aspecten. Behalve de inleiding en het gedeelte over de verrekening, is het hoofdstuk buitenland als uitbreiding voorzien en dient dus niet noodzakelijk behandeld te worden. Elementen ervan kunnen nog via hoofdstuk 13 aan bod komen. Er wordt afgesloten met economische groei en conjunctuur als bindmiddel tussen de verschillende hoofdstukken. 5 De algemene doelstellingen van de Handelseconomie kunnen slechts bereikt worden via het actualiteitsprincipe. In deze context kan een begin gemaakt worden met een actualiteitsmap en/of met de invoering van een leerlingentijdschrift. Beide zullen zowel stukken bevatten die de leraar aanbrengt als elementen die door de leerling werden verzameld. 6 De goed voorbereide didactische uitstappen, waarbij de leerlingen betrokken worden in alle fasen van de organisatie, leveren eveneens een waardevolle bijdrage tot het actualiteitsprincipe. 7 De leerkracht heeft in dit leerplan een zekere vrijheid. Hij kan opteren voor de verdiepingsmogelijkheid, die bij voorkeur als vakoverschrijdend leren wordt benaderd. De verdiepingsmogelijkheid biedt de kans om het zelfstandig leren, waarbij een actief leerproces gevolgd wordt door de leerling en begeleid door de leerkracht, te stimuleren. Door middel van zelfstandige opdrachten wordt de leerling de kans geboden om zelfstandig leervaardigheden te ontwikkelen (oriënteren, plannen, bewaken, toetsen, bijsturen, evalueren en reflecteren). Hoofdstuk 13 biedt de mogelijkheid om te opteren voor ofwel een verdieping ofwel een uitbreiding van de leerstof. Dit kan gebeuren volgens de plaats die het vakoverschrijdend leren krijgt in het pedagogisch schoolprofiel van het schoolwerkplan. Bovendien biedt het de leraar mogelijkheden om vakoverschrijdende eindtermen na te streven. Integratie binnen het vak economie. Multidisciplinaire benadering: gezamenlijk thema binnen een beperkt aantal vakken (themaonderwijs). Interdisciplinaire benadering: het doorbreken van de vakken en werken met een alternatief roostersysteem (projectonderwijs). Transdisciplinaire benadering: integratie in het hele schoolgebeuren. Het is duidelijk dat elke benadering die het vak overstijgt, in overleg met collega's (binnen de vakgroep economie of met andere vakgroepen) wordt uitgevoerd. 8 De leraar dient in toenemende mate, maar op een nuttige en efficiënte wijze gebruik te maken van ICT (inoefenen van leerstof, aanvragen van informatie, opsporen van documentatie, enz.). Het bevorderen van het probleemoplossend denken dient te worden nagestreefd. De leerlingen worden geregeld gestimuleerd om informatie te verzamelen, te verwerken en te beoordelen. Het streefdoel is om 10 à 15 % van de beschikbare tijd te besteden aan ICT-toepassingen. 9 Hoewel kennisoverdracht een basisconcept blijft om de economische realiteit te verklaren, dient rekening gehouden te worden met een verschuiving naar zelfstandige kennisverwerving en leren leren. Dit om de terugkoppeling naar de realiteit te realiseren en te beantwoorden aan de verwachtingen van het levenslang leren. Ook de maatschappelijke vraag naar het versterken van de attitude- en waardevorming wordt uitdrukkelijker geïmplementeerd. De overdracht van leerfuncties van de leraar naar de leerlingen dient geleidelijk te gebeuren. Wanneer de leerkracht in het eerste leerjaar opteert voor het zelfstandig werken, dient deze werkvorm verder gezet te worden in het tweede leerjaar.

28 ASO 2de graad optie Economie 27 BOEKHOUDEN Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 10 Ook voor boekhouden wordt er uitgegaan van een lestijdenpakket van 25 weken. Er wordt gemiddeld maximum 2 lestijd/week besteed aan boekhouden. 11 Uitgaande van een duidelijke situering en nauwkeurige omschrijving van termen, begrippen en rekeningen worden de leerstofitems op grond van een doordachte aanpak behandeld. Bij de concretisering van het leerplan wordt ook aandacht besteed aan de praktische benadering. 12 De boekhoudtheorie wordt in het eerste leerjaar beperkt en eenvoudig gehouden. Methodologisch is het aangewezen om het tweede leerjaar te beginnen met een case waarin de leerstof van het eerste leerjaar herhaald wordt. In het tweede leerjaar worden de gekende rekeningen herhaald en verder uitgediept. Bij de behandeling van de leerstof primeert het inzicht in het boekhoudkundig mechanisme, zijn werking en zijn toepassing als beleidsinstrument. 13 De boekhouding dient op een concentrische wijze behandeld te worden: via het eenvoudige naar het meer gecompliceerde; via het kleine (de kernrekening) naar het meer gediversifieerde. 14 De T-vorm (balans en rekeningen) wordt als een permanent werkinstrument gehanteerd, om het overzichtelijk en snel boekhoudkundig verwerken te bevorderen. Het journaal wordt opgevat als de techniek om de boekhoudkundige betekenis van de verrichtingen schriftelijk vast te leggen. Het gebruiken van de correcte rekeningnamen is een noodzaak. Steeds zal gewezen worden op fouten tegen de vakterminologie. Het rekeningstelsel fungeert terzake als leidraad. 15 Er dient vermeden te worden al te moeilijke (spitsvondige) opgaven te laten uitwerken. 16 Tussen handelseconomie en boekhouden worden regelmatig relaties gelegd (zie bv. belastingen, kopen en verkopen en verrichtingen met de BTW-rekeningen). 17 Bij het bordgebruik moet de schikking logisch opgebouwd zijn en het overzicht synthetisch. Bedrijfsverrichtingen die met elkaar verband houden, worden in een overzichtelijk schema aangeboden en aangewend in de klas (projectie en via cursus). 18 Het is aangewezen om in een gepaste omgeving (i.f.v. de leerstofitems, doelstellingen en de gekozen werkvormen) didactische media (overheadprojector, eventueel computer) aan te wenden. Op deze wijze worden de lessen aantrekkelijker gemaakt en verbetert de klassfeer. 19 Nieuwe leerstof, verrichtingen en schema s worden bij voorkeur enerzijds via transparanten en anderzijds op papier uitgewerkt en aangeleerd. Het eventuele computergebruik komt daarna. 20 Bij toepassingen, herhalings- en synthesemomenten kan gebruik gemaakt worden van een eenvoudig en didactisch boekhoudpakket. Alleszins maken de leerlingen er kennis mee in de loop van of aan het einde van het schooljaar. 21 De leraar streeft naar het bereiken van leerwinst bij alle leerlingen.

29 ASO 2de graad optie Economie 28 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: - Codex - ARAB - AREI - Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: - de uitrusting en inrichting van de lokalen; - de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Zij schrijven voor dat: - duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; - alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; - de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; - de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist. Een uitgerust leslokaal met bord, prikbord, kast (voor documentatie en tijdschriften) en overheadprojector. Daarnaast een verscheidenheid aan documenten i.v.m. leerstofitems, een leerboek of werkschrift en een rekenmachine. De leerlingen leggen tevens een documentatiemap aan voor toepassingen en in het bijzonder voor de uitvoering van de zelfstandige onderzoeksopdracht en herhalingstoepassingen boekhouden hebben de leerlingen toegang tot internet en een informaticalokaal. Voor boekhouden is er een didactisch boekhoudpakket beschikbaar en wordt er gestreefd naar de aanwezigheid van computermateriaal in het vaklokaal. EVALUATIE Per rapportperiode: minstens 2 bondige toetsen (10 15 min.) en 1 herhalingstoets (max. 1 lesuur) per subvak. Geregeld worden mondelinge toetsen als controle- en herhalingselementen of als aanknoping bij de nieuwe les ingelast. Klastaken, voorbereidingen of huistaken kunnen ingeschakeld worden bij het zelfstandig leren, maar kunnen ook de vorm aannemen van het verzamelen van documentatie of het verder afwerken van toepassingen. Niet alleen bij handelseconomie maar ook bij boekhouden dient het taxonomisch niveau in de evaluatie uitdrukkelijk bewaakt te worden. De zelfstandige opdracht dient zowel proces- als productgericht te worden geëvalueerd. De tekorten inzake kennis, inzicht en vaardigheden t.a.v. bepaalde leerstofitems dienen gedurende het schooljaar deskundig te worden geremedieerd. In aansluiting op het Pedagogisch Project wordt van de leerlingen verwacht dat zij de vermelde attitudes ontwikkelen en/of nastreven.

30 ASO 2de graad optie Economie 29 BIBLIOGRAFIE Het is aangewezen de websites van de uitgeverijen te bezoeken om tijdig op de hoogte te zijn van nieuwe uitgaven. Macro-Micro, Tijdschrift van de vereniging voor leraren in de economische wetenschappen Geuens, P. en Van den Broeck, N., Optimum 2.1, Oostmalle, De Sikkel (nu via uitgeverij De Boeck) Optimum 2.2, Oostmalle, De Sikkel (nu via uitgeverij De Boeck) Didacta, Brussel, Departement Didactiek EHSAL Economische Didactiek, Antwerpen, IDEA-UFSIA Info Economie Onderwijs, Gent, RUG Rombouts, G. en Verberckt, F., Didactiek van de handels- en economische wetenschappen, Oostmalle, De Sikkel (enkel voor de leraar) (nu via uitgeverij De Boeck) De Cnuydt, I., en De Velder, S., Economie vandaag, Gent, Academia Press (enkel voor de leraar) Budget en Recht Test Aankoop Trefpunt Economie, Ministerie van Economische Zaken Het stond in de tijd, Financieel Economische Tijd (FET) Jaaroverzicht, FET De kranten De standaard, De Morgen, Het Laatste Nieuws, Het Volk, Het Nieuwsblad, e.a. De tijdschriften Knack, Trends, Bizz Centrum voor Informatie in Assuranties (CIA), de Meeûsplantsoen 29, 1040 Brussel Kroniek voor het Economisch onderwijs, Standaarduitgeverij, Belgiëlei 147a, 2018 Antwerpen Lenaert, H., Economische Zaken,, Van In, Lier Van Rompay, M. e.a., Consumenten en producentengedrag, Standaarduitgeverij, Antwerpen Van der Elst, R. e.a., Algemeen Boekhouden 2.2, Standaarduitgeverij, Antwerpen Statistische publicaties NIS en Nationale Bank van België, Berlaimontlaan 14, 1000 Brussel Bedrijfsbezoeken: Select Visit: Grasslei 7 Gent Telefoon : 070/ Massy, M en Scheefhals, T., Optimum Boekhouden vandaag (didactisch boekhoudpakket in Windows-versie), Oostmalle, De Sikkel (nu via uitgeverij De Boeck) Flitsend boekhouden (didactisch boekhoudpakket), Wolters, Novum. Interessante websites Gemeenschapsonderwijs Vereniging van Leraren in de Economische Wetenschappen De Standaard (krant) Het Belang van Limburg (krant) Het Laatste Nieuws (krant) Gazet van Antwerpen (krant) De Morgen (krant)