Landbouwontwikkelingen in de Liemers

Transcriptie

1 Landbouwontwikkelingen in de Liemers Auteur: Laurens Scholten Datum en plaats: Zelhem, 16 maart 2012 Plattelandshuis Achterhoek en Liemers Dr. Grashuisstraat CL Zelhem Telefoon: Fax: info@plattelandshuis.nl

2 Voorwoord Voor u ligt het eindrapport van het project Landbouwontwikkelingen in de Liemers. Ik ben derdejaars student Ruimtelijke Ordening en Planologie aan de Saxion Hogeschool in Deventer. Een stage van een half jaar is een belangrijk onderdeel van het derde leerjaar, daarom heb ik gekozen om van 1 september 2011 tot en met 1 februari 2012 stage te lopen bij Plattelandshuis Achterhoek en Liemers. Dit met het doel om veel ervaring op te doen met het werkveld van Plattelandshuis. Dit eindrapport is een belangrijk onderdeel van mijn stage bij Plattelandshuis. Ik wil vanaf deze plaats in het bijzonder Miriam van Meeteren en Saskia Croes bedanken voor hun expertise en ondersteuning tijdens het project. Door het wijzen op knelpunten en het toepassen van hun ervaring heb ik zeer veel geleerd over het planproces dat bij een dergelijk onderzoek komt kijken. Ondanks dat het werk van Miriam en Saskia gewoon doorging, hebben zij telkens tijd weten te maken om mij te ondersteunen. Mijn dank hiervoor. Daarnaast wil ik ook Hille Kraak van LTO Noord en Alwin Sloot van LTO Liemers bedanken voor het vertrouwen dat zij mij hebben gegeven om dit project uit te voeren en de informatie die zij mij hebben gegeven. Tevens gaat er dank uit naar alle agrariërs en betrokken personen van de gemeenten die hebben meegewerkt aan dit project. Het verraste mij dat men alle tijd nam om mij goed te woord te staan tijdens de veelal interessante en leuke gesprekken. Speciale dank voor Frank Buurman die naast het voeren van een gesprek ook zijn kassen beschikbaar heeft gesteld voor het houden van een interactieve bijeenkomst. Laurens Scholten Maart 2012 Dit project is tot stand gekomen in samenwerking met: LTO Liemers LTO Noord Waterschap Rijn en IJssel 2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding Doel Aanpak Inventarisatie Gesprekken met agrarische ondernemers Gesprekken met ambtenaren van de Liemerse gemeenten Interactieve bijeenkomst Leeswijzer 9 2. Bevindingen agrariërs Gemeente Rijnwaarden Huidige situatie en bedrijfsontwikkeling in het verleden Toekomstplannen Maatschappelijke diensten Duurzame energie Bestemmingsplan en beleid Rol van de gemeente Gemeente Zevenaar Huidige situatie en bedrijfsontwikkeling in het verleden Toekomstplannen Maatschappelijke diensten Duurzame energie Bestemmingsplan en beleid Rol van de gemeente Gemeente Duiven Huidige situatie en bedrijfsontwikkeling in het verleden Toekomstplannen Maatschappelijke diensten Duurzame energie Bestemmingsplan en beleid Rol van de gemeente Bevindingen per sector Melkveehouderij (Intensieve) veeteelt Akkerbouw Glastuinbouw en fruitteelt Bevindingen gemeenten Gemeente Westervoort Gemeente Rijnwaarden Gemeente Zevenaar Gemeente Duiven Conclusies Bedrijfsontwikkelingen Sectoren Belemmeringen Toekomstige ontwikkelingen Ruimtelijke ordening en bestemmingsplan Maatschappelijke diensten, verbreding en vermarkting van de sector Rol van de gemeente 28 3

4 6. Aanbevelingen Visievorming Maatschappelijke diensten en verbredingsactiviteiten Communicatie Bestemmingsplan en beleid 33 4

5 1. Inleiding 1.1 Aanleiding De Liemers is een regio met circa 250 landbouwbedrijven. Een gebied met 7400 ha vruchtbare grond en veel verschillende sectoren. De Liemers kent met name melkveehouderijen, maar ook tuinbouw, akkerbouw en intensieve veehouderij komen voor in het gebied. Voor deze agrarische bedrijven is bedrijfsontwikkeling van groot belang. Zo zijn er ondernemers die voor een verdere schaalvergroting kiezen, maar er zijn ook ondernemers die verbreding zoeken naast hun huidige functies. In de Landbouwvisie Liemers, die in januari 2011 is opgesteld door de LTO Liemers, worden door agrarische ondernemers enkele beïnvloedingsfactoren 1 beschreven die de toekomst van het bedrijf kunnen beïnvloeden. 39% gaf aan dat vooral markt- en prijsontwikkelingen van invloed waren. Ook werden mest- en milieubeleid en ruimtelijk ordeningsbeleid als beïnvloedende factoren aangemerkt door de agrarische ondernemers (respectievelijk 24% en 17%). In de gebiedscommissie de Liemers van 29 september 2011 is deze landbouwvisie besproken. Vanuit de gemeenten en het Waterschap is er op bestuurlijk niveau behoefte aan een nadere verkenning van de ontwikkelingsmogelijkheden en beïnvloedingsfactoren van agrarische bedrijven. De gebiedscommissie heeft Plattelandshuis Achterhoek en Liemers de opdracht gegeven om samen met LTO Liemers, LTO Noord, Waterschap Rijn en IJssel en de gemeenten in het gebied deze verkenning uit te voeren. 1.2 Doel Het streven is het nader verkennen van ontwikkelingsmogelijkheden van agrarische bedrijven in de Liemers op het gebied van schaalvergroting en verbreding. Dit met als doel om samen met agrarische ondernemers, gemeenten en waterschap te zoeken naar mogelijkheden om de beleidsvormen en de ontwikkelingswensen beter op elkaar af te stemmen. Om dit doel in goede banen te leiden zijn de volgende subdoelen gesteld: - Inzicht krijgen in het ontwikkelingsperspectief en benodigde ontwikkelingsruimte voor een economisch levensvatbare agrarische sector. - Inzicht krijgen in het huidige ruimtelijke ordening-beleid en eventuele knelpunten. - Inzicht krijgen in de mogelijke rol van agrarische ondernemers bij het leveren van maatschappelijke diensten als onderdeel van de herziening van het Europese gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB). - Verkennen van mogelijkheden om beïnvloedingsfactoren te minimaliseren. 1 Waaronder ruimtelijke ordening-beleid, vergunningen, bestemmingsplannen, bouwblokgrootte en milieuwetgeving. 5

6 1.3 Aanpak De aanpak van deze analyse is in overleg met LTO Liemers, LTO Noord en Waterschap Rijn en IJssel opgesteld om een breed draagvlak te geven. Op basis van dit overleg is een startnotitie opgesteld. Deze startnotitie gaat verder in op het doel, de aanpak en de planning van de analyse. Deze is vervolgens ter goedkeuring gedeeld met de betrokken ambtenaren van de Liemerse 2 gemeenten Inventarisatie De inventarisatie is onderverdeeld in een tweetal onderdelen: Verkenning agrarische ondernemers Beleidsanalyse Verkenning De verkenning van agrarische ondernemers is in samenwerking met LTO Liemers opgesteld. Om een goede weergave van de agrarische sector te krijgen, heeft het bestuur van LTO Liemers een lijst met agrariërs samengesteld. Bij de keuze is gekeken naar geografische spreiding, ontwikkelingswensen, verdeling over de sectoren en oplossingsgerichtheid van de ondernemers. De verdeling van de uitgekozen agrariërs is gebaseerd op de bedrijfssector. De sectoren waaruit de gekozen ondernemers bestaan zijn: 1. Melkveehouderij 2. (Intensieve) veeteelt 3. Akkerbouw 4. Glastuinbouw (waaronder sierteelt en groenteteelt) 5. Fruitteelt Voor dit project zijn enkel agrariërs benaderd met ontwikkelingsvisie en oplossingsgerichtheid. In totaal zijn er 24 agrarische ondernemers geselecteerd die mee wilden werken aan de analyse. Helaas is deze groep, door het te kleine aantal, geen representatieve groep voor de gehele agrarische sector in de Liemers. Het gaat om een verdieping in de ontwikkelingsbehoefte van agrarische ondernemers. De bedrijven die geselecteerd zijn vallen onder de gemeenten Zevenaar, Duiven of Rijnwaarden. De gemeenten Doesburg en Westervoort zijn niet benaderd omdat deze gemeenten nagenoeg geen landelijk gebied en een agrarische sector hebben. 2 Gemeente Rijnwaarden, Westervoort, Zevenaar, Duiven en Doesburg 6

7 Beleidsanalyse De beleidsanalyse is een deskstudie geweest om inzicht te krijgen in het huidige ruimtelijke ordeningsbeleid van de Liemerse gemeenten. Deze analyse is gedaan om tijdens de gesprekken met de agrariërs over voldoende achtergrondinformatie te beschikken en de gesprekken voldoende diepgang te kunnen geven. Bij deze analyse zijn de beschikbare structuurvisies, beleidsdocumenten en bestemmingsplannen van de Liemerse gemeenten doorgenomen. Daarnaast zijn ook het GGORrapport en veranderingen in het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) van de Europese Unie meegenomen. Er is geen document van deze analyse omdat deze diende als achtergrondinformatie tijdens de gesprekken Gesprekken met agrarische ondernemers Door middel van anderhalf uur gesprekken met de 24 geselecteerde agrarische bedrijven zijn de ontwikkelingswensen van het bedrijf en de rol van de gemeente hierin besproken. De gesprekken hebben allen plaatsgevonden op het bedrijf van de betreffende agrariër. Tevens waren de partner en/of maat/maten uitgenodigd hierbij aanwezig te zijn. Het doel van de gesprekken was het nader verkennen van de ontwikkelingswensen en mogelijkheden van agrarische ondernemers in de Liemers. Met als achterliggend doel om gezamenlijk - met agrarische ondernemers, gemeenten en waterschap - te zoeken naar mogelijkheden om beleidsvorming en ontwikkelingswensen van de landbouw beter op elkaar af te stemmen. Tijdens deze gesprekken is ingegaan op de ervaring van de agrarische ondernemers met het (RO)beleid en de regels van de gemeenten omtrent het vergroten en/of verbreden van het bedrijf. De toekomstvisie van de agrarische ondernemers is gekoppeld aan de huidige regels en beleid. Er is helderheid verkregen in de gewenste ontwikkelingsbehoefte en de eventuele belemmeringen die dit beleid met zich meebrengt wanneer de ondernemer wil verbreden of schaalvergroting wil toepassen. Daarnaast is er tijdens het gesprek impliciet aandacht geweest voor mogelijke maatschappelijke diensten en de rol van de ondernemer hierin. Dit mede in het licht van het veranderende GLB. Het gesprek was geen interview, maar een open gesprek. Om deze gesprekken in goede banen te leiden is een gespreksleidraad opgesteld. Deze diende enkel om het gesprek tussen de afnemer en de agrariër in goede banen te leiden zodat alle onderwerpen aan bod kwamen. De afnemer van het gesprek heeft zelf de gespreksleidraad zo volledig mogelijk ingevuld. Vervolgens is de uitwerking van het gesprek geretourneerd naar de agrarische ondernemer om te verifiëren of de juiste informatie genoteerd is. Omdat gekozen is met een geselecteerd aantal agrarische ondernemers te werken wordt de inhoud van deze gesprekken niet met derden gedeeld en om de privacy van de agrarische ondernemers niet te schenden maken de uitwerkingen van de gesprekken geen deel uit van deze rapportage. Doordat de gesprekken persoonlijk en bedrijfsgebonden zijn, zou achterhaald kunnen worden welke agrarische ondernemers hebben meegewerkt en wat hij/zij gezegd hebben. 7

8 1.3.3 Gesprekken met ambtenaren van de Liemerse gemeenten Na het voeren van 24 gesprekken met de agrarische ondernemers zijn de betrokken ambtenaren van de Liemerse gemeenten benaderd voor een gesprek. De gemeenten Zevenaar, Duiven, Westervoort en Rijnwaarden hebben deelgenomen. De gemeente Doesburg heeft aangegeven geen behoefte te hebben aan een gesprek aangezien zij amper buitengebied en een agrarische sector hebben. Tijdens de gesprekken is ingegaan op het huidige ruimtelijk ordeningsbeleid en toekomstige beleidsontwikkelingen van de gemeenten. Er is gesproken over de toekomstige veranderingen in het landelijk gebied zoals schaalvergroting en verbreding. Hierbij is stilgestaan bij duurzame energie, betrokkenheid van de agrarische sector en de rol van de gemeenten bij de ontwikkelingen van de agrarische sector Interactieve bijeenkomst Naar aanleiding van de gevoerde gesprekken met de gemeenten en de geselecteerde agrariërs zijn de resultaten teruggekoppeld tijdens een bijeenkomst op 24 januari 2012 in de kassen bij een tuinder in Groessen. Voor deze bijeenkomst zijn naast vertegenwoordigers van LTO Noord, Waterschap Rijn en IJssel en enkele bestuursleden van LTO Liemers ook de geselecteerde agrariërs en de betrokken ambtenaren van de gemeenten Zevenaar, Rijnwaarden en Duiven uitgenodigd. Het doel van deze middag was van de getoonde resultaten gezamenlijk tot aanbevelingen te komen. In het eerste deel van de bijeenkomst zijn de werkwijze van de analyse, de bevindingen en de getrokken conclusies van de gesprekken gepresenteerd. Naast het terugkoppelen van de resultaten is in het tweede deel van de middag een verdiepingsslag gemaakt om, van deze resultaten en conclusies, gezamenlijk aanbevelingen te formuleren. Tevens zijn naast het formuleren van aanbevelingen de gemaakte conclusies gecheckt. De groep is in het tweede deel van de middag opgedeeld in 3 deelgroepen die elk een ander onderwerp bespraken: - Ruimtelijke ordening en bestemmingsplannen - Samenwerking bij maatschappelijke invulling - Stimuleren bedrijfsontwikkeling Bij de eerste ronde van 30 minuten zijn de conclusies besproken en gecontroleerd en zijn concrete aanbevelingen geformuleerd op basis van de resultaten en conclusies. 8

9 In de tweede ronde van 20 minuten kregen de groepen één van de 3 andere onderwerpen ter behandeling. De geformuleerde aanbevelingen van de vorige groep konden worden aangevuld en nieuwe worden toegevoegd. In de derde en laatste ronde van 10 minuten kregen de groepen het enige onbehandelde onderwerp voor de betreffende groep ter behandeling. Tijdens deze ronde werden vooral de aanbevelingen van de vorige groepen gecontroleerd en aangevuld. De aanbevelingen die tijdens deze bijeenkomst geformuleerd zijn, zijn naast de aanbevelingen die tijdens de gesprekken naar voren zijn gekomen, opgenomen in de algemene aanbevelingen. 1.4 Leeswijzer Dit rapport is een terugkoppeling van de bevindingen van Plattelandshuis Achterhoek en Liemers in samenwerking met LTO Liemers. Hierbij vormen de gesprekken met de agrarische ondernemers en de betrokken ambtenaren van de Liemerse gemeenten de basis. Bij de bevindingen wordt verder ingegaan op de feiten die tijdens de gesprekken naar voren zijn gekomen. Tevens wordt er een onderscheid gemaakt tussen de verschillende gemeenten en de verschillende sectoren, gevolgd door een aantal algemene bevindingen. Na deze bevindingen vindt u een overzicht van de belangrijkste conclusies ten aanzien van de toekomstige ontwikkelingen in de landbouwsector. De resultaten van de gezamenlijk geformuleerde aanbevelingen bij de interactieve bijeenkomst zijn meegenomen in de aanbevelingen van het laatste hoofdstuk. 9

10 2. Bevindingen agrariërs Dat men open stond voor deze gesprekken bleek uit het feit dat we overal even gastvrij werden ontvangen. De agrariërs spreken open over de bedrijfsomvang en de toekomstige plannen. Enige trots op het bedrijf en haar omgeving speelt daarbij een grote rol. De gesprekken zijn voorafgaand onderverdeeld in verschillende onderwerpen. Al deze onderwerpen zijn bij elke agrariër behandeld, wat resulteerde in de bevindingen die in dit hoofdstuk staan weergegeven. De onderwerpen zijn: - Huidige situatie en bedrijfsontwikkeling in het verleden - Toekomstplannen - Maatschappelijke diensten - Duurzame energie - Bestemmingsplan en Beleid - Rol van de gemeente De bevindingen zijn weergegeven per gemeente omdat de verschillen tussen de gemeenten groot zijn. Tevens zijn deze bevindingen een samenvatting van de gesprekken. De bevindingen zijn in algemene zin geformuleerd omdat de uitwerkingen van de gesprekken niet aan derden worden getoond. 2.1 Gemeente Rijnwaarden De gemeente Rijnwaarden bestaat uit enkele kleine dorpen en bestaat voornamelijk uit veel landelijk gebied. Het is van oudsher een agrarische gemeente met veel akkerbouw en veeteelt. Het open landschap en de uiterwaarden van de Rijn geven hier dan ook alle ruimte voor bedrijven om grootschalig en grondgebonden te boeren. Door de schaalvergroting die de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden heeft een aantal (kleine) agrarische bedrijven de bedrijfsvoering beëindigd. Dit gaf de overige agrarische bedrijven de ruimte om zich verder te ontwikkelen en specialiseren. Zo vindt men in Rijnwaarden dan ook veelal akkerbouwbedrijven met ruim 100 ha grond en zijn melkveebedrijven met 100 stuks melkvee geen uitzondering. Ondanks deze ontwikkelingen in het landelijk gebied liggen nog enkele agrarische bedrijven aan de kleine dorpskernen. Deze bedrijven hebben veelal te maken met de regelgeving van de omliggende bebouwing waardoor bedrijfsvoering soms lastig wordt. In deze gevallen is overname of bedrijfsverplaatsing wenselijk. Door de ligging aan de Rijn heeft een aantal bedrijven te maken met natuurbeleid en regels op provinciaal, rijks en Europees niveau. Doordat veel gronden bestemd zijn als natuurgebied door deze overheden, levert dit de meeste belemmeringen op bij de bedrijfsvoering van agrariërs. 10

11 2.1.1 Huidige situatie en bedrijfsontwikkelingen in het verleden Nagenoeg alle ondervraagden zijn de afgelopen 10 jaar gegroeid met het bedrijf. Hieronder worden aankopen van grond, aanschaf van machines, aanschaf van melkquota en uitbreiding van het bedrijf verstaan. Bijna alle agrariërs ontvangen neveninkomsten voor ganzenfoerageergebieden of vogelrichtlijngebieden in verband met overlast in de vorm van gewasschade. Alle ondervraagde agrariërs zijn van jonge of middelbare leeftijd waarbij nog geen zicht is op bedrijfsopvolging, desondanks willen de agrariërs een levensvatbaar bedrijf voor de volgende generatie achterlaten. Bijna alle agrariërs hebben delen van hun grond gepacht van natuurbelangenorganisaties zoals Staatsbosbeheer, stichting Twickel of Rijkswaterstaat. De meerderheid heeft in het verleden eigen grond moeten afstaan aan deze natuurbelangenorganisaties. Er is een duidelijk onderscheid tussen agrarische bedrijven in de nabijheid van een dorpskern en agrarische bedrijven in het buitengebied. Agrariërs in de nabijheid van dorpskernen konden en mochten vaak niet uitbreiden met hun bedrijf. Dit in verband met de huidige regels van burgerwoningen (landelijk beleid). Agrariërs aan de dorpskernen geven aan bedrijfsverplaatsing onderzocht te hebben, dit bleek uiteindelijk financieel niet aantrekkelijk. Bij de meeste agrariërs zit de huidige bedrijfsvoering aan haar maximale capaciteit qua stal, mestruimte en arbeid Toekomstplannen Natuurontwikkelingen worden als een knelpunt gezien bij bedrijfsontwikkelingen in de toekomst. Door hoge waterstanden zullen percelen later toegankelijk zijn en moet men steeds meer vruchtbare grond afstaan aan natuurgrond. Tevens moeten de agrariërs veel rekening houden met mest en ammoniakregelgeving bij het uitbreiden van het bedrijf. De agrariërs geven aan dat er een grote druk op de grond ligt. Er zijn veel belanghebbende partijen bij grond zoals SBB, ontzanders en Stichting Twickel 3. Ook is er grote druk op het gebied gezien de ontwikkelingen rondom Natura De agrariërs zouden graag meer grond in eigen bezit willen hebben. Bijna alle agrariërs willen in de nabije toekomst schaalvergroting realiseren. Daarbij wordt aangegeven dat men zich het liefst specialiseert in één bedrijfstak Maatschappelijke diensten De helft van de agrariërs geeft aan groene of blauwe diensten te vervullen. Voornamelijk voor de VSR (Vereniging Streekbeheer Rijnstromen) wordt veel onderhoud gedaan. Enkele agrariërs geven aan naast hun bedrijfsvoering geen tijd te hebben voor groene of blauwe diensten. 3 Dit zijn daarmee ook belangrijke partijen om mee in gesprek te gaan: actie Plattelandshuis Achterhoek en Liemers 11

12 Enkele agrariërs geven aan in de toekomst wel deel te willen nemen aan groene of blauwe diensten. Met name wanneer er op het bedrijf minder werk ontstaat door natuurontwikkeling of wanneer het bedrijf geen groeimogelijkheden meer heeft. Groene en blauwe diensten dienen wel duurzaam en financieel toereikend te zijn, een contractduur van 6 jaar is te kort volgens enkele agrariërs. Bij het realiseren van blauwe diensten verwacht men een duidelijke informatievoorziening vanuit het waterschap Duurzame energie Bij de meeste bedrijven is in het verleden nagedacht over duurzame energie. Dit bleek in alle gevallen na verdere verdieping financieel onaantrekkelijk te zijn of werd d.m.v. bezwaren van inwoners in naastgelegen woningen en dorpskernen tegengehouden. Bijna alle agrariërs houden bij hun toekomstplannen rekening met duurzame energie. Dit zal alleen gerealiseerd gaan worden wanneer dit financieel aantrekkelijk is Bestemmingsplan en beleid Bij het opstellen van het bestemmingsplan zijn de agrariërs betrokken door de gemeente. Zij hebben de uitbreidingsplannen te kennen kunnen gegeven en deze zijn in bijna alle gevallen toegepast in het bestemmingsplan. De agrariërs geven aan dat er ruimte is in het bestemmingsplan voor uitbreiding. Enkele agrariërs worden door de nabijheid van woningen belemmerd in hun bedrijfsvoering. Hierdoor worden uitbreidingsmogelijkheden beperkt Rol van de gemeente Er wordt veelal verzocht aan de gemeente om een keuze te maken tussen natuur, recreatie en landbouw. De agrariërs willen weten waar ze aan toe zijn en verwachten van de gemeente een duidelijke visie op het gebied van ruimte voor landbouw en natuur. Het persoonlijk (dus niet via, of achter een bureau) benaderen van agrariërs zou voor de gemeente veel specifieke en bedrijfsgerichte kennis opleveren. Hierdoor weet men bij de gemeente wat er speelt en is men op de hoogte van de agrariërs (praten met de ondernemers geeft kennis en inzicht). Er wordt van de gemeente verwacht flexibel om te gaan met vergunningen bij het realiseren van verbredingactiviteiten en men verwacht van gemeente maatwerk en een proactieve houding om de gewenste ontwikkelingen vorm te geven. Er is een continue informatiebehoefte (specifiek voor landbouw) bij de ondernemers over de ontwikkelingen binnen de gemeente. Enkele agrarische ondernemers zouden graag zien dat de gemeente beter op de hoogte is van de ontwikkelingen binnen de agrarische sector. Dit om begrip te krijgen voor wat er speelt en kennis te krijgen van het gebied. Agrariërs hebben aangegeven dat onduidelijkheid binnen de gemeente bij nieuw te vormen landelijk beleid (Natura 2000) ten koste gaat van de ontwikkelingsruimte van bedrijven. 12

13 De gemeente zou meer kunnen opkomen voor de belangen voor de agrarische sector bij de provinciale en landelijke opgaven. Door grond uit te besteden aan derden is de gemeente haar zeggenschap kwijt, dit wordt door agrariërs als onmacht ervaren. Enkele agrarische ondernemers hebben aangegeven dat samenwerking met gemeente Zevenaar kan helpen de inhoudelijke kennis te verreiken. 2.2 Gemeente Zevenaar De gemeente Zevenaar is de gemeente met de meeste agrariërs in haar buitengebied en bestaat uit de stad Zevenaar en de omliggende dorpen Babberich, Angerlo, Giesbeek, Lathum en de buurtschappen Oud-Zevenaar en Ooy. Het buitengebied van de gemeente bevindt zich voornamelijk ten noorden en ten zuiden van de stad. Door de grootschalige opzet in het landelijk gebied ten noorden van de A12 kent het gebied voornamelijk grootschalige melkveehouderijen en een intensieve veehouderij. Het buitengebied ten zuiden van de stad is kleinschaliger opgezet en grenst aan de Rijnstrangen van de gemeente Rijnwaarden. Veelal hebben deze bedrijven dan ook te maken met natuurbeleid en regelgeving van hogere overheden Huidige situatie en bedrijfsontwikkelingen in het verleden De melkveebedrijven hebben veelal 100 of meer stuks melkvee. De bedrijven bieden bijna allemaal plaats aan meer dan 1,5 fulltime arbeidskrachten. Door de melkveebedrijven is in de afgelopen 10 jaar voornamelijk melkquotum bijgekocht. Bijna alle bedrijven hebben het bedrijf vernieuwd voor vergroting of het bestaande bedrijf uitgebreid. Enkele bedrijven zijn actief bezig geweest met uitplaatsing van het bedrijf. In een enkel geval is dat gelukt. In de rest van de gevallen bleek het uiteindelijk financieel onaantrekkelijk Toekomstplannen Door de toename van eisen door milieuregelgeving moeten veel bedrijven bij verdere vergroting aanpassingen realiseren in de vorm van innovatieve systemen om de emissies terug te dringen. Verbreding door vermarkting van het product wordt door enkele agrariërs als mogelijkheid gezien. Echter het financieel aantrekkelijk maken van deze vermarkting is nog een hele uitdaging. Kansen worden gezien in samenwerking en toevoegen van waarde (extra kwaliteit vlees). 13

14 Veel agrariërs zouden graag duurzame energie toepassen om meer kringlopen op het eigen bedrijf te realiseren. De meeste agrariërs zullen in de komende jaren blijven ontwikkelen om het huidige bedrijf maximaal te benutten Maatschappelijke diensten Veel agrariërs staan open voor groene, maar zeker voor blauwe diensten, mits dit financieel aantrekkelijk is. Hiervoor zou het op collectief niveau moeten worden opgepakt in verband met de aanschaf van machines en dergelijke Duurzame energie Over duurzame energie is door nagenoeg alle agrariërs nagedacht. Doordat veel ontwikkelingen nog in de kinderschoenen stonden, was dit op dat moment nog niet aantrekkelijk en ook veelal financieel onrendabel. Onder de agrariërs is veel aandacht voor duurzame energie Bestemmingsplan en beleid De meeste agrariërs ervaren positieve medewerking van de gemeente bij het opstellen of wijzigen van het bestemmingsplan. Bijna alle agrariërs laten de communicatie met de gemeente verlopen door middel van een ingehuurd bureau Rol van de gemeente De meeste agrariërs geven aan graag te zien dat de gemeente op individuele schaal de agrarische bedrijven bekijkt en ondernemers de ruimte biedt om te ondernemen. Bijna alle agrariërs verwachten soepelheid van de gemeente door ruime kaders te stellen waarbinnen ze kunnen ondernemen. Het gat tussen de agrariër en de gemeente dient opgevuld te worden. Agrariërs willen graag betrokken worden en meedenken bij planvorming van de gemeenten. Door het houden van huiskamerbijeenkomsten of gesprekken kan een ambtenaar meer feeling krijgen met de agrarische sector. Enkele agrariërs verwachten een proactieve en nuchtere houding van de gemeente. Door te beoordelen op rationele basis in plaats van emotionele basis zou er meer mogelijk zijn (overal treedt schaalvergroting op, ook bij de agrarische sector). Als communicatiemiddel naar de agrariërs toe zal de gemeente de LTO kunnen gebruiken. Begrip voor de sector is een vereiste. Zo zal de gemeente de agrariërs onder de aandacht kunnen brengen in de huis aan huis bladen. 14

15 2.3 Gemeente Duiven De gemeente Duiven is een gemeente met veel diversiteit en verschillen in agrarische sectoren. Dit is tevens terug te vinden in de diversiteit in haar buitengebied. De gemeente Duiven bestaat uit het grote dorp Duiven en de ten zuiden gelegen dorpen Groessen en Loo. Ten noorden van Duiven en de A12 ligt het Duivensebroek. Dit stuk landelijk gebied is grootschalig opgezet en biedt ruimte voor zowel grondgebonden melkveehouderijen als intensieve veeteelt. Het landelijk gebied rondom de dorpskernen Groessen en Loo is kleinschalig opgezet. Van oudsher zijn deze dorpen gekenmerkt door de aanwezigheid van kassen voor groente, fruit en bloementeelt. Door de schaalvergroting die de afgelopen jaren in de sector heeft plaatsgevonden zijn er nu nog maar enkele glastuinbouwbedrijven. De overige bedrijven hebben de bedrijfsvoering beëindigd. Naast de glastuinbouwbedrijven heeft het landelijk gebied rondom Groessen en Loo nog een aantal melkveebedrijven en een enkel intensief landbouwbedrijf. Bedrijven ten zuiden van de A12 ondervinden hinder bij de bedrijfsvoering door beleid van de gemeente. Daarnaast is de ligging van enkele bedrijven niet bevorderlijk voor de bedrijfsvoering. De aanwezigheid van woonkernen zorgen voor extra regels waar een agrariër rekening mee moet houden bij het uitbreiden van zijn bedrijf Huidige situatie en bedrijfsontwikkelingen in het verleden De gesproken agrariërs zijn van middelbare leeftijd zonder zicht op eventuele bedrijfsopvolging. Ondanks dat er nog geen zicht is op een bedrijfsopvolger willen de agrariërs een levensvatbaar bedrijf voor de volgende generatie achterlaten. Bij de ruilverkaveling zijn enkele bedrijven verplaatst binnen de gemeentegrenzen. Een aantal bedrijven is actief bezig geweest met het verplaatsen van het bedrijf, omdat de uitbreidingsmogelijkheden op de huidige locatie werden beperkt door naastgelegen burgerwoningen. Nagenoeg alle bedrijven zijn gegroeid in de afgelopen 10 jaar. Van schaalvergroting tot grondaankoop. De glastuinbouw is door de provincie op slot gezet doordat ze nog maar maximaal 20% mogen uitbreiden in de toekomst. Voor de inwerkingtreding van deze regeling hebben de meeste bedrijven nog een uitbreiding gerealiseerd. Enkele bedrijven hebben verbredingsactiviteiten op het bedrijf of zouden deze willen hebben. Er is veel diversiteit aan agrarische bedrijven binnen de verschillende sectoren. 15

16 2.3.2 Toekomstplannen De meeste bedrijven geven aan te willen ontwikkelen in de toekomst. Dit varieert van groei binnen de huidige mogelijkheden tot het uitbreiden van de huidige locatie. De glastuinbouw mag volgens provinciale wetgeving maximaal 20% uitbreiden, terwijl men toch meer had willen uitbreiden. In enkele gevallen wil men meer insteken op verbreidingsactiviteiten op het bedrijf zoals bedrijfsopenstelling of het verhuren van leegstaande loodsen Maatschappelijke diensten Geen enkel bedrijf maakt op dit moment gebruik van groene of blauwe diensten. Enkele bedrijven staan open voor groene of blauwe diensten mits dit financieel haalbaar is. Het Waterschap zou dit kunnen stimuleren door het collectief op te pakken met de agrariërs Duurzame energie Bijna alle bedrijven staan open voor duurzame energie en hebben hier over nagedacht. Dit is in het verleden nog niet toegepast, omdat dit financieel onaantrekkelijk was. Duurzame energie is op glastuinbouwbedrijven onaantrekkelijk in verband met de kleine afname van energie Bestemmingsplan en beleid Enkele agrariërs geven aan dat de gemeente een overduidelijke lijn trekt tussen het Duivensebroek en het kleinschalige zuiden van Duiven. De regels in het zuiden zijn vele malen strikter als in het Duivensebroek. Hierdoor wordt in sommige gevallen de bedrijfvoering lastig gemaakt. De agrariërs geven aan een enquête te hebben ingevuld ter voorbereiding op het nieuwe bestemmingsplan. Enkele agrariërs geven aan dat het beleid wordt opgesteld voor de burgers binnen de bebouwde kom. Hierdoor heeft men het idee dat de agrarische sector vergeten wordt en er zaken opgelegd worden door de gemeente. De bouwblokken van de agrarische bedrijven worden in enkele gevallen als nihil ervaren en geven geen ruimte voor ontwikkeling. De agrarische grond lijkt aardig voor recreatie, de gemeente moet echter wel beseffen dat het voor een agrariër een productiemiddel is. Het beleid en het bestemmingsplan moet tekstueel goed vastgelegd worden, zodat hierop terugvallen kan worden, ook in de toekomst. De agrariërs geven aan dat zij zichzelf goed op de hoogte moet blijven houden van de ontwikkelingen, anders worden deze ingetekend zonder overleg. Men verwacht in het bestemmingsplan ruime, algemene kaders waar men op terug kan vallen. Dit omdat er nog geen zicht is op de ontwikkelingen op lange termijn. 16

17 Enkele agrariërs geven aan dat het vormen van een supergemeente een oplossing kan zijn om meer specialisatie en kennis te bundelen bij het opstellen van het beleid en het bestemmingsplan Rol van de gemeente De LTO wordt door de gemeente reactioneel betrokken. Graag zou men zien dat de LTO proactief betrokken wordt. Agrariërs hebben aangegeven behoefte te hebben aan een persoonlijke benadering indien er vanuit de gemeente de behoefte bestaat om van de gronden van de ondernemer gebruik te maken. Er is nu de indruk dat bepaalde wensen van de gemeente worden opgelegd. Door te communiceren met de eigenaren en gebruikers kan de gemeente meer openheid geven en meer kennis opdoen van de agrarische sector (weten wat er speelt). De meeste agrariërs hebben het idee dat de gemeente met twee maten meet als het om bedrijfsontwikkeling gaat. Zo krijgt men de indruk dat er ten noorden van de A12 meer mogelijk is voor bedrijven dan ten zuiden van de A12. De agrariërs geven aan dat er bij de gemeente weinig kennis is op het gebied van agrarische bedrijven. Hiervoor zou men graag de gemeente een keer uitnodigen het gebied in te komen om kwesties te bekijken in plaats van het beoordelen vanachter het bureau. De agrariërs geven aan dat de gemeente creatief kan meedenken met de agrariërs en zo de dynamiek op het platteland kan stimuleren. Door bijvoorbeeld soepelheid te verschaffen omtrent het splitsen van een woning en de mitsen en maren te verminderen. Er wordt van de gemeente verwacht daadkracht te tonen bij ruimtelijke ontwikkelingen en nieuw beleid. Ook bij projecten van algemeen belang, zoals het plaatsen van windmolens, dient de gemeente daadkracht te tonen door deze ontwikkelingen niet te laten tegenhouden door bewoners. De tuinders verwachten van de gemeente een actieve rol en een gezamenlijke (nog op te stellen) visie bij het opstellen van beleid van de provincie. De agrariërs ervaren de medewerking van de gemeente niet in alle gevallen positief. Zij hebben het idee dat teveel besluitvorming is op basis van emotie. Men verwacht dat de gemeente de bedrijven aan de dorpskernen koestert door deze de ruimte te geven voor ontwikkeling. Er is behoefte aan 1 persoon binnen de gemeente die van de ontwikkelingen in het buitengebied op de hoogte is en die de verschillende ondernemers en de bedrijfssituaties kent. 17

18 3. Bevindingen per sector 3.1 Melkveehouderij De melkveehouderij is de grootste vertegenwoordigde agrarische sector in de Liemerse gemeenten. Er is door de melkveehouders in de laatste tien jaar geïnvesteerd in het bedrijf door het uitbreiden van de melkveestapel, het aankopen van melkquotum en het uitbreiden van de ligboxen- en melkstal. Door deze ontwikkelingen zijn niet alle melkveehouders van plan het bedrijf in de nabije toekomst te vergroten door uitbreiding van de stallen. Veelal wordt de voorziene groei gerealiseerd door het bereiken van de maximale capaciteit van het bedrijf en het maximaal benutten van de melkveestapel. Daarnaast zijn er melkveehouders die in de afgelopen tien jaar nog geen grote ontwikkelingen hebben doorgemaakt. Deze bedrijven zullen in de komende jaren deze ontwikkelingen willen realiseren in combinatie met grondaankoop, dit mede gezien vanuit de verwachting dat bij het afschaffen van melkquotum in 2015 een hoeveelheid grond een vereiste zal zijn om de productie van ruwvoer in eigen hand te houden. Men verwacht in de toekomst dat er niet meer kg melk zullen worden geproduceerd in het gebied. Tevens heeft men de indruk dat met het huidige mestbeleid de kritische grens al is gepasseerd. 3.2 (Intensieve) veeteelt De intensieve veeteelt is een kleine agrarische tak in de Liemerse gemeenten. Echter de huidige intensieve veeteeltbedrijven zijn door groei in de afgelopen jaren wel degelijk noemenswaardig geworden. De omvang van deze bedrijven zijn groot en daardoor levensvatbaar voor deze tijd. De intensieve veehouderij in de Liemers bestaat voornamelijk uit varkens en een enkel legkippenbedrijf. Een aantal van deze bedrijven wil in de toekomst graag verder groeien om mee te gaan met de markt. Echter deze ontwikkelingen worden maatschappelijk nog niet volledig ondersteund waardoor deze ontwikkelingen vaak worden belemmerd. Naast deze belemmeringen wordt ook de milieuwetgeving als hinderlijk gezien. De bedrijven zijn vaak verplicht bij vergroting van het bedrijf de ammoniakuitstoot tot een minimum te beperken door het plaatsen van bijvoorbeeld luchtwasinstallaties. Hiermee kan de totale ammoniakuitstoot omlaag waardoor er weer mogelijkheden ontstaan voor het uitbreiden van de veestapel. Tevens zijn bijna alle intensieve veehouderijen in de Liemers voornemens meer transparant te gaan produceren. Door bijvoorbeeld het openstellen van het bedrijf of het verkopen van het product aan huis. 18

19 3.3 Akkerbouw De akkerbouw in de Liemers is veelal grondgebonden. Deze agrarische sector is voornamelijk te vinden in de gemeente Rijnwaarden in verband met de vruchtbare grond. Veelal hebben de akkerbouwbedrijven naast de akkerbouwtak nog een melkveetak. De akkerbouw bestaat voornamelijk uit suikerbieten, aardappelen, granen en zaden. Daarnaast wordt er veel grond bij gehuurd elders in de Liemers ten behoeve van de aardappelteelt. Doordat veel van de akkerbouwbedrijven in de gemeente Rijnwaarden liggen ondervinden zij hinder van de natuur- en milieuwetgeving die door de provincie en het rijk worden opgelegd. Door de oprukkende natuur zien zij steeds meer akkerbouwgrond verloren gaan. De ganzen en vogels die veelal in dit gebied aanwezig zijn zorgen daarnaast voor veel gewasschade. Ook door de peilverhoging van de Rijn wordt er veel schade ondervonden in de akkerbouwsector. Percelen zijn later toegankelijk en zullen eerder moeten worden geoogst door de verhoogde waterstanden. 3.4 Glastuinbouw en fruitteelt De glastuinbouw vindt met name plaats rond de dorpen Groessen en Loo in de gemeente Duiven. De huidige bedrijven hebben in de afgelopen tien jaar voornamelijk uitbreiding van het bedrijf gerealiseerd in de vorm van schaalvergroting. Doordat de provincie onlangs met een aangescherpte regeling is gekomen zijn de bedrijven door deze regels op slot gezet. Een van de punten van deze regeling is dat glastuinbouwbedrijven in de toekomst nog maar maximaal 20% mogen uitbreiden. Hiermee verwacht de sector op den duur op slot te worden gezet, omdat men niet mee kan met de groei van de markt. Bedrijfsontwikkelingen in de toekomst zijn bij enkele bedrijven wel gewenst om zich te specialiseren of om uit te breiden. 19

20 4. Bevindingen gemeenten De gesprekken zijn voorafgaand onderverdeeld in verschillende onderwerpen. Al deze onderwerpen zijn behandeld bij elke gemeente wat resulteerde in de bevindingen die in dit hoofdstuk staan weergegeven. De onderwerpen zijn: - Landbouw algemeen - Beleid - Bestemmingsplan - Rol van de gemeente Er zijn gesprekken gevoerd met de gemeenten Zevenaar, Duiven, Rijnwaarden en Westervoort. De gemeente Doesburg is benaderd voor een gesprek, maar heeft aangegeven geen bijdrage te kunnen leveren omdat de gemeente amper buitengebied en een agrarische sector kent. De bevindingen zijn weergegeven per gemeente. 4.1 Gemeente Westervoort De gemeente Westervoort heeft aangegeven een erg klein buitengebied te hebben met amper een agrarische sector. Desondanks heeft de gemeente toch aangegeven graag deel te willen nemen aan en op de hoogte te worden gehouden van dit project. De gemeente kent nagenoeg al haar agrariërs en weet wat de wensen en mogelijkheden zijn van deze agrariërs. Door persoonlijke benadering weet de gemeente wat er speelt bij de agrariër. De gemeente geeft aan dat nagenoeg geen enkel agrarisch bedrijf toekomstperspectief heeft in de gemeente. Dit komt voornamelijk omdat er geen opvolging is voor het bedrijf en omdat het bedrijf niet mee groeit met de markt. Er zijn in het verleden meerdere bedrijven gestopt. In overleg met de agrariërs werd het bedrijf opgekocht of omgevormd tot woonbestemming. Bij het opstellen van het beleid en het bestemmingsplan worden de agrariërs net als andere belanghebbenden persoonlijk uitgenodigd voor een informatieavond. Bij het opstellen van het beleid en het bestemmingsplan heeft de gemeente nog nooit een zienswijze of een bezwaar van een agrariër ontvangen. 20

21 4.2 Gemeente Rijnwaarden De gemeente kent veel van haar agrariërs. Doordat de bedrijven in de gemeente Rijnwaarden grondgebonden zijn liggen ze verspreid over de gemeente. Bij het opstellen van het beleid en het bestemmingsplan is een stedenbouwkundig bureau ingehuurd. In samenwerking met dit bureau heeft de gemeente haar beleid en het bestemmingsplan opgezet. De visievorming is voornamelijk door de gemeente opgesteld en de uitvoering door het stedenbouwkundig bureau. Bij dit proces is de LTO door de gemeente op voorhand proactief betrokken. Door de LTO al bij het opstellen van de notitie van uitgangspunten te betrekken heeft de agrarische sector duidelijk haar wensen te kennen kunnen geven. Deze keuze is bewust door de gemeente gemaakt omdat de gemeente Rijnwaarden voornamelijk uit kleine dorpen en agrariërs bestaat. Om geen onnodige reacties te ontvangen op de zienswijze heeft de gemeente gebruik gemaakt van half uur gesprekken. Tijdens deze gesprekken konden inwoners en agrariërs aangeven wat hun wensen waren ten aanzien van het bestemmingsplan. Op deze manier konden de gemeente en de agrariër elkaar duidelijk de standpunten en overwegingen kenbaar maken. Het voeren van deze gesprekken is zeer positief ervaren door de gemeente. Hierdoor kon men gefrustreerde zienswijzen beperken en kon men zich voorbereiden op de verwachtte zienswijzen. De volgende cijfers van de bestemmingsplanprocedure geven goed weer wat de resultaten zijn van het voeren van deze half uur gesprekken: inspraakreacties waarvan 60 inspraakreacties van agrariërs - 60 zienswijzen waarvan 10 zienswijzen van agrariërs - 12 beroepen waarvan 0 beroepen van agrariërs. De gemeente heeft bij het opstellen van het bestemmingsplan enkele bedrijven positief bestemd. Dat wil zeggen dat wanneer een bedrijf aangaf in de nabije toekomst te willen uitbreiden, deze uitbreiding al is meegenomen in het bestemmingsplan. Op deze manier verwacht de gemeente veel tijd te besparen bij de vergunningverlening. De gemeente begeleidt agrariërs bij het uitbreiden van het bedrijf door te kijken naar de belangen van het bedrijf. Ten opzichte van de omgeving is er veel mogelijk. Actief stimuleren is geen rol van de gemeente, ook niet bij verplaatsing van het bedrijf. Zelf trekt de gemeente geen plannen, maar men wil de agrariër wel ondersteunen bij het vormen van uitbreidingsplannen door het geven van tips en ruime kaders. Op deze manier weten de agrariërs wat hen te wachten staat en kunnen ze daar rekening mee houden. 21

22 4.3 Gemeente Zevenaar De gemeente kent ongeveer 100 agrarische bedrijven en heeft veel veeteelt en grondgebonden bedrijven en een enkel intensief bedrijf verspreid over de gemeente. De gemeente kent veel van haar agrariërs door het opstellen van het bestemmingsplan in De omstandigheden van de bedrijven zijn goed door met name een goede verkaveling van de bedrijven na de ruilverkaveling. Een enkel bedrijf in de gemeente wordt door de woningbouw beperkt. Doordat de landbouw bij het bestuur van de gemeente leeft, heeft de landbouw een goede positie bij de gemeente. Ten noorden van de A12 ligt het groeigebied. Hier kunnen agrariërs ruimschoots uitbreiden. Ten zuiden van de A12 zitten agrariërs met minder mogelijkheden voor de toekomst. Door de aanwezigheid van kleine kernen heeft de woningbouw hier veel invloed op de bedrijfsvoering. De structuurvisie is ondersteund vanuit een extern bureau. De visie is door de gemeente zelf geschreven. De voorkeur van de gemeente ligt bij het zelf opstellen van beleid om zo de kennisontwikkeling van de gemeente te stimuleren. Bij het opstellen van de structuurvisie is de LTO betrokken als landbouwpartij. De gemeente gaat op een later tijdstip de bevindingen en hun inbreng terugkoppelen en tevens het concept van de structuurvisie met LTO bespreken. De LTO zou graag zien dat er ruimte is voor bedrijven om tot 2 ha uit te kunnen breiden. De gemeente heeft dit niet direct maar indirect opgenomen. Er is ruimte gegeven in de structuurvisie doordat er is uitgegaan van groei. Bij het opstellen van het vorige bestemmingsplan (2001) zijn de agrariërs één-op-één betrokken geweest door het voeren van individuele gesprekken. Tevens zijn destijds bekende ontwikkelingswensen bij voorbaat ingepast. Deze aanpak heeft geresulteerd in geen enkel bezwaar van agrariërs. Het bestemmingsplan dient voor 1 juni 2013 herzien te worden. Bij deze herziening worden de bestaande 4 bestemmingsplannen samengevoegd tot een bestemmingsplan buitengebied. Dit wordt uitgevoerd door de gemeente zelf. Bij het opstellen van dit bestemmingsplan zal het LTO weer proactief betrokken worden. Of de agrariërs weer in dezelfde mate voor een individueel gesprek benaderd gaan worden is nog niet duidelijk. Dit heeft te maken met tijdsdruk en de vergrootte omvang van de gemeente sinds de overname van de gemeente Angerlo. De gemeente stelt kaders en facilliteert de agrariërs, zowel bij het uitbreiden als bij het verplaatsen of stoppen van een bedrijf. Bij nieuwe plannen wil de gemeente stimuleren om eerst met een concept te komen. Op deze manier kan er samen gekeken worden naar de beste oplossing om teleurstelling te voorkomen. Bij het verplaatsen van het bedrijf wordt wel verwacht dat eerst de bestaande locaties bekeken worden. Nieuw vestiging is in principe uitgesloten in de gemeente. 22

23 4.4 Gemeente Duiven De gemeente Duiven heeft veel diversiteit in haar agrarische sector. De gemeente telt 70 tot 90 agrarische bedrijven. Duiven is opgedeeld in 2 verschillende gebieden. Ten noorden van de A12 ligt het Duivensebroek waar veel agrarische mogelijkheden zijn. De gemeente heeft dit gebied dan ook aangewezen als landbouwgebied. Ten zuiden van de A12 ligt een kleinschaliger gebied waar veelal kleine bedrijven zitten en nog enkele tuinders. De gemeente kent enkele agrarische ondernemers bij naam maar kent niet al haar agrarische ondernemers. Op dit moment is de gemeente bezig met het maken van een ontwikkelingskader buitengebied. Dit ontwikkelingskader wordt het kader voor het bestemmingsplan buitengebied. Het ontwikkelingskader wordt opgesteld door de gemeente. Dit ontwikkelingskader is enkele keren besproken met een klankbordgroep. In deze klankbordgroep heeft ook de LTO Liemers een plaats. Deze klankbordgroep wordt gebruikt om de plannen te toetsen en aan te passen indien gewenst. In het Duivensebroek zal ontwikkeling van agrarische bedrijven mogelijk blijven. Echter zal functieverandering in dit gebied niet wenselijk zijn. Het blijft een agrarisch gebied voor de agrariërs. De rest van het landelijk gebied zal geconserveerd worden. De omgeving en de milieufactoren zullen in dit gebied meer bepalend zijn dan de regeling van de gemeente om tot maximaal 1,5 ha te bouwen. Het opstellen van het bestemmingsplan zal worden uitbesteed aan een stedenbouwkundig bureau en zal geen interactief proces worden. Het voorontwerp zal wel door de gemeente zelf worden vormgegeven. Er zal worden gekeken naar de goede zaken van het huidige bestemmingsplan. Dit zal in overleg met de klankbordgroep gebeuren. Tevens is er een grens opgesteld van 20NGE. Agrariërs boven deze grens zullen de bestemming agrarisch behouden. Alle bedrijven onder deze grens zullen individueel bekeken worden om te beoordelen of zij de bestemming agrarisch nog zullen houden. De gemeente heeft een toetsende rol bij aanvragen van vergunningen. De gemeente stelt kaders en geeft aan onder welke voorwaarden de uitbreiding mogelijk wordt gemaakt. Daarnaast heeft de gemeente geen actieve rol als het gaat om bedrijfsverplaatsing of andere bedrijfsontwikkelingen. Hier zal op individueel niveau worden gekeken naar de plannen. De glastuinbouw, welke te maken heeft met provinciale regelgeving, zal individueel benaderd worden om belemmeringen creatief en persoonlijk op te lossen. 23

24 5. Conclusies 5.1 Bedrijfsontwikkelingen Uit de gesprekken met de agrariërs blijkt dat alle agrariërs de afgelopen 10 jaar zijn gegroeid met het bedrijf. Hieronder worden aankopen van grond, aanschaf van machines, aanschaf van melkquota en uitbreiding van het bedrijf verstaan. Alle ondervraagde bedrijven geven aan door te willen ontwikkelen. Ondanks dat er in veel gevallen nog geen kijk is op eventuele opvolging (omdat vaak de kinderen hiervoor nog te jong zijn), willen de agrariërs een levensvatbaar bedrijf achterlaten voor de volgende generatie. Veelal zijn dit geen grootschalige ontwikkelingen meer, maar ontwikkelingen die er voor zorgen dat het bedrijf op lange termijn levensvatbaar blijft én met eigen arbeidskrachten kan worden uitgevoerd. Voor een groot gedeelte van met name de intensieve bedrijven en de glastuinbouw geldt dat de wettelijke mogelijke uitbreiding snel bereikt zal zijn en dat daarom de bedrijven niet meer substantieel zullen groeien. Verder blijkt dat er enkele melkveebedrijven zijn, met name ten noorden van de A12, die echt substantieel willen uitbreiden. Zowel verplaatsing op eigen kavel, als uitplaatsing van agrarische bedrijven is veelal niet van de grond gekomen omdat dit financieel onaantrekkelijk bleek. Uit de gesprekken met de gemeenten bleek dat er van de agrariër een proactieve rol wordt verwacht bij het verplaatsen van het bedrijf. De gemeenten geven aan zelf niet actief de agrariërs te willen stimuleren, maar hen wel aan te moedigen met een plan te komen zodat men samen naar een goede oplossing kan kijken. Tevens blijkt uit de gesprekken met de gemeente Duiven dat uitplaatsingsmogelijkheid naar een ster locatie (tuinbouwcluster) van de provincie door onvoldoende omvang van het cluster niet van de grond is gekomen. De gemeente Duiven heeft aangegeven deze tuinders in de toekomst persoonlijk te willen benaderen om te kijken naar mogelijke oplossingen. 5.2 Sectoren Met name de melkveehouders aan de noordkant van A12 zien voldoende kansen voor de toekomst. Dit in tegenstelling tot de melkveehouderijen in het zuiden van Duiven en Zevenaar die zowel door het bestemmingsplan als door de woningbouw wordt beperkt in het uitbreiden. Desondanks verwachten ook zij het bedrijf te kunnen voortzetten en hechten zij juist waarde aan het in stand houden van het bedrijf om het bedrijf eventueel te kunnen verkopen of over te dragen aan een nieuwe generatie. De agrarische ondernemers zien de ontwikkelingen met het veranderde Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) positief tegemoet. Met name rondom de Rijnstrangen en de IJssel wordt al op grote schaal maatschappelijke diensten geleverd. Deze ondernemers verwachten hiermee voor een belangrijk deel aan de eventuele eis van 7% vergroening te voldoen. Desalniettemin blijkt dat er ook nog veel onduidelijkheid heerst over de vorming van het nieuwe GLB en de consequenties daarvan. Ondernemers hebben aangegeven een rol te zien voor LTO om duidelijkheid te krijgen over de impact van de vernieuwing van het beleid. 24

25 De glastuinbouw die met name voorkomt in de gemeente Duiven heeft veel te maken met provinciale regelgeving. Doordat men in de toekomst nog maar met maximaal 20% mag uitbreiden voelt men zich op slot gezet. Het zijn bedrijven die in de afgelopen jaren zijn gespecialiseerd in één of meerdere gewassen, gewassen waar maar enkele telers van in Nederland zijn. Deze sector is voor de werkgelegenheid van belang voor de regio. Mede omdat deze bedrijven gebruik maken van arbeidskrachten die, door specialisatie van de bedrijven, over veel kennis beschikken. Mede door deze specialisatie zijn deze bedrijven veelal afhankelijk geworden van het personeel dat over deze bedrijfsspecifieke kennis beschikt. Men wil in de toekomst het bedrijf rendabel voortzetten en deze werkgelegenheid niet laten verdwijnen. De intensieve veeteelt heeft veel te maken met wetgeving rondom de ammoniakemissie. Door aangescherpte regelgeving dienen bedrijven bij uitbreiding te voldoen aan strenge uitstooteisen. Dit betekent dat bij uitbreiding van deze bedrijven de bedrijven flink moeten investeren in installaties om deze uitstoot tot een minimum te beperken. De intensieve veeteelt is kansrijk om te ontwikkelen in de Liemers (in verband met de emissie van ammoniak) omdat men bij deze sector, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de melkveehouderijen, meer emissies kan terugdringen (door het plaatsen van vernieuwde luchtwassystemen). De akkerbouw is een grote sector, met name in de gemeente Rijnwaarden. Ondanks dat het een grote sector is zijn er twijfels over het voortbestaan. Door de hinder die zij ondervinden van milieu en natuurwetgeving ervaren zij veel beperkingen in de bedrijfsvoering. Door het oprukken van steeds meer natuurgronden ziet men steeds meer akkerbouwgrond verloren gaan. Daarnaast zorgen vogels en ganzen voor veel gewasschade en verwacht men dat de peilverhoging in het gebied de akkerbouw erg lastig maakt. Percelen zijn later toegankelijk en zullen eerder moeten worden geoogst door de hoge waterstanden. Extensivering van deze sector en het beheer van gronden in combinatie met veeteelt kan in sommige gevallen een goed alternatief zijn indien doorgaan op de huidige voet niet meer kan. 5.3 Belemmeringen Er is een duidelijk onderscheid tussen agrariërs die in de nabijheid van een dorpskern wonen en agrarische bedrijven in het buitengebied. Agrariërs in de nabijheid van kernen konden en mogen vaak niet uitbreiden met het bedrijf in verband met de huidige regels van burgerwoningen (met name stankcirkels). Ook verplaatsen op de eigen huiskavel is niet mogelijk. Voornamelijk de agrarische bedrijven ten zuiden van de A12 in de gemeente Duiven en Zevenaar ondervinden hinder van deze regelgeving. In de gemeente Rijnwaarden hebben de agrariërs veel te maken met milieuwetgeving van hogere overheden. Denk hierbij aan Natura 2000, EHS, vogelrichtlijngebieden en ganzenfoerageergebieden. 25

26 Door de aanwezigheid van natuurgronden wordt de akkerbouw in de gemeente steeds verder terug gedrongen: akkerbouwgrond wordt ingeruild voor natuurontwikkeling. Veel agrariërs hebben in de gemeente dan ook grond gepacht van Staatsbosbeheer, Rijkswaterstaat en stichting Twickel. De druk op de gronden is in heel de Liemers hoog. Er zijn veel belanghebbende partijen zoals Staatsbosbeheer, ontzanders, Stichting Twickel en Rijkswaterstaat. Ook functieverandering speelt een grote rol. In met name Rijnwaarden moet men ook rekening houden met ontwikkelingen rondom de Natura Men ervaart dat men zuinig moet zijn op de huidige landbouwgrond. De hoge gronddruk maakt het voor de ondernemers erg lastig om door te ontwikkelen. Men verwacht dat op termijn hierdoor enkele agrarische ondernemers hun bedrijf zullen moeten gaan beëindigen. 5.4 Toekomstige ontwikkelingen Bij de uitbreiding van het bedrijf geven veel gemengde bedrijven aan zich liever te specialiseren in de tak die het beste toekomstperspectief heeft. Op deze manier kan men zich focussen op 1 tak van het bedrijf en ook daar het bestaande bedrijf op aanpassen. In de gemeente Rijnwaarden geven gemengde bedrijven met melkvee of zoogkoeien aan bewust deze tak te behouden om in de toekomst beter te kunnen inspringen op de oprukkende natuurgronden. Veelal ook omdat de akkerbouw door de peilverhoging minder rendabel wordt, zullen deze percelen meer benut worden voor extensieve veehouderij. Enkele agrariërs hebben aangegeven het bedrijf marktgerichter en transparanter te willen opzetten. Door bijvoorbeeld rondleiden van groepen schoolkinderen, openstellen van het bedrijf voor toeristen of het installeren van een skybox wil men proberen om de kloof tussen de agrariër en de burger te verkleinen. Op deze manier komen onwetende burgers dichter bij de agrariër en weet men waar het product vandaan komt en hoe het boerenleven er uitziet. De agrariërs hopen daarmee meer begrip voor de sector te krijgen. 5.5 Ruimtelijke ordening en bestemmingsplan In de gemeenten Rijnwaarden en Zevenaar ervaren de agrariërs positieve medewerking van de gemeente bij het opstellen en het wijzigen van het bestemmingsplan. Echter laten veel agrariërs de communicatie verlopen via een extern ingehuurd bureau, omdat men vaak niet over de nodige kennis en ervaring beschikt van de ruimtelijke ordening. Tijdens de gesprekken met de gemeenten Zevenaar en Rijnwaarden bleek dat deze beide gemeenten de agrariërs persoonlijk hebben benaderd bij het opstellen van het bestemmingsplan. Hierdoor kregen de agrarische ondernemers de mogelijkheid bij voorbaat een groter bouwblok te krijgen als men goed kon onderbouwen dat men in de nabije toekomst deze uitbreiding zouden willen realiseren. Dit is door de agrariërs veelal positief ervaren. Dit is terug te zien in het aantal bezwaren dat uiteindelijk is ingediend op het bestemmingsplan, namelijk geen enkele. De gemeente Rijnwaarden heeft aangegeven hiermee bovendien tijd te besparen met de vergunningaanvraag bij uitbreiding van een agrarisch bedrijf, nadat het bestemmingsplan was vastgesteld. 26

27 Door het individueel benaderen van agrariërs kennen de gemeenten Zevenaar en Rijnwaarden al haar agrarische bedrijven in het buitengebied en weet men welke bedrijven er zitten en wat er speelt. Met name de persoonlijke benadering en de interesse naar de ontwikkelingswensen wordt als zeer positief ervaren. Hierdoor krijgen de agrarische ondernemers het gevoel dat de gemeente de bedrijven kent en dat de gemeente bereid is tot samenwerking. De agrariërs in de gemeente Duiven vinden dat de gemeente de agrariërs te weinig betrekt bij het opstellen van het bestemmingsplan en het beleid. Hierdoor heeft men de indruk dat zaken worden opgelegd in plaats van overlegd. Uit het gesprek met de gemeente Duiven bleek dat de gemeente de agrariërs dan ook enkel reactief betrekt in de vorm van een klankbordgroep waarin de LTO Liemers zitting heeft. Daarnaast wordt de ruimte in de bouwblokken ten zuiden van de A12 veelal als nihil ervaren omdat er te weinig ruimte is voor uitbreiding. Tijdens het gesprek met de gemeente Duiven bleek dat men bewust kiest om ten zuiden van de A12 de agrariërs een conserverend bouwblok te geven en juist ten noorden van de A12 de ruimte geeft om verder te ontwikkelen. Door deze keuze hebben de agrariërs in de gemeente Duiven de indruk dat de gemeente met twee maten meet. 5.6 Maatschappelijke diensten, verbreding en vermarkting van de sector De helft van de agrarische bedrijven geeft aan graag verbredingsactiviteiten op het bedrijf te willen hebben voor vermarkting van het eigen product of sector (imago). Men wil de kloof tussen de agrariërs en de burgers verkleinen door meer transparantie te geven in het bedrijf en door eigen producten aan huis te verkopen. Echter het financieel aantrekkelijk maken van deze vermarkting is nog een hele uitdaging. Op dit moment leveren alleen bedrijven rondom de natuur en uiterwaardengronden groene diensten. Maar veel agrariërs staan open voor groene of blauwe diensten mits dit financieel aantrekkelijk is. Men geeft aan dat voor de uitvoering van blauwe diensten het wenselijk is dit collectief op te pakken om zo de aanschaf van machines en de uit te voeren werkzaamheden te kunnen delen. Alle agrariërs hebben nagedacht over duurzame energie op het bedrijf zoals zonnepanelen, windmolens, biogasinstallaties, mestverbranders, biovergisters, energieterugwinning etc. Dit bleek in de meeste gevallen na verdieping financieel onaantrekkelijk, dit mede omdat dit niet in gezamenlijkheid wordt opgepakt of dat dit werd tegengehouden door naastgelegen dorpen. Ondanks het feit dat duurzame energie in het verleden amper van de grond is gekomen leeft dit wel onder de agrariërs. Veelal wil men proberen om de (energie) kringlopen op het eigen bedrijf te houden. Daarnaast bleek uit de gesprekken met de gemeenten Duiven en Zevenaar dat duurzame energie nog niet leeft in het dagelijks bestuur van de gemeente waardoor er nog niet bewust plannen voor worden gemaakt. De gemeente Rijnwaarden heeft aangegeven hier geen actieve rol in te spelen. 27

28 5.7 Rol gemeente Alle agrariërs hebben aangegeven dat er behoefte is aan persoonlijke benadering. Volgens de agrariërs zou dit de gemeente veel specifieke en bedrijfsgerichte kennis opleveren en tevens meer begrip voor de sector. Men wil graag betrokken worden bij het opstellen van het beleid en het bestemmingsplan en tevens geeft men aan dat de sector ook de nodige kennis bezit waar de gemeente belang bij kan hebben. De gemeenten Rijnwaarden en Zevenaar hebben in het verleden de agrariërs persoonlijk benaderd voor het opstellen van het bestemmingsplan. Het blijkt ook dat deze gemeenten veel kennis bezitten over de agrarische bedrijven in de gemeente. De gemeente Duiven heeft in het verleden de agrariërs niet persoonlijk benaderd, hierdoor kent men bij de gemeente lang niet al haar agrariërs, enkel de agrariërs waar men mee te maken heeft gehad tijdens vergunningaanvragen of verplaatsing van het bedrijf. Agrarische ondernemers zijn graag zelf betrokken bij nieuwe ontwikkelingen en beleid van de gemeente. Zij zien hierin echter ook een rol voor de gemeente om dit 1 op 1 te komen toelichten, ook als het gaat om niet alleen specifiek de landbouwsector zoals recreatief medegebruik of ontwikkelingen in het gebied of dorp die van impact zijn op agrarisch grondgebruik. Men ziet zichzelf niet als burger, maar als grondgebruiker. In gebieden of sectoren waar veel speelt zoals de Rijnstrangen, Loo Groessen en de tuinbouwsector hebben de agrarische ondernemers behoefte aan een gezamenlijke visie op de ontwikkelingen in het gebied. Hierbij zien zij een belangrijke proactieve rol van de gemeenten en een duidelijke keuze van de gemeente op de ontwikkelingsmogelijkheden. Deze visie moet duidelijkheid geven op de lange termijn welke richting de ontwikkelingen binnen een gemeente of het gebied naar toe gaan. Tevens dient deze visie ruime kaders te bevatten waar de agrarische sector op kan terugvallen. Er is continue behoefte aan informatievoorziening (specifiek voor landbouw) bij de agrarische ondernemers over de ontwikkelingen binnen de gemeente. De gemeente Zevenaar bespreekt 1 á 2 keer per jaar belangrijke onderwerpen met de LTO Liemers. De agrarische ondernemers hebben desondanks nog steeds het gevoel af en toe iets te missen. 28

29 6. Aanbevelingen De resultaten uit de interviews zijn in een plenaire bijeenkomst gepresenteerd aan alle gesprekspartners: zowel de agrarische ondernemers als ook de personen van de gemeenten. Zij hebben gezamenlijk op basis van de conclusies aanbevelingen geformuleerd, die hieronder gepresenteerd zijn. De belangrijkste aanbeveling betrof de visievorming. 6.1 Visievorming Er is behoefte aan een visie (ontwikkelingsplan voor langere termijn) op meerdere niveau s: een integrale visie voor de gehele Liemers waarin de verschillende functies in het buitengebied een plek krijgen, een visie ten aanzien van de agrarische sector per gemeente, een visie voor de glastuinbouw en een gebiedsvisie indien in één gebied verschillende functies elkaar raken. Het gaat hierbij niet om een nieuw plan maar veel meer om een plan met een duidelijke ontwikkelingsrichting voor het gebied. Een plan dat in samenwerking met de belangrijke gebiedspartijen is opgesteld en een plan dat voor de ondernemers richting geeft aan de mogelijkheden voor bedrijfsontwikkelingen in de toekomst. Glastuinbouw Een visie (ontwikkelingsplan) voor de glastuinbouw. In Duiven bevindt zich de meeste glastuinbouw. De glastuinbouw in de Liemers is veelal zeer gespecialiseerde glastuinbouw met bijzondere teelten. De sector is van belang voor de werkgelegenheid in de regio. Er is bij deze sector behoefte aan het opstellen van een gezamenlijke visie voor glastuinbouw in samenwerking met de gemeente(n). Deze visie zal meer duidelijkheid moeten geven over de ontwikkelingsmogelijkheden van de bedrijven en het belang van deze bedrijven voor de regio. De gemeenten en de ondernemers kunnen dit plan gebruiken bij de communicatie met de hogere overheden. Gezien de provinciale regelgeving en de beperkingen hiervan (maximaal met 20% uitbreiden) is het voor de sector van belang de provincie te betrekken bij de mogelijkheden en onmogelijkheden. Positie van de agrarische sector Een ontwikkelingsvisie per gemeente voor de agrarische sector (landbouwontwikkelingsplan) binnen die gemeente kan veel informatie opleveren voor de gemeente en de mogelijke ontwikkelingsrichtingen van het buitengebied. Basis is dan een inventarisatie van alle agrarische bedrijven die grond gebruiken binnen de gemeente. Deze visie kan input zijn voor het kader (uiteraard de kaders vanuit hogere overheden wel duidelijk als begrenzing meenemen) dat een gemeente ontwikkelt voor bijvoorbeeld het bestemmingsplan buitengebied. Deze inventarisatie gaat dan niet alleen om wensen vanuit de agrarische ondernemers, maar juist ook om de omvang van het bedrijf en de locatie waar het bedrijf en de grond zijn gesitueerd. Deze inventarisatie kan helpen bij de politieke onderbouwing van het kader voor bijvoorbeeld een herziening van een bestemmingsplan. 29

30 Integrale visie Integrale visie voor gebieden waar meerdere functies zoals natuur, landbouw, recreatie, wonen etc. beslag leggen op de beperkte ruimte. Een gezamenlijke visie opgesteld met alle partijen in het gebied op basis van harde kaders, regelingen en impactberekeningen. Een visie die richting geeft aan de verschillende ontwikkelingsscenario s in het gebied. Een dergelijke integrale visie brengt met zich mee dat een gemeente daadwerkelijk keuzes maakt ten aanzien van het gewenste ruimtegebruik. Dit mede om als gemeente(n) ook zelf grip te krijgen op de ontwikkelingen en de consequenties hiervan op het buitengebied en ook gezien het belang van de gemeente om toekomst gericht de economische ontwikkelingen te stimuleren. Een duidelijke vraag ligt hier voor het gebied Rijnstrangen. 6.2 Maatschappelijke diensten en verbredingsactiviteiten Groene diensten Uit de interviews is duidelijk naar voren gekomen dat deze groep agrariërs geïnteresseerd is in verbredingsactiviteiten, onder meer in de vorm van landschapbeheer. Er is dan ook veel behoefte aan meer informatie en kennis over groene en blauwe diensten in Nederland en meer specifiek in Gelderland. Men vindt het jammer dat de groene diensten in de ene provincie zo buitengewoon goed lopen en dat in de eigen provincie de regeling van de groene diensten niet van de grond komt. Hoe is dit mogelijk? Daarnaast is er behoefte aan meer inhoudelijke informatie over de groene diensten: wat kan de invulling van deze diensten in de Liemers en op de eigen grond zijn en wat betekent dat voor de agrariër? Hier liggen kansen om het collectief op te pakken. Hier ligt een mogelijke rol voor de Vereniging Streekbeheer Rijnstromen (VSR). Denk aan aanschaf van machines, inzet van arbeid en voorlichting en informatie over de inhoud en mogelijkheden van groene (blauwe) diensten. Door een collectieve opzet van meerdere agrariërs bij elkaar kunnen deze diensten in de toekomst mogelijk wel financieel aantrekkelijk worden, zeker gezien de ontwikkelingen rondom de GLB. De gemeenten zouden een rol kunnen spelen door proactief bij andere overheden en instellingen geld te genereren voor groene en blauwe diensten. Blauwe diensten Concrete kansen zijn er ook voor de uitvoering van blauwe diensten en het collectief organiseren hiervan. Op kleine schaal is het waterschap begonnen met blauwe diensten. Kortom, agrariërs komen binnen specifieke gebieden in aanmerking voor het verrichten van bepaalde blauwe diensten. Het Waterschap Rijn en IJssel heeft keuzes gemaakt uit het totale pakket blauwe diensten die zij toepassen in haar werkgebied. De agrariërs binnen deze gebieden dienen geïnformeerd te worden over de mogelijkheden hiervan. De agrariërs verwachten van het Waterschap een actieve rol hierin. Als eerste in de informatieverstrekking over de mogelijkheden voor het leveren van blauwe diensten door de agrariërs: om welke dienstenpakketten gaat het? 30

31 Welke vergoeding leveren deze diensten voor de agrariër op? En ten tweede inhoudelijke kennis over de blauwe diensten pakketten, de wijze waarop beheer uitgevoerd dient te worden. En ten derde in het organiseren van het collectief, bijvoorbeeld door gezamenlijk machines aan te schaffen of deze gezamenlijk te huren en het leveren van arbeid. Blauwe diensten zijn een plus op de verplichtingen die grondeigenaren hebben ten aanzien van het water op hun gronden. Agrariërs verwachten van het Waterschap Rijn en IJssel een duidelijke visie over het waterbeheer in dit gebied (los van de blauwe diensten). Keuzes voor een bepaalde visie brengen bepaalde consequenties met zich mee en vragen om investeringen van bepaalde omvang. Dit kan betekenen dat een bepaalde gewenste kwaliteit van waterbeheer niet haalbaar en betaalbaar zal zijn. Waterschap dient eerst keuzes te maken ten aanzien van deze haalbare en betaalbare kwaliteit alvorens zij boeren vraagt om medewerking. Met deze wetenschap kan het waterschap vervolgens samen met agrariërs en overheden een gebiedstraject opstarten. Als volgende stap zal het waterschap door middel van keukentafelgesprekken of huiskamerbijeenkomsten moeten inventariseren of er voldoende draagvlak is om deze diensten door agrariërs te laten uitvoeren en onder welke condities dit mogelijk is. Imago van de sector De agrarische ondernemers hebben aangegeven de sector naar de burgers te willen profileren. Vaak weten burgers uit (omliggende) dorpen of steden niet wat er zich afspeelt op een agrarisch bedrijf, welke keuzes een bepaalde bedrijfsvoering met zich meebrengt, in hoeverre dierenwelzijn geregeld is. Zonder kennis van zaken is er sprake van sterke beeldvorming bij de gemiddelde burger. Agrariërs zijn bereid te investeren in het juist voorlichten van de burger. Door middel van lespakketten, arrangementen, open dagen etc. Ook de gemeente kan hier een grote rol in gaan spelen door bijvoorbeeld activiteiten van agrariërs te promoten in gemeentebladen. Daarnaast zou men ook in de plaatselijke (gemeente) krant de agrarische sector uit kunnen lichten, zodat burgers weten binnen welke kaders een agrariër moet werken en waar deze agrariërs mee te maken hebben bij de bedrijfsvoering. Duurzame energie Duurzame energie leeft bij de agrariërs. Echter is er beperkte bereidheid om duurzame energie daadwerkelijk toe te passen. Dit komt voort uit: 1. Onvoldoende rendement, nieuwe energie levert onvoldoende geld op. 2. Een te lage subsidie bij het investeringsvolume zorgt ervoor dat de investering te hoge risico s met zich mee brengt waardoor dit als onrendabel wordt beschouwd. 3. Onvoldoende zekerheid op de lange termijn. Hierdoor moet een agrariër teveel risico lopen. 4. Onvoldoende duidelijkheid over de diversiteit aan duurzame energiebronnen die op specifieke locaties door de overheid gepromoot worden. Inzicht hierin vergroot de mogelijkheden om collectief duurzame energie op te pakken. 31

32 Agrarische bedrijven geven aan voornamelijk zelfvoorzienend deze duurzame energie toe te willen passen, maar eventueel ook restenergie willen genereren voor de omgeving. Een mogelijke rol van de gemeente kan het stimuleren van duurzame energie zijn. Vooral bij agrarische bedrijven zijn verschillende vormen van duurzame energie veelvoudig toe te passen. Daarnaast kan de gemeente garant staan voor de restafname van duurzaam opgewekte energie om deze, vaak dure investeringen, rendabel te maken. 6.3 Communicatie Tijdens de interviews kwam duidelijk naar voren dat communicatie tussen agrariër en overheid van fundamenteel belang is voor de ontwikkeling van de agrarische sector in de Liemers. Telkens weer werd duidelijk dat een goede communicatie tussen deze partijen leidt tot wederzijds begrip hetgeen de kans op een succesvolle doorontwikkeling van het agrarisch bedrijf aanzienlijk vergroot. Om welke communicatie factoren gaat het dan? Samenwerken in communicatie naar hogere overheden Het is voor de agrariërs niet eenvoudig efficiënt te communiceren op verschillende niveaus waarbinnen diverse overheden opereren. Willen deze overheden daadwerkelijk agrariërs betrekken bij het (op te stellen) overheidsbeleid, dan zou dat kunnen via bijvoorbeeld klankbordgroepen of door de overheden het dichtst bij het gebied, de gemeenten, hierin een rol als spil te geven. Doordat gemeenten vaak korte lijnen hebben met hogere overheden kunnen zij opkomen voor de agrarische sector in haar gemeente die te maken gaan hebben met problemen als gevolg van dit beleid. Concrete activiteiten: 1. Een visie op gebiedsniveau met alle gebiedspartijen (grondgebruikers) is wenselijk om als gebied meer sturing te geven naar de hogere overheden. Hier ligt een duidelijke taak voor de gemeente(n) en LTO (als trekker) om dit te initiëren. 2. De gemeente(n) zouden één gezamenlijke zienswijze kunnen indienen in overleg met de LTO, of via georganiseerde bijeenkomsten in het gebeid (georganiseerd door de gemeenten). 3. Gezamenlijk optrekken van de gemeenten in de Liemers om Liemers brede knelpunten in de sector of het buitengebied te bespreken met de hogere overheden. De gebiedscommissie Liemers zou als bestaand platform deze gezamenlijke activiteiten kunnen initiëren of ondersteunen. 4. Om de afstemming binnen de gemeente te delen zou ook een agenda buitengebied (mede opgesteld door LTO) in de gebiedscommissie kunnen worden besproken. Voordeel is dat de gebiedscommissie 4 keer per jaar bijeenkomt. Regulier overleg met de gemeente Daarnaast is er ook behoefte aan regulier overleg met de gemeente. Voorstel is om dit 2 keer per jaar te doen, een najaars- en voorjaarsoverleg. LTO de Liemers heeft een actief bestuur dat zich hard maakt voor de agrariërs in de Liemers. Dat waarderen haar leden. Vanuit deze actieve 32

33 opstelling en het draagvlak bij de agrariërs zouden de gemeenten bijvoorbeeld 1x per jaar met de LTO bestuurders om tafel kunnen gaan zitten en een keer met de LTO leden. Bij dit overleg zijn bij voorkeur zowel de ambtena(a)r(en) als de bestuurder(s) betrokken. Voor dit overleg zou LTO een agenda kunnen opstellen. Ook individuele gevallen maken onderdeel uit van deze agenda. Communicatie met de directbetrokkenen Indien communicatie plaatsvindt over gronden die in gebruik zijn bij de landbouw (hetzij als eigenaar of als grondgebruiker) dan dient de grondgebruiker hiervan persoonlijk op de hoogte te worden gesteld en te worden betrokken bij de planvorming. Het via andere wegen geïnformeerd worden geeft het gevoel dat iemand anders over jouw grond beschikt. Door gezamenlijk plannen te bespreken, kunnen beide partijen (grondgebruikers, -eigenaren en gemeenten) hier voordeel uit halen. Tijdens deze besprekingen kan men niet alleen wensen kenbaar maken, maar ook uitleg geven over knelpunten waar men mee te maken heeft. Op deze manier kunnen beide partijen meer begrip voor elkaar opbrengen en is men makkelijker bereid samen tot een oplossing te komen. 6.4 Bestemmingsplan en beleid Bij het opstellen van het bestemmingsplan en ander beleid binnen het landelijk gebied kunnen gemeenten van elkaar leren. Het was frappant te zien dat de gemeenten verschillende aspecten toepasten die goed scoorde bij de agrariërs. Door te kijken naar bestaande bestemmingsplannen en de ervaringen met bepaalde regels kunnen de goede punten van elkaar worden overgenomen. Op deze manier hoeft men niet voor de tweede keer het wiel uit te vinden. Binnen de ambtelijke werkgroep Liemers zal worden bekeken op welke wijze intergemeentelijke vraagstukken en afstemming kunnen plaatsvinden. Denk hierbij aan een tijdelijke, inhoudelijke werkgroep omtrent bijvoorbeeld bestemmingsplannen en de inhoudelijk en procesmatige aanpak daarvan. Beleid op gemeentelijk niveau Enkele gemeenten maken bij het opstellen van het bestemmingsplan gebruik van een extern ingehuurd bureau. Agrarische ondernemers geven aan het belangrijk te vinden dat de gemeente zelf de werkzaamheden uitvoert. Alleen dan zal ook de kennis van de agrarische sector en de bedrijfsspecifieke kennis behouden blijven op de ambtelijke afdeling van de gemeente. De inhoudelijke kennis over de individuele agrarische bedrijven en de agrarische sector dient bij de gemeente paraat te zijn. Deze kennis vergroot de mogelijkheden van maatwerk. En in het woud van regels en vergunningen kunnen alleen maatwerk oplossingen leiden tot daadwerkelijk duurzaam resultaat. Indien men gebruik maakt van een extern bureau, dient men wel een bureau in te huren met kennis van het landelijk gebied en haar inwoners en (agrarische) bedrijven. 33