Jaarverslag 2013 specialist zingeving PZC

Transcriptie

1 Jaarverslag 2013 specialist zingeving PZC Betekenis & Verbinding In dit derde jaarverslag van de specialist zingeving wordt zichtbaar hoe deze nieuwe functie zich verder heeft ontwikkeld parallel aan de groei van zingevingsgericht werken van een algeheel traject ( ) op weg naar een integraal programma binnen de Protestantse Zorggroep Crabbehoff te Dordrecht ( ). In de beschrijving van de werkzaamheden wordt tevens een verantwoording gegeven van het belang van de functie

2 Inhoudsopgave 10 april 2014 [JAARVERSLAG 2013 SPECIALIST ZINGEVING PZC] Woord vooraf 2 1. Inleiding: het proces van zingevingsgericht werken 3 2. De functie van specialist zingeving Functiebeschrijving 2.2 Studie en onderzoek 2.3 Urenverdeling 3. Zingeving op de Revalidatie Zorgvisie GRZ 3.2 Projectmedewerker zingeving 3.3 Moreel beraad 4. Scholing en training Basisscholing en trainingsprogramma 4.2 De Themadagen Zingeving (vanaf oktober 2012) 4.3 De Training voor vrijwilligers (vanaf oktober 2013) 4.4 Trainingsdag zingevingsgericht leidinggeven (oktober 2013) 5. Communicatie intern en extern Werkoverleg 5.2 Interne communicatie 5.3 Externe contacten 6. Zorg rondom overlijden en euthanasiebeleid Euthanasiebeleid en casuïstiek 6.2 Begeleiding zorgteams 6.3 Overleg en coaching artsengroep 6.4 In gesprek en overleg met zorgmanagers 7. Specialist zingeving en geestelijk verzorger dubbele functie 7.2 samenwerking met collega s 7.3 beleidsplan G.V. Slotwoord 25 BIJLAGEN

3 Woord vooraf Dit is het derde jaarverslag van de specialist zingeving binnen de Protestantse Zorggroep Crabbehoff (PZC). In dit jaarverslag wil ik u informeren over de diverse activiteiten waar ik bij betrokken ben geweest in het afgelopen jaar en de bijbehorende urenverdeling. Hiermee wil ik intern een verantwoording geven van mijn werkzaamheden, en extern laten zien hoe deze functie binnen Crabbehoff naar vorm en inhoud wordt ingevuld. Daarmee wordt tevens een beeld geschetst van de ontwikkeling van het traject van zingevingsgericht werken dat in 2011 is ingezet. Aanvullend op de typering die het vorige jaarverslag sierde Verdieping & Inspiratie zijn dit jaar de woorden Betekenis & Verbinding hieraan gekoppeld, als een vertaling van de begrippen Zingeving & Spiritualiteit. Het gaat om de vraag naar betekenis, die in feite een vorm van verbinding is. 1 In onze basisscholing zijn het twee fundamentele begrippen. In een inleidende paragraaf (1) zal ik kort de ontwikkeling schetsen van het proces van zingevingsgericht werken binnen Crabbehoff. Vervolgens zal ik de bedoeling van de functie van specialist zingeving weergeven, alsmede de ontwikkelingen op het gebied van mijn studie en onderzoek (2). Aansluitend zal ik een nieuwe ontwikkeling beschrijven die kenmerkend is voor het doorgaande proces van aandacht voor zingeving binnen de PZC, m.n. de Geriatrische Revalidatie Zorg (3). Daarna worden de diverse werkzaamheden waar ik bij betrokken ben geweest beschreven, onderverdeeld in : (4) scholing en training, (5) communicatie, (6) zorg rondom overlijden en euthanasiebeleid. Afsluitend zal ik stilstaan bij het belang van de functie en de relatie tot de dienst geestelijke verzorging (7). Als bijlagen zijn een tweetal documenten opgenomen die relevant zijn als achtergrondinformatie, daarnaast zijn er verwijzingen in de tekst opgenomen naar documenten die elders te raadplegen of op te vragen zijn. Nico van der Leer. 1 Het zijn twee woorden die terugkomen in de definitie van spiritualiteit en spirituele zorg van de Europese Associatie voor Palliatieve Zorg. Zie: Carlo Leget (2013), Zorg om betekenis, over de relatie tussen zorgethiek en spirituele zorg, in het bijzonder in de palliatieve zorg. Oratie Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. 2

4 1. Inleiding: het proces van zingevingsgericht werken Het proces van zingevingsgericht werken in 2011 is ontstaan vanuit de motivatie om de visie en missie van Crabbehoff op een eigentijdse wijze vorm te geven. Het doel is het verbeteren van de kwaliteit van de zorg door middel van het versterken van de zorgrelatie, dit komt tot uiting in het motto van Crabbehoff waar mensen zorgen voor mensen. Uitgaande van de vragen wat is zinvol? en wat is goede zorg? wilden we met de introductie van het begrip zingeving een verbinding maken met zorg vanuit de inspiratie van het verhaal van de barmhartige Samaritaan. Dit vormt de kern van het verhaal van Crabbehoff en tekent onze identiteit en waarden als een protestants-christelijke zorginstelling. Zingevingsgericht werken (ZGW) betekent dat we in alle geledingen van onze instelling gericht willen zijn op de zingeving en zinbeleving van zowel bewoner als medewerker. In de afgelopen periode van ruim twee jaar heeft deze intentie een breed draagvlak gekregen. De aanpak en het gedachtegoed krijgen steeds meer wortels en verbindingen binnen de organisatiecultuur. Het aantal medewerkers en vrijwilligers dat bekend raakt met de essentie van het programma groeit. Mensen van buiten de organisatie zoals samenwerkingspartners, andere zorgaanbieders en zelfs een zorgverzekeraar, koppelen de term zingevingsgericht werken steeds vaker aan Zorggroep Crabbehoff. Het begint een (ken)merk van onze organisatie te worden. Voor mijzelf is het een boeiende ontwikkeling om bij betrokken te zijn. Met diverse collega s werk ik intensief samen op diverse terreinen van dit proces. In de loop van dit verslag passeren zij de revue. Op deze plek wil ik in het bijzonder de rol van Wilma Tolenaars belichten. Als beleidsmedewerker kwaliteit is zij thuis in het organisatiesysteem en zorgt zij als projectleider voor de borging binnen de procedures, de projectbeschrijving enz. Het ZGW is een complex cultuurveranderingsproces waarbij in tegenstelling tot de meeste andere projecten de weg waarlangs je de doelen wilt bereiken, het verloop van het proces, vooraf niet exact is uit te stippelen. Zoals Wilma het uitdrukt er komt telkens weer een laagje bij. Zij richt zich binnen dit geheel op de inbedding van verkregen inzichten, werkwijzen en ontwikkelingen die voortkomen uit alle scholings- en communicatieactiviteiten. Hoever zijn we nu? Welke afspraken zijn er gemaakt? Wat is van invloed op het beleid? Welke onderwerpen moeten een plaats krijgen op de agenda s van de regie- of scholingsgroep, leidinggevenden, managementteam of bestuurder? Voor 2014 zijn de ambities helder. Tolenaars wil de procedures verfijnen door verbindingen te leggen tussen ZGW en de gedragscode. Van der Leer zet in op scholing, studie en het delen van de opgebouwde kennis met andere zorgorganisaties. Beiden steken in op continuïteit. Van der Leer memoreert aan een uitspraak van een medewerker tijdens één van de ZGW-themadagen: Bewustwording is een moment, veranderen is een proces. Dus, zegt hij en Tolenaars knikt instemmend, Laten we het vooral volhouden met elkaar! 2 2 In het dubbelinterview door Paula Schenk, te lezen in de digitale Projectenkrant januari 2014 Top drie in zingevingsgericht werken 3

5 2. De functie van specialist zingeving De functie van zingevingsspecialist heeft in de eerste twee jaar een duidelijk profiel ontwikkeld, parallel aan de functie van geestelijk verzorger. Mijn werk als geestelijk verzorger speelt zich af op de locatie Dubbelmonde en mijn werk als specialist zingeving op de locatie Crabbehoff. Dat helpt om de werkzaamheden van elkaar te scheiden maar ook om de functies te onderscheiden, wat ik tot uitdrukking breng in de aparte naambadges die ik gebruik. Het is mooi om te zien hoe in het afgelopen derde jaar er vanuit die eigen positie meer samenwerking is ontstaan met de nieuwe collega s van de dienst geestelijke verzorging. Dit heeft met twee ontwikkelingen te maken. Enerzijds het ontwerp van de tijdelijke functie van projectmedewerker zingeving op de revalidatie en de wijze waarop dit door Eline van der Giessen is ingevuld. Anderzijds de verdere ingroei in het werk van Dick Eric van Dorsten als collega geestelijk verzorger op de woonafdelingen van het verpleeghuis en zijn interesse in ethische reflectie en moreel beraad. Verderop in dit verslag kom ik op deze twee ontwikkelingen nog terug. In deze inleidende paragraaf zal ik eerst kort een schets geven van de functie van specialist zingeving binnen onze instelling (1.1) en de nieuwe ontwikkelingen ten aanzien van mijn studie en onderzoek (1.2). Tevens geef ik inzicht in het aantal en de verdeling van de uren die ik in 2013 aan mijn werk heb besteed (1.3). 2.1 Functie-beschrijving Eind 2010 is het eerste ontwerp voor specialist zingeving tot stand gekomen met als doel het zingevingsgericht werken binnen Crabbehoff inhoudelijk te ondersteunen en te onderbouwen. Deze nieuwe functie is bewust gekoppeld aan de dienst geestelijke verzorging, die binnen de PZC rechtstreeks onder de verantwoordelijkheid van de bestuurder functioneert. Aandacht voor zingeving en levensvragen is een van de kerntaken van de geestelijk verzorger. Door dit eruit te lichten en specifiek te benoemen krijgt organisatie-breed de aandacht voor zingeving een duidelijk gezicht. Temeer doordat dit gekoppeld is aan de introductie van de methode zingevingsgericht werken. Er is dan ook een aparte functieomschrijving ontwikkeld speciaal toegesneden op de competenties die nodig zijn voor deze functie en de bijbehorende extra opleidingseisen. 3 Het doel van deze functie is advies, begeleiding, coaching, scholing, studie en onderzoek ten aanzien van vraagstukken rond identiteit en ethiek, zingeving en spiritualiteit. In het bijzonder is de specialist zingeving beschikbaar voor artsen en medewerkers wanneer er binnen de instelling sprake is van een verzoek om euthanasie. Ook bij andere zorg-ethische kwesties kan de specialist zingeving geraadpleegd worden en fungeren als vertrouwenspersoon. 3 De eerste versie dateert van november 2010, de definitieve versie van mei 2012 is als bijlage-1 toegevoegd aan dit jaarverslag. 4

6 2.2 Studie en onderzoek Naast het advies richting organisatie, de begeleiding en training van de medewerkers is het mijn opdracht studie te maken van zingeving door het doen van wetenschappelijk onderzoek naar zingeving in de zorg. In het afgelopen jaar heeft het voorstel uit 2012 voor mijn promotieonderzoek een nadere revisie ondergaan, waarna het in juli 2013 door de commissie voor promoties van de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht is goedgekeurd. Met mijn begeleiders prof. dr. Carlo Leget (UvH Utrecht) en prof. dr. Ruard Ganzevoort (VU Amsterdam) heb ik hierover enkele malen overleg gevoerd. In het kader van de voorbereiding op mijn promotieonderzoek ben ik in augustus 2012 begonnen aan de eerste vakken van de Master Zorg Ethiek Beleid (ZEB) van de vakgroep Zorgethiek (voorheen Univ. van Tilburg, sinds augustus 2013 Univ. voor Humanistiek). Aan het einde van het collegejaar had ik zes van de acht vakken met goed gevolg afgerond: Inleiding zorgethiek, Ethische competenties voor zorg en beleid, Kwaliteit van zorg, Theorieën van zorg-ethisch onderzoek, Veldverkenning en veldonderzoek, Zingeving en Spiritualiteit in de gezondheidszorg. 4 Toen in een overleg met mijn begeleiders duidelijk werk dat ik mijn masterthesis zou kunnen gebruiken bij mijn verdere promotieonderzoek heb ik besloten om de master af te maken. In het najaar van 2013 heb ik op maandagmiddag- en avond het vak Zorg, ethiek en beleid in organisaties gevolgd in Utrecht en begin 2014 met een eindpaper afgerond. Eveneens in het najaar ben ik begonnen om samen met mijn collega Marco Sternal (zorgmanager van de revalidatie) te werken aan het onderzoeksvoorstel voor onze gezamenlijke masterthesis. Het is een onderzoek naar de wijze waarop zin ervaren wordt door zorggevers en zorgontvangers: Op zoek naar zin in de zorgrelatie. De verdeling is dat ik de theoretische voorstudie voor mijn rekening neem en Marco het praktijkonderzoek doet. Wij hebben qua samenwerking goede ervaring met elkaar omdat we in het voorjaar van 2013 een kleinschalig leeronderzoek hebben gedaan op de revalidatie in Crabbehoff naar de beleving en betekenis van het ondergaan van een beroerte. Dit onderzoek heeft ons veel geleerd over de praktijk van het interviewen, analyseren en coderen om tot een conclusie te kunnen komen. Wat ons opviel was dat de vier bewoners die aan dit onderzoek hun medewerking hebben verleend het als zingevend ervaren hebben om op deze wijze iets te kunnen vertellen over hun eigen beleving. De bijdrage aan een onderzoek waar anderen weer van kunnen leren gaf hen niet alleen het gevoel gehoord te worden maar ook er toe te doen en iets te kunnen betekenen voor anderen. Voor ons is dat de kern van wat ons drijft bij het zingevingsgericht werken en het onderzoeken ervan. Hierdoor willen we het naar boven halen vanuit de praktijk en daarmee het denken over zin en zorg verdiepen. Dit helpt vervolgens om zorgmedewerkers nog meer bewust te maken van het belang van de 4 De volgende werkstukken zijn op te vragen via nico@vanderleeradvies.nl: Eindpaper kwaliteit van zorg, Eindpaper Kwaliteit van zorg/cq Index (samen met Marco Sternal), Eindpaper Zingeving & Spiritualiteit. De overige studie-papers zijn te raadplegen op 5

7 aandacht voor wat telt en wat er op het spel staat. We hebben ons onderzoek eind juni op de universiteit gepresenteerd, maar in oktober ook in Crabbehoff voor een groep collega s. 5 In november hebben we ons onderzoek gepresenteerd op een bijeenkomst van de CVAketenzorg van de Drechtsteden, waarbij zorgmedewerkers en enkele ervaringsdeskundigen met hun partners aanwezig waren. Er was herkenning en veel interesse in de wijze waarop wij het onderzoek hadden gedaan en hoe we binnen Crabbehoff de zingeving centraal willen stellen. Daarnaast hebben we landelijk ons onderzoek naar buiten gebracht, middels het meedoen aan een posterpresentatie op het CVA-congres van vrijdag 22 november 2013 in Zeist. Van de ruim 20 gepresenteerde onderzoeken en innovaties eindigde ons onderzoek op de derde plaats. Wij ontvingen een eervolle vermelding ten aanzien van het belang van de aandacht voor zingeving in de zorg bij monde van de juryvoorzitter, medisch adviseur bij VGZ. Daarnaast hebben we een artikel over ons onderzoek aangeboden aan het Tijdschrift voor Verpleegkunde (TvZ). 6 Op deze manier wordt duidelijk hoezeer studie en onderzoek tot zijn recht komen in relatie tot de praktijk van de zorg. Het met elkaar sparren als studiemaatjes en collega s is inspirerend en versterkt het proces van zingevingsgericht werken. Overigens is eveneens in het najaar van 2013 ons onderzoek onder de aandacht gebracht bij de inkoper van zorgverzekeraar VGZ, die interesse toonde in onze gerichtheid op zingeving. 7 Voor de diverse andere studiepapers heb ik de nodige literatuur verwerkt over de theorie en praktijk van zorg, zingeving en spiritualiteit. Dit is tegelijkertijd een verdere voorbereiding voor het vervolg van mijn studie t.w. het promotieonderzoek. De bedoeling is dat ik dit verder op ga pakken na de afronding van de master Zorgethiek in de zomer van Urenverdeling Over geheel 2013 is er sprake van een gem. tijdsbesteding van 20 uur voor zingeving (incl. studie-uren + eigen tijd). Het aandeel scholing en training (incl. voorbereiding en organisatie) maakt hiervan het grootste deel uit gem. p/wk administratie en overleg 17 % 16 % 3,0 uur voorlichting (in/extern) 14 % 9 % 2,0 uur bijscholing en studie 20 % 26 % 5,0 uur (+ 9,0 uur) PhD + ZEB ZEB + PhD scholing en training 49 % 39 % 8,0 uur MD/Themadagen Themadagen coaching (team/artsen) 10 % 2,0 uur 5 De titel van het onderzoeksverslag luidt Ik dacht: mijn leven is hier gestopt, omgaan met een CVA. Een onderzoek naar de ervaringen van mensen die een CVA hebben doorgemaakt en verblijven op een geriatrische revalidatieafdeling. Het document is te vinden op 6 Het zal in het juninummer van 2014 gepubliceerd worden. 7 Dit heeft geresulteerd in een afspraak voor een oriënterend gesprek van enkele vertegenwoordigers van VGZ met een kleine delegatie van Crabbehoff (eind maart 2014). 6

8 Het aandeel teambegeleiding, overleg met de artsengroep en individuele gesprekken met artsen n.a.v. casuïstiek is in 2013 duidelijker naar voren gekomen. In tegenstelling tot wat de cijfers suggereren zijn er op het gebied van communicatie zowel intern als extern over 2013 wel een aantal interessante ontwikkelingen te melden (zie 4.2 en 4.3). De studie-uren zijn in 2013 voor het grootste gedeelte gewijd aan de masterstudie (ZEB), en voor een deel aan het reviseren van het promotievoorstel (PhD). 3. Zingeving op de revalidatie Binnen het totale proces van zorg en dienstverlening richten we ons op de zingeving en zinbeleving van zowel bewoners als medewerkers. Aandacht voor levensvragen speelt hierbij een belangrijke rol, om deze te kunnen signaleren en hanteren ten behoeve van het geestelijk welzijn van de bewoners en cliënten. De Zorggroep Crabbehoff investeert in dit kader veel tijd en geld in de ontwikkeling van medewerkers. De training en scholing is gericht op bewustwording en reflectie, inzicht en samenwerking onder de noemer van verbinding : met elkaar (identiteit), met jezelf (spiritualiteit) en met de ander (zingeving) (zie 3.) Tegelijkertijd wordt er gewerkt aan de implementatie van het zingevingsgericht werken binnen de diverse geledingen van de organisatie, door middel van onderzoek, projecten en allerlei vormen van communicatie (zie 1.2 en 4.). Enkele belangrijke spelers op het veld van het Zingevingsgericht werken zijn in onderstaand schema zichtbaar gemaakt, met communicatie als verbindende cirkel. In 2013 kwamen twee ontwikkelingen samen: de visie om aandacht voor zingeving op te nemen in de Geriatrische Revalidatie Zorg en een nieuwe invulling van de dienst Geestelijke Verzorging op de revalidatieafdeling. Dit heeft geresulteerd in een tijdelijke opdracht voor een projectmedewerker zingeving op de revalidatie, zoals hierna wordt toegelicht. 7

9 3.1 Zorgvisie GRZ De visie op Geriatrische Revalidatie Zorg (GRZ) is afgeleid van de missie en visie van Crabbehoff waarin de levenskwaliteit van de cliënt centraal staat, vanuit de drieslag: zienbewogen worden-in beweging komen. Voor de GRZ betekent dit dan ook dat uitgangspunt voor de zorg en dienstverlening is wat de cliënt als meest belangrijk ervaart: wat wenst u, wat kunnen wij? Vanuit het denkkader Zingevingsgericht Werken wordt daarbij voortdurend gestreefd naar de bij deze visie passende zinvolle zorg en zorghouding. In de praktijk betekent dit leren omgaan met de spanning tussen wat wenselijk is en wat mogelijk is. Dat geldt voor de individuele mens die getroffen is door plotselinge ziekte of ongeluk maar ook voor de zorgrelatie tussen behandelaar en patiënt. Een belangrijk voorbeeld betreft de ketenzorg voor mensen die door een beroerte zijn getroffen en vanuit het Albert Schweitzer ziekenhuis op de revalidatieafdeling van verpleeghuis Crabbehoff worden opgenomen. Het doormaken van een CVA is een ingrijpende ervaring (life-event) die grote onzekerheid met zich meebrengt en zinvragen oproept: wat zijn mijn herstelkansen? hoe ziet mijn toekomst eruit? Waar haal ik mijn kracht vandaan? wat is mijn leven nog waard? etc. De behandelaars en verzorgenden zetten zich in voor een optimale revalidatie maar stuiten daarbij tevens op de grenzen van hun kunnen. Wanneer ontslag naar huis niet mogelijk is, ontstaat er vanuit het zorgsysteem de situatie waarbij de revalidatiebehandeling wordt beëindigd en er een overgang plaatsvindt naar de woonafdeling van het verpleeghuis. Gedurende het gehele revalidatieproces is het daarom van groot belang dat er structureel aandacht wordt besteed aan het geestelijk welzijn van de cliënt. De opvang bij binnenkomst, de begeleiding tijdens de revalidatie en de overgang naar de woonafdeling vraagt om geestelijke zorg die erkenning geeft, ondersteuning biedt aan de cliënt en diens familie begeleidt. Aandacht voor levensvragen, zingeving en spiritualiteit maakt daarom deel uit van goede geriatrische revalidatie zorg. Daarom wordt binnen het projectplan GRZ Kwaliteit 8 de ambitie neergelegd om naast kwaliteit van behandeling en optimale zorglogistiek ook zingeving te verweven in het revalidatietraject. Zo zal geestelijke zorg als aandacht voor de betekenis van de ervaring en voor levensvragen een integraal onderdeel gaan vormen van de behandeling en de begeleiding op de revalidatieafdeling. Daartoe is het belangrijk dat de geestelijk verzorger het multidisciplinair team versterkt met eigen doelen binnen het behandelplan op dit gebied. Hierbij wordt gedacht aan de volgende diensten: voorlichting (foldermateriaal en mondeling) bij opname standaard een gesprek met de geestelijk verzorger aanbod van 3-5 individuele begeleidingsgesprekken thematische groepsgesprekken familiebegeleiding, thema-avonden voor familie en mantelzorgers klinische lessen en training van medewerkers begeleiding van het zorgteam ethische reflectie (vorm van moreel beraad) 8 Het projectplan is op te vragen via info@zorggroepcrabbehoff.nl 8

10 3.2 Projectmedewerker zingeving Door het contact met Eline van der Giessen, die bekend was met onze dienst geestelijke verzorging vanuit het Palliatief Netwerk ontstond de gedachte voor deze nieuwe tijdelijke functie van 8 uur in de week. Aanvankelijk bedoeld van 1 februari tot 1 september is later het contract verlengd tot en met december Inmiddels heeft zij per 1 januari 2014 een jaarcontract voor uur per week gekregen. Vanuit haar ruime pastorale ervaring en de vierjarige studie Zorg Ethiek en Beleid (Univ. Tilburg) was zij uitermate geschikt om op de revalidatie werkzaam te zijn als geestelijk verzorger (werktitel) voor cliënten, familie en medewerkers en als projectmedewerker zingeving (aanstellingstitel) voor de afdeling. Deze opdracht is als onderdeel van het grote project Zingevingsgericht werken opgenomen en is in de praktijk verbonden met het project GRZ Kwaliteit waarbij zingeving een belangrijk thema is. De opzet was dat de projectmedewerker hierin zal meedenken en participeren met een drieledig doel, nl. geestelijke zorg, deelname aan het MDO resp. begeleiden van teamgesprek en te komen tot een vorm van ethische reflectie op de afdeling. geestelijke zorg voor bewoners en familie voor medewerkers multidisciplinair team rapporteren en participeren vorm van moreel beraad uitdenken en opzetten Het werk van de geestelijke zorg voor de bewoners en familie / mantelzorgers en het werken aan de opzet van een vorm van moreel beraad is in overleg en in samenwerking met Dick Eric van Dorsten (geestelijk verzorger) gedaan. De interactie met de teams rondom levenseinde-zorg en/of een euthanasieverzoek in overleg met Nico van der Leer (zingevingsspecialist) en Marco Sternal (afdelingsmanager) gegaan. Naast het voeren van persoonlijke gesprekken met cliënten op de revalidatie, het bijwonen van de MDO s, en de contacten met de teams is er geregeld overleg geweest met de arts, de zorg of een betrokken behandelaar rond individuele cliënten. Er zijn in 2013 op de afdelingen van de revalidatie diverse mensen geweest die vroegen naar actieve levensbeëindiging. Met de meeste van hen zijn meerdere gesprekken gevoerd, waarbij duidelijk werd hoe complex deze vragen zijn in de praktijk. Maar ook zonder vraag naar actieve levensbeëindiging spelen er veel vragen naar zin bij deze kwetsbare doelgroep op vaak hoge leeftijd. Eline van der Giessen heeft in een werkgroep meegedacht over de wijze van overdragen van cliënten van de GRZ naar de woonafdelingen, omdat het wenselijk is dat er meer aandacht wordt besteed aan begeleiding van deze verandering voor de cliënt. Hierin is een rol weggelegd voor het zorgteam, de arts, de geestelijk verzorger en de mantelzorg. De ervaring van dit jaar leert dat de geestelijk verzorger een belangrijke verbindingsfiguur 9

11 kan zijn op de werkvloer. Zoals Eline van der Giessen zelf vaststelt: Mijn doel was aanwezig en zichtbaar te zijn en daar waar nodig en mogelijk ook beschikbaar voor cliënten en medewerkers. Gemeten aan reacties vanuit de afdeling is dat voor een belangrijk deel geslaagd. Hoewel ik er een voorstander van ben dat de geestelijk verzorger meewerkt aan zorgdoelen en als zodanig per individuele cliënt beschikbaar is, vind ik ook dat die beschikbaarheid zich nadrukkelijk uit in de aanwezigheid voor de teams Moreel beraad Zoals hierboven aangegeven was een specifiek onderdeel van de opdracht voor de projectmedewerker zingeving op de revalidatie een pilot opzetten rondom moreel beraad. Een moreel beraad is een vorm van ethische reflectie in teamverband, géén debat of discussie. Het doel is stilstaan bij een situatie uit de praktijk van de zorg, die vragen oproept. Bijvoorbeeld een meneer die niet door een zuster gewassen wil worden of een mevrouw die volgens de diëtiste onvoldoende eet en drinkt. Hoe ga je in zo n situatie te werk? Volg je de regels, of onderzoek je wat er aan de hand is. Het gaat er in een moreel beraad niet om elkaar te overtuigen, maar juist te onderzoeken wat je eigen overtuigingen en vooronderstellingen zijn. Je leert je oordeel uitstellen. Je denkt samen na over wat goed en zinvol is om te doen of te laten. Het kan gehouden worden als terugblik op een casus in het recente verleden (om ervan te leren), als voorbereiding op een actuele casus (hoe om te gaan met). Hiernaast is het ook mogelijk om een gefingeerde casus te gebruiken om bekend te raken met het gespreksmodel en de link te leggen met eigen casuïstiek. 10 De beide collega s geestelijk verzorgers hebben in het verpleeghuis in het najaar van 2013 de eerste ervaringen opgedaan met het houden van een moreel beraad. Niet alleen op de revalidatie o.l.v. Eline van der Giessen maar ook op de Cypres (NAH-afdeling) o.l.v. Dick Eric van Dorsten. Op de revalidatie betrof het de situatie van een cliënt die met een euthanasieverzoek naar huis was gegaan, omdat zij thuis wilde sterven. Het was voor een moreel beraad, waar het gespreksmodel geoefend werd, een te beladen onderwerp. Het gesprek was goed, maar het model kwam niet helemaal uit de verf. Een tweede moreel beraad enkele maanden later met hetzelfde team, aansluitend op een MDO betrof de situatie van een cliënt voor wie een goede beslissing over verdere huisvesting en verblijf op de GRZ niet evident was. Het thema was veel 'lichter' dan dat van de eerste keer, wat het mogelijk maakte om het gespreksmodel meer centraal te stellen. Sommige teamleden waren enthousiast over de systematische aanpak, maar anderen leek het vrij omslachtig, gezien de uitkomst hier redelijk voor de hand lag. 9 In haar evaluatieverslag 2013 n.a.v. de opdrachtbeschrijving zingeving op de revalidatie. 10 In mijn werkstuk over een model voor moreel beraad in het kader van de studie zorgethiek heb ik een combinatie hiervan gemaakt, door bij het beschrijven van de casus elementen te gebruiken, die deels uit de praktijk afkomstig waren, deels gefingeerd: Wat is zinvol om te doen of te laten, moreel beraad als ethische reflectie op zingeving te vinden op de website 10

12 Het moreel beraad op de Cypres betrof een situatie van een ontluikende liefde tussen twee bewoners, waarbij één van de bewoners te maken heeft met verslavingsproblematiek. Door de kwetsbaarheid van de andere bewoner in verband met NAH werd de vraag gesteld of je hierin mag faciliteren of dat je de mogelijkheden en vrijheden juist zou moeten (mogen) begrenzen. De afweging tussen de autonomie enerzijds en de bescherming anderzijds speelde een rol. Een aantal belangrijke evaluatieve opmerkingen vanuit het verslag van Eline van der Giessen tonen aan dat er nog huiswerk te doen is op dit terrein: -Het belang van moreel beraad wordt onderschreven door de leidinggevenden, maar het is ook nodig dat de overige behandelaars en de medewerkers van de teams er heil in zien. Daarom denk ik dat het goed is dat het mb ook direct zorgdoelen dient en niet alleen een vorm van morele/ethische reflectie is. -We moeten nadenken over verslaglegging van moreel beraad, met het oog op registratie van onderwerpen, thema's, waarden die behandeld worden en een rol kunnen spelen bij het instellen van een commissie ethiek en vanaf de werkvloer input genereren voor beleidsontwikkeling. -Voor het moreel beraad is al gezocht naar een praktischer plek, zodat het makkelijker is om alle betrokken behandelaars erbij te krijgen. De aansluiting bij het MDO of een systematische vervanging van het MDO lijkt een kans van slagen te hebben. Een moreel beraad moet echter ook op korte termijn georganiseerd kunnen worden, als een zorgsituatie daarom vraagt. -Een punt van aandacht is: hoe communiceren we de uitkomst van een moreel beraad met de cliënt en diens naasten? Wordt het een besluit dat over iemand is genomen, of wordt het een voorstel wat ons na rijp beraad goed lijkt om die en die redenen en waar men op kan anticiperen. De bedoeling is om in 2014 een en ander verder uit te werken mede naar aanleiding van de ervaringen op de andere afdelingen. Beide collega s hebben in 2013 op eigen initiatief een scholing gevolgd in moreel beraad, Dick Eric van Dorsten via Reliëf in Utrecht en Eline van der Giessen aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Op deze manier is de deskundigheid van de dienst geestelijke verzorging vergroot en komt deze ten goede aan het proces van zingevingsgericht werken in Crabbehoff. Eline van der Giessen schrijft hierover in haar eindverslag: Deze scholing heeft mij ervan bewust gemaakt dat ook morele counseling een belangrijk instrument is. De professionals kunnen in hun keuzen en reflectie terugvallen op moreel beraad. De cliënt blijft soms met moeilijke beslissingen in de kou staan. Morele counseling kan dan in enkele gesprekken een middel zijn om een goede afweging te maken, bijvoorbeeld voor al of niet behandelen. Gevraagd naar haar eigen evaluatie en leerpunten voor de organisatie als ze terugkijkt op het afgelopen jaar waarin ze als projectmedewerker zingeving binnen Crabbehoff aan het pionieren is geweest, geeft ze o.a. aan: 11

13 Zingevingsgericht werken leeft in de organisatie. Dat is heel prettig voor een geestelijk verzorger met een zorg-ethische achtergrond die haar draai nog moet vinden in dit vakgebied. Het heeft er, naar mijn idee, sterk aan bijgedragen dat ik me welkom kon voelen. Maar dat had ook te maken met de cultuur in het algemeen en met het feit dat medewerkers het fijn vonden dat er continuïteit kwam in het werk. 'Zingeving' is belangrijk in Zorggroep Crabbehoff. Het woord zingeving valt op vele momenten en juist het management zoekt naar mogelijkheden om 'zingeving' in het beleid te integreren. Dat komt serieus over. Toch heb ik ook mijn zorgen. Je hebt bij de intentie om 'zingeving' als belangrijk doel op te nemen in het beleid en de uitvoering van de zorg, te maken met een spanningsveld. Denken over en handelen naar 'zingeving' bij cliënten en medewerkers zal pas echt wortel kunnen schieten als blijkt dat er ook ruimte voor blijft. Dat het zo serieus is, zo waarde-vol, dat het ook in moeilijke tijden een rol van betekenis blijft spelen, gezien het belang dat we eraan hechten in de instelling. Ik meen te bespeuren dat deze waarde zich ergens tussen de goede inzet en het 'sausje op het vlees' begeeft. Dat heeft ook te maken met de fase waarin het project zich bevindt. Al heel wat mensen hebben de scholing gevolgd, maar een groot aantal ook nog niet. Na de scholing moet de volgende stap gezet worden, namelijk integratie in het werk. Het is nog zoeken naar de meest passende doelen en werkwijzen om teams en individuele zorgmedewerkers te ondersteunen. Zingevingsgericht werken vind ik, zeker in deze tijd, een inspirerende, maar ook spannende onderneming. Hoe kan je, als organisatie die het met steeds minder moet doen, toch en vooral blijven zoeken naar de zin van alles wat je doet en wat in de zorgrelaties gebeurt, zodat je ook zin kunt blijven vinden? Is er een grens aan de middelen, wil er nog sprake zijn van persoonlijke aandacht? Mijn eigen evaluatie van de inzet van Eline van der Giessen als geestelijk verzorger voor de cliënten en als projectmedewerker zingeving voor de revalidatie is dat zij het belang van aandacht voor zingeving en spiritualiteit zichtbaar heeft gemaakt in haar persoonlijk functioneren. Ze heeft verbindingen gelegd, is door haar open houding toegankelijk gebleken en heeft zowel naar de bewoners/familie, als naar de teams en de individuele collega s toe haar waarde bewezen. Samen met haar collega Dick Eric van Dorsten heeft ze mede invulling gegeven aan de nieuwe dienst Geestelijk Verzorging in het verpleeghuis en tevens de verbinding met mij als specialist zingeving versterkt (zie verder onder 6.). 4. Scholing en training De specialist zingeving maakt vanuit zijn functie deel uit van de scholingsgroep en notuleert de vergaderingen. De groep is verantwoordelijkheid voor de algehele scholing en training als een van de belangrijkste pijlers van het programma zingevingsgericht werken. In 2013 werd er zes keer vergaderd o.l.v. Erica Roskam (hoofd afd. opleidingen). De andere leden van de scholingsgroep zijn: Marja Holleman (trainer), Arno Hoosemans (klinisch psycholoog, tot oktober 2013), Jella Wehrmann (facilitaire dienst) en Lambèr v.d. Lugt (zorgmanager). Naast de vergaderingen hebben Nico van der Leer en Marja Holleman geregeld met elkaar 12

14 gesproken over de invulling van het programma van de themadagen en was er tussendoor ook overleg met Erica Roskam over de voortgang van de scholingen. Als invaller voor Marja Holleman heeft haar collega Elly de Ruiter, praktijkopleider in het afgelopen jaar twee groepen mee begeleid, resp. als derde trainer en als co-trainer. 4.1 Basisscholing en trainingsprogramma De afdeling opleidingen heeft in 2012 de opdracht gekregen om in samenwerking met de specialist zingeving de gehele scholing- en training ten behoeve van het traject zingevingsgericht werken op te zetten en uit te (laten) voeren. Het gaat daarbij om de volgende onderdelen : Basistraining zingevingsgericht werken voor medewerkers ( ) (contract 50% of meer) Training zingevingsgericht werken voor medewerkers ( ) (contract 50% of minder) Basistraining zingevingsgericht werken voor vrijwilligers ( ) Training spiritualiteit in de palliatieve zorg voor EVV-ers ( ) Training voor zingevingscoach op de afdeling ( ) De belangrijkste uitkomst van de trainingen is bewustwording : deelnemers geven aan anders te kijken, zich meer bewust te zijn van waar ze mee bezig zijn, en hoe ze bezig willen zijn. Het is de intentie om medewerkers tot reflectie te brengen op hun eigen zijn als persoon en hun eigen functioneren als professional. Zingevingsgericht werken is meer mensgericht dan taakgericht, het gaat om de verbinding tussen wie jij bent als persoon en wat jij doet als professional. Het motto van Crabbehoff verwoordt het heel compact waar mensen zorgen voor mensen. 4.2 Themadagen (vanaf oktober 2012) De tweede fase van de basisscholing zingevingsgericht werken is na afronding van het MDtraject in juni 2012 voorbereid vanuit de scholingsgroep. Omdat het niet om een reguliere cursus gaat of training van bepaalde vaardigheden hebben we gekozen voor de benaming Themadagen zingeving. Het programma van het MD-traject van 2x4 dagen is omgewerkt naar een thematische opzet van 3x1 dag en vormt een combinatie van uitleg, interactie, film, muziek, en praktijkvoorbeelden. De inhoud en de afwisseling van de onderdelen worden door de deelnemers op prijs gesteld. Van oktober 2012 tot en met december 2013 zijn er negen groepen van 15 deelnemers geweest. Samen met de deelnemers aan het MD-traject in Bergen aan Zee hebben per 31 december 2013 in totaal 249 van de 669 personeelsleden aan de basisscholing zingevingsgericht werken deelgenomen. Omdat er met gemengde groepen wordt gewerkt betekent dit dat de deelnemers afkomstig zijn uit alle geledingen van de organisatie (van primaire zorg t/m ondersteunende diensten). De bedoeling is dat in de komende jaren de dekkingsgraad verder wordt uitgebreid, ondanks de reorganisatie die 13

15 zich in het najaar van 2013 begon af te tekenen. 11 Het blijft onze intentie dat zo veel mogelijk alle medewerkers worden bereikt middels een training over zingeving. Het belang van deze themadagen is bewustwording, een persoonlijk proces. We laten de deelnemers stilstaan bij vragen als: wie ben ik, hoe sta ik in het leven, wat is mijn zingeving en hoe kijk ik naar mijn werk en naar de ander? De gedachte hierbij is dat het belangrijk is om vanuit je zelfbewustzijn je te kunnen richten op de ander (je bent zelf onderdeel van het werk) en te blijven leren over jezelf ook vanuit het contact met je collega s en de bewoners (cyclisch proces). Daarom is het belangrijk dat leidinggevenden bewust aandacht schenken aan de persoon van de medewerkers, en hen niet alleen maar instrumenteel benaderen. Evenals bij de omgang met bewoners is dit een vorm van persoonlijk maatwerk en afstemming. De themadagen staan in het teken van verbinding : 12 dag 1 Identiteit: verbinding-met-elkaar (2 dagdelen incl. lunch) dag 2 Spiritualiteit: verbinding-met-jezelf (3 dagdelen incl. lunch, muziekworkshop, 13 diner) dag 3 Zingeving: verbinding-met-de-ander (2 dagdelen, incl. lunch) In de periodes tussen dag 1 en 2 en tussen dag 2 en 3 is er per keer een begeleidde intervisiebijeenkomst en oefenen de deelnemers tevens een paar keer het handgesprek. Als materiaal is er een speciale cursusmap samengesteld, waarin de diverse programmabladen, evenals het boekje Zorgen doe je samen 14 en deel 1 en 2 van onze eigen serie Zingevingsgericht werken Wat is goede zorg resp. Hoe doen we dat samen. Naar aanleiding van de ervaringen per groep stellen we het dagprogramma bij en ook tijdens de dag zelf spelen we zoveel mogelijk in wat er in de groep gebeurt. Onze ervaringen met de groepen zijn onverminderd positief, ook als tegen het einde van het jaar de veranderingen in de zorg zich aandienen. De onzekerheid die dat oproept bij veel medewerkers benoemen we dan ook zodat er ruimte ontstaat voor gesprek. Aan de ene kant komt het hele zingevingsverhaal onder druk te staan door inkrimping in personeel en tijd, aan de andere kant is er juist dan behoefte aan reflectie en inspiratie. Het valt ons als trainers op dat er een enorme veerkracht is binnen de organisatie, en veel mensen een positieve uitstraling blijven behouden. De verdere ontwikkelingen roepen de vraag op hoe goede zorg te kunnen blijven geven, maar vormen ook de uitdaging om dit samen met familie en mantelzorgers op te pakken. Als illustratie een greep uit de reacties van deelnemers uit diverse groepen na afloop van een van de dagen: 11 Het betekent wel dat er in 2014 met minder groepen zal worden gewerkt, dus in een lager tempo. Besloten is tevens om niet langer op een externe locatie de trainingen te houden maar in eigen huis, in de speciale nieuwe opleidingsruimte in Crabbehoff. 12 Het globale programma is te vinden in Bijlage-2 13 Via o.a. Black Gospel, Rap, Theater Sport en een Latin percussion workshop 14 Inge van Nistelrooy, Zorgen doe je samen, over relaties in de zorg, uitg. Berne Media, Heeswijk-Dinther, 2009, sinds eind 2013 gebruiken we de 2 e druk die op ons verzoek is uitgebracht in een nieuwe lay-out. 14

16 Even uit je werk gehaald worden, dit bespreek je anders niet zo gauw leuk om te horen hoe ieder daarmee bezig is, je wordt er zelf bij stilgezet ik heb er tegenop gezien, voelde weerstand, maar ben nu toch positief goed om van anderen te horen, we staan voor dezelfde zaak voor jezelf zorgen, maar dan moet er wel ruimte voor zijn we moeten het samen doen zowel in goede als moeilijke tijden er zijn voor elkaar heeft zingeving nog wel zin? benieuwd of we het waar kunnen maken met alle veranderingen het is vooral bewustwording en op een andere manier kijken Blij worden van zingeving. Een wat uitgebreidere reactie gepubliceerd in het personeelsblad (maart 2013): Na twee dagen zingeving is ons gevraagd een leuk stukje te schrijven. Dat is voor ons niet zo moeilijk, want leuk is het zeker! En wat vinden wij er dan zo leuk aan? Allereerst het contact met elkaar, collega s beter leren kennen op een andere manier als alleen op de werkvloer. Wat schuilt er achter een mooie glimlach of achter een sombere blik, wat doe je er mee, wat beweegt je tot actie. Normaal zeg je elkaar op de wandelgangen normaal gedag, nu zit er opeens een andere klank in onze stem en lijken we anders naar elkaar te kijken, enthousiaster, dat zeker! En ja, wat betekent zingeving nu echt voor ons, je wordt op een leuke manier gedwongen hier over na te denken, even in alle rust stil staan bij dat gene wat echt belangrijk voor je is. En dan kom je tot hele mooie interessante gesprekken. Maar ook is het een bewustwording van datgene wat je doet en hoe je het doet. Bijvoorbeeld luisteren naar elkaar en de ander het gevoel geven dat je ook echt werkelijk luistert. Als afsluiting nog een mooie reactie op een evaluatie-formulier aan het eind van de cursus: Ik vond het bijzonder om in de baas zijn tijd over levensvragen, spiritualiteit, zingeving, kortom over jezelf na te denken, een soort kadootje, dat je zelf uit moet pakken, in elkaar moet zetten en gaan gebruiken. Dank. Begin 2014 zijn groep 10 en 11 van start gegaan, groep 12 start nog voor de zomer en groep 13 erna. Mogelijk dat er nog een vijfde groep in het najaar bijkomt. 4.3 Trainingen voor vrijwilligers De Vrijwilliger maakt het verschil! Onder dit motto zijn in oktober 2013 de themadagen over zingeving voor vrijwilligers van start gegaan. Het gaat om een programma van twee ochtenden met aansluitend een feestelijke lunch. Inmiddels zijn er twee groepen geweest met ieder 16 deelnemers, zij toonden een grote betrokkenheid en reageerden enthousiast: Erg zinvol en leerzaam Waardevol, zingevend! Fijn die bespreking met elkaar Gezellig en een goede presentatie Leuk om anderen te leren kennen Graag nog eens een vervolg (!) Zeer inspirerend 15

17 Nooit zo bij stilgestaan Herkenning en bevestiging, het geeft woorden/taal Onder de indruk van de groep Meer inzicht wat anderen doen, leerzaam Inspireert om weer naar de afdeling te gaan Toch wel zinvol, maakt nieuwsgierig Wat ons opviel was dat er een zelfde saamhorigheid op deze dagen ontstaat terwijl het feitelijk maar om 2x een ochtend gaat. Ondanks het beperkte programma is er een intensiteit van beleving en geldt voor vrijwilligers wat ook voor betaalde medewerkers steeds weer in het oog springt, dat het zinvol is om op deze manier elkaar te ontmoeten. Stil te staan bij wat je drijft om vrijwilligerswerk in de zorg te doen, en hoe mooi het is om niet alleen te geven maar ook te ontvangen. Zingeving werkt op die manier naar twee kanten. De mensen stellen het erg op prijs dat de organisatie hen op deze manier ook kennis laat maken met het zingevingsgericht werken en ervaren de ochtenden en de lunch daarna als een blijk van waardering en erbij horen. Voor 2014 staan er nog twee groepen vrijwilligers gepland, in het voorjaar en in het najaar. Diverse deelnemers hebben overigens al geïnformeerd naar een vervolg, maar dat staat vooralsnog niet op onze agenda. 4.4 Trainingsdag zingevingsgericht leidinggeven Omdat er veel op de leidinggevenden afkomt en zij worden geacht zelf model te zijn van zingevingsgericht werken is er op 8 oktober 2013 voor hen een aparte trainingsdag gehouden. In de uitnodigingsbrief werd dit als volgt aangegeven: Het traject Zingevingsgericht werken binnen Crabbehoff is in volle gang, veel medewerkers krijgen scholing aangeboden en worden gestimuleerd het verschil te maken in de praktijk van alle dag. Als leidinggevende ben jij een belangrijke speler op het snijvlak tussen visie en werkvloer. Dagelijks ben je bezig om je medewerkers te ondersteunen en te faciliteren zodat zij goede zorg kunnen bieden aan onze cliënten en bewoners maar ook voor zichzelf voldoening kunnen halen uit hun werk. Maar hoe doe je dat nu: Zingevingsgericht leidinggeven, zijn daar richtlijnen voor te geven, wat zijn de ervaringen van jou zelf en van je collega s? Wat kun je van elkaar leren, en hoe kan je het geleerde toe passen in je eigen praktijk? In de scholingsgroep is het globale programma van deze dag doorgesproken, de verdere invulling is door Marja Holleman en Nico van der Leer uitgewerkt. Om optimaal gebruik te kunnen maken van de eigen ervaringen werden de deelnemers verzocht zich voor te bereiden door een drietal opdrachten: (1) Ik ben mij bewust van mijn rol als leidinggevende als het gaat om de gerichtheid op zingeving. Houdt een gerichte zelfreflectie op jouw rol als leidinggevende d.m.v. een handgesprek met jezelf. Noteer je eigen antwoorden op alle vragen van het handgesprek. (2) Ik weet hoe medewerkers van de afdeling mij als leidinggevende ervaren als het gaat om zingevingsgericht werken. Organiseer een groepsgesprek met diverse medewerkers van jouw afdeling; ga in gesprek met 1 of meer medewerker(s) die de themadagen zingeving al hebben gevolgd; eigen invulling.. 16

18 (3) Na jouw gerichte zelfreflectie en de gesprekken met medewerkers ga jij je bevindingen beschrijven in een brief aan jouw denkbeeldige coach zingeving. Verwerk tevens in je brief 2 praktijksituaties waarin jij tevreden resp. ontevreden bent geweest over jouw rol als zingevingsgericht leidinggevende. Neem deze brief mee naar de trainingsdag. Op de dag zelf werden de 8 deelnemers (zorgmanagers van de afdelingen en hoofden van de paramedische dienst) in tweetallen verdeeld om elkaars brief te bespreken. Op deze manier vormden ze elkaars coach zingeving. Plenair werden daarna de diverse tips en tops uitgewisseld. Dit werkte stimulerend en ondersteunend naar elkaar. Er was een presentatie over zingevingsgericht leidinggeven en over leidinggeven als spirituele taak. Na afloop ontvingen de deelnemers het boek Ik werk dus ik besta: 7 kenmerken voor zingeving in werk en leiderschap 15. Er was een grote betrokkenheid en boeiende interactie, en een eigen inbreng van de manager van de revalidatie en dagbehandeling Marco Sternal die iets vertelde over de relatie tussen zorgethiek en zingeving. 16 De reacties van de deelnemers waren positief, de dag werd als inspirerend en als een rustpunt in de hectiek ervaren, waardevol om te delen met elkaar. Afgesproken is om in oktober 2014 opnieuw zo n dag te houden om te bespreken hoe je het gedachtegoed van zingevingsgericht werken doorvertaalt naar de praktijk van de werkvloer. Als thema werd genoemd hoe je het morele gesprek aangaat met je medewerkers, n.a.v. casuïstiek. 5. Communicatie intern en extern De specialist zingeving heeft zich in het afgelopen derde jaar duidelijk een eigen plek verworven binnen de organisatie. De zichtbaarheid is meegegroeid met de toename van het aantal scholingen, van diverse vormen van werkoverleg, gesprekken met teams en individuele medewerkers etc. 17 Dit geldt niet alleen intern maar ook extern. Ook buiten Crabbehoff komt er, mede door de studie en het onderzoek meer bekendheid met onze manier van werken, waarbij m.n. collega-geestelijk verzorgers interesse tonen. In deze paragraaf zal daarover een en ander uitgelegd en toegelicht worden. 5.1 Werkoverleg Ook in 2013 was er bijna wekelijks werkoverleg met de bestuurder, Johan Groen als verantwoordelijk leidinggevende. Niet alleen om elkaar op de hoogte te houden van ontwikkelingen en ervaringen te delen maar ook om inhoudelijk te sparren en elkaar te inspireren. Daarnaast heb ik sinds 2013 maandelijks overleg met resp. de divisiemanager revalidatie en behandeling, Bea Notenboom en met de divisiemanager zorg, Bianca van 15 Nina Lazeron en Wim Galjee, uitg. Business Contact Hij doet samen met Nico van der Leer de 2-jarige master Zorg Ethiek en Beleid ( aan de Universiteit Tilburg en aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht). 17 Sinds eind 2013 is er een verwijzing geplaatst op het bord bij de staf-afdeling naar het kantoor bij de afdeling opleidingen met een eigen naambord. 17

19 Bommel. De gesprekken gaan over het euthanasiebeleid en de gesprekken hierover met de artsengroep resp. over de zorgmanagers en het implementeren van ZGW op de afdelingen. Uit hoofde van zijn functie is de specialist zingeving lid van de regiegroep. Naast de scholingsgroep die verantwoordelijk is voor het scholingstraject bewaakt de regiegroep de voortgang van het totale proces van zingevingsgericht werken. De belangrijkste elementen daarvan zijn: scholing, communicatie (intern en extern), projecten en onderzoek. Met Wilma Tolenaars heb ik geregeld overleg, als beleidsmedewerker kwaliteit tevens projectleider van het Zingevingsgericht werken en speelt daarom ook een belangrijke rol in de regiegroep. Wij overleggen over de agenda, de planning en de wijze waarop e.e.a. in de beleidsstukken een plek moet krijgen. Afgelopen jaar heeft zij een volledige update geschreven van het projectplan Zingevingsgericht werken. 18 Geregeld heb ik overleg gevoerd met collega s binnen onze instelling die verantwoordelijk zijn voor een bepaald stuk van het beleid. Het is nuttig om over en weer op de hoogte te zijn van elkaars werkzaamheden en te zien waar er verbindingen kunnen worden gelegd met zingevingsgericht werken. Bijv. de projectleider die in samenwerking met de afdeling P&O verantwoordelijk was voor het beschrijven van kerncompetenties en gedragsvoorbeelden vroeg mij om mee te kijken en advies te geven. Het MT heeft na de zomer diverse correspondentie doen uitgaan t.a.v. de transitie in de zorg en alle veranderingen en daar ben ik als specialist zingeving bij betrokken geraakt. De vraag is hoe je op een relevante en inspirerende manier de thematiek van zingeving verbindt met de zakelijke en technische kant van het verhaal. Ook als het om cijfers en budgetten gaat mag zingeving niet uit het oog verloren worden. In het strategisch beleidsplan komt dit tot uitdrukking in het motto Hoe maken wij het zinvolle verschil? dat ook voor de personeelsbijeenkomsten gebruikt wordt. Samen met Erica Roskam (hoofd opleidingen) ben ik evenals in 2012 in de zomer van 2013 op een vergadering van de OR geweest om hen bij te praten over het verloop van de scholing middels de Themadagen. 5.2 Communicatie intern In samenwerking met de collega s Wilma Tolenaars (projectleider) en Andrea Maasdam (afd. communicatie) is er in 2013 weer op diverse wijzen aandacht besteed aan de thematiek van zingevingsgericht werken, via een Nieuwsbrief, stukjes in het personeelsblad de Crabbcocktail, en sinds afgelopen jaar ook middels zgn. Nootjes. Dat zijn Loesje-achtige teksten die op A4-formaat in de organisatie worden verspreid, om op ludieke wijze zingeving te relativeren en tegelijkertijd te prikkelen tot nadenken. De allereerste staat veel collega s nog het meeste bij even geen zin hebben, mag dat ook?. In opdracht van Crabbehoff is het bureau Schenk Communicatie in 2013 weer bezig geweest met een uitgave in de serie zingevingsgericht werken. Er was geregeld overleg over de vormgeving en de inhoud van het boekje, het uitkiezen van de deelnemers, de op te nemen 18 Het projectplan implementatie Zingevingsgerichtwerken fase 2 is op te vragen via n.v.d.leer@zorggroepcrabbehoff.nl 18

20 teksten etc. Deel 1 bestond uit interviews met medewerkers, voorafgaande aan het hele scholingstraject en had als titel Wat is goede zorg en als ondertitel Wat is zinvol?. Het voorwoord was van de bestuurder Johan Groen en er was een portret in opgenomen van de specialist zingeving, Nico van der Leer (2011). Deel 2 Hoe doen we dat samen? bestond uit verhalen en ervaringen van deelnemers aan het MD-traject in Bergen aan Zee, met een voorwoord van Bea Notenboom, manager revalidatie en behandeling en een portret van Jan van den Braak, de coach van In-voor-Zorg en co-trainer. In deel 3 gaat het om verhalen en ervaringen van deelnemers aan de Themadagen. Het voorwoord is van de hand van Bianca van Bommel, de divisie-manager zorg en er is een portret in opgenomen van Marja Holleman, de co-trainer van de scholingen zingeving en werkzaam bij de afdeling opleidingen van Crabbehoff. 19 Een ander vast onderdeel van de communicatielijn is de Projectenkrant die begin 2014 weer is uitgebracht in goede samenwerking tussen Andrea Maasdam en Schenk Communicatie. Dit maal is het een digitale versie geworden die op de website van Crabbehoff is gelanceerd tijdens de Nieuwjaarsreceptie op 6 januari. 20 Het thema is dit keer geënt op de transitie naar scheiden wonen en zorg Zorggroep in beweging, kansen in magere tijden. Tal van nieuwe projecten passeren in deze uitgave de revue, waarbij zingevingsgericht werken nadrukkelijk wordt verbonden met aandacht voor kwetsbare mensen in de wijk. Titels van bijdragen zijn o.a. De barmhartige Samaritaan komt naar je toe, veranderend speelveld zorgaanbieders, zorgwinkel: stevige relatie met de wijk, sterrengastvrijheid, top-3 zingevingsgericht werken. De Projectenkrant is een mooi voorbeeld van een stuk communicatie dat niet alleen intern maar juist ook als extern middel wordt ingezet, zoals dat overigens ook geldt voor de boekjes in de serie Zingevingsgericht werken. 21 Begin 2013 is de vernieuwde website van Crabbehoff ( officieel gelanceerd met een link naar de aparte website over zingevingsgericht werken ( De afdeling communicatie is verantwoordelijk voor de opzet en het onderhoud van de website, de specialist zingeving voor de content. In het najaar van 2013 is er een foto-expositie gehouden met twaalf foto s waarvan er telkens vier op een van de locaties te zien waren. Bij de kick-off van het traject zingevingsgericht werken in het najaar van 2011 ging het om drie studio-foto s met als ondertitel is dit zinvol?. 22 Nu betrof het foto s van zorgrelaties uit de praktijk van onze Zorggroep waarin telkens op een andere manier iets van zin zichtbaar wordt. De titels en ondertitels (six-word-pack) die hierbij door Schenk Communicatie werden ontworpen typeren deze beelden op een kernachtige manier: achter-elke-deur-een-ander-verhaal (foto van een praatje bij de koffie), was-is-zoals-het-vroeger-was (een bewoner van de pg-afdeling 19 De uiteindelijke productie van dit deeltje nr. 3 in de serie zingevingsgericht werken is vanwege de financiën niet meer in 2013 verschenen. Besloten is om dit boekje met de dag van de verpleging op 12 mei 2014 aan alle medewerkers uit te reiken. Zingevingsgericht werken: Jij maakt het verschil! (deel 3), eindred. Nico van der Leer. Op te vragen via info@zorggroepcrabbehoff.nl 20 en 21 Voor eind 2014/ begin 2015 staat er een deeltje op het programma gericht op vrijwilligers en mantelzorgers. 22 Bord boerenkool met glas wijn; doodskist met plumeau; zorglijst met stopwatch. Voor de foto s en de toelichting zie 19