Schikken of stikken? Positieve redenen om te schikken. Marnix Croes

Transcriptie

1 Schikken of stikken? Marnix Croes In dit artikel staat de vraag centraal of er aanwijzingen bestaan dat het gedrag van de rechter ter zitting voor partijen een reden zou kunnen vormen om hun heil bij een schikking te zoeken. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van gegevens die recent zijn verzameld in het kader van een onderzoek naar de naleving van schikkingafspraken en rechterlijke uitspraken (Eshuis 2009). De analyse leidt tot de conclusie dat er maar weinig aanwijzingen bestaan. Een kanttekening is wel dat er vooralsnog weinig bekend is over de schikkingen waartoe partijen zich door de rechter gedwongen voelen. Het is niet onwaarschijnlijk dat hieronder gevallen te vinden zijn van partijen die vanwege het gedrag van de rechter eieren voor hun geld kiezen en schikken. Sinds een jaar of tien mag mediation in Nederland zich in een flinke populariteit verheugen. Niet zozeer bij de burgers (Van Velthoven, Ter Voert & Van Gammeren, 2004: 119; Van Velthoven & Klein Haarhuis 2009: 138) en bedrijven (Croes & Maas, 2009: 60-66) die van deze vorm van alternative dispute resolution (ADR) geacht worden gebruik te maken, maar bij bestuurders en politici. Van mediation is sprake wanneer een geschil onder leiding of begeleiding van een onafhankelijke derde anders dan de rechter wordt opgelost door de partijen zelf. Vooral dat anders dan de rechter en opgelost door de partijen zelf worden door beleidsmakers interessant gevonden. In hun ogen is mediation niet alleen een antwoord op de veronderstelde maatschappelijke vraag naar een pluriformere toegang tot het recht, maar mediation moet ook leiden tot een verlaging van het beroep op (lees: de kosten van) de rechtspraak door de dejuridisering van de geschilafdoening. Daarnaast wordt mediation geacht bij te dragen aan het op de kwalitatief beste respectievelijk meest effectieve wijze afdoen van geschillen. 5 Het gaat dan met name om het oplossen van geschillen in plaats van het beslechten ervan. Het doorhakken van de knoop door de rechter betekent immers niet altijd dat het probleem uit de wereld is geholpen en dat van vervolgprocedures wordt afgezien, met alle gevolgen (lees: kosten) voor de samenleving van dien. Door problemen middels mediation op te lossen in plaats van ze door de rechter te laten beslechten, worden kosten dus op twee manieren bespaard. Positieve redenen om te schikken Voor het oplossen van geschillen heeft de rechter binnen de bestaande procesgang reeds een op mediation lijkend instrument in handen: hij kan proberen de partijen ertoe te bewegen hun geschil bij te leggen oftewel te schikken. Wat hierboven werd gezegd over de verwachtingen die beleidsmakers omtrent mediation koesteren, zou in wezen ook voor schikken moeten gelden: niet alleen dejuridiseert het de afhandeling van geschillen, maar het lost ze ook op. Maar omdat beleidsmakers niet veel invloed kunnen uitoefenen op de rechter 5 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr

2 die de schikking (mede) mogelijk moet maken of de partijen die de schikking moeten aan gaan, blijft hun aandacht voor schikken in de praktijk beperkt. Dat neemt niet weg dat in de wetenschappelijke literatuur aan schikkingen veel moois wordt toegeschreven. Galanter en Cahill (1994: ) noemen maar liefst vijftien veronderstelde eigenschappen van schikkingen: 1 partijen stemmen met hun voeten, dus als zij kiezen voor een schikking is dat wat zij écht willen; 2 schikken leidt tot een hogere tevredenheid bij de partijen; 3 schikkingen houden beter rekening met de verschillende behoeften van de partijen; 4 schikkingen besparen tijd, geld en risico s; 5 schikkingen besparen het gerecht tijd en geld en verkorten de doorlooptijden van andere zaken; 6 schikkingen leiden tot compromissen en deze zijn inherent superieur; 7 schikkingen zijn gebaseerd op meer kennis van de voorkeuren van de partijen en de feiten omtrent hun conflict; 8 schikkingen zijn in normatieve zin rijker dan rechterlijke uitspraken, zij kunnen een antwoord vormen op normatieve zorgen van partijen waarop de rechter geen antwoord heeft; 9 schikkingen laten meer flexibiliteit en inventiviteit toe dan rechterlijke uitspraken; 10 partijen zouden schikkingen, als zijnde hun eigen beslissing, in hogere mate naleven dan uitspraken van de rechter; 11 schikken verandert de partijen; 12 schikkingen verstrekken de partijen veel informatie over elkaar ( gijzelaars ) waardoor ongewenst gedrag wordt afgeschrikt; 13 schikkingen kunnen de inschatting van de juistheid of haalbaarheid van verschillende gedragingen beïnvloeden; 14 schikkingen kunnen derde partijen stimuleren hun recht te claimen of ontmoedigen dergelijke claims van anderen aan te vechten; 15 schikkingen geven aan wat de van kracht zijnde normen zijn, welke praktijken gangbaar zijn en wat men in dit verband mag verwachten. Met zoveel (veronderstelde) voordelen is het weinig verrassend dat empirisch onderzoek (Van der Linden 2008: 31) uitwijst dat 62 procent van de partijen in civiele procedures en 78 procent van hun advocaten een schikking prefereren boven een uitspraak. De precieze reden hiervoor staat weergegeven in tabel 1 (waarbij de respondenten meerdere redenen konden opgeven). Tabel 1: Waarom zijn respondenten het (zeer) eens met de stelling: Ik zou graag samen met (mijn cliënt en) de andere partij een oplossing voor de zaak willen vinden tijdens de zitting. Redenen 30 Partijen (n=160) in % Advocaten (n=208) in % Ik heb/mijn cliënt heeft belang bij snelle oplossing Het kan proceskosten besparen Ik zie mogelijkheden voor een redelijke oplossing Ik wil oplossing op maat waarop ik/cliënt invloed 30 30

3 heb/heeft Het gaat mede om communicatiestoringen Ik heb/mijn cliënt heeft nog vaker met andere partij 9 19 te maken Andere conflicten kunnen wellicht ook worden 6 5 opgelost Anders Bron: Van der Linden Niet alleen de relatief hoge kosten (in termen van tijd en geld) verbonden aan een rechterlijke uitspraak zijn volgens de partijen en hun advocaten in dit verband van belang, dat geldt ook voor de mogelijkheden voor een redelijke oplossing en de oplossing op maat waarop de partijen zelf invloed hebben. Wat de laatste reden betreft wordt in de literatuur vaak vermeld dat het er tijdens de procedure samen uitkomen niet alleen vanwege de kwaliteit van de uitkomst de voorkeur verdient, maar dat schikken ook andere gunstige effecten heeft. Hiermee wordt gedoeld op de door partijen gepercipieerde procedurele rechtvaardigheid, oftewel de wijze waarop partijen de procedure ervaren. Deze ervaring is, los van de uitkomst, positiever naarmate partijen meer hun zegje hebben kunnen doen en meer invloed menen te hebben kunnen uitoefenen op de gang van zaken (Van der Linden 2008: 20-27). Wanneer de frequentie waarmee de rechter in civiele zake na bestudering van de stukken een comparitie na antwoord gelast als maat wordt genomen voor de kans op een schikking, dan is deze kans de afgelopen jaren toegenomen. In 2002 werd in 60 procent van de zaken door de rechter een comparitie na antwoord gelast terwijl dat in 2003 afhankelijk van de rechtbank verder opliep tot 71 procent en hoger (Van der Linden 2008: 11). We lijken daarmee op weg naar steeds meer redelijke en rechtvaardige (of tenminste als zodanig ervaren) uitkomsten van civiele procedures. Of is dit misschien toch iets te vroeg gejuicht? Negatieve redenen om te schikken Wanneer de literatuur wordt geraadpleegd, dan is het niet ondenkbaar dat er naast positieve redenen om tot een schikking te komen ook negatieve redenen bestaan. Galanter (1974) wijst op tenminste drie zaken, voortkomend uit de (te) hoge belasting van de rechtspraak, die partijen ertoe kunnen bewegen om te schikken. 1 vertraging in de oplossing van het conflict; 2 hogere kosten van de oplossing van het conflict; 3 het door de rechter aansturen op schikken in plaats van beschikken om zaken snel af te ronden en zo achterstanden weg te werken. De resultaten van Van Lindens onderzoek (2008, 31) kunnen ook in deze context worden gelezen. De twee het meest door de partijen en hun advocaten genoemde positieve redenen om te willen schikken, hebben dan betrekking op de negatieve aspecten van de gang naar de rechter: de tijd en het geld dat hiermee is gemoeid. Het gaat daarbij nog niet om de (gevolgen van) de uitspraak, maar louter om het beroep op de rechter zelf. Daarnaast lijkt het niet ondenkbaar dat partijen aan een proces beginnen en alsnog besluiten om te schikken met de wederpartij niet omdat ze deze wederpartij al dan niet met hulp van de rechter 31

4 alsnog hebben gevonden, maar omdat de procesgang om andere redenen, bijvoorbeeld het gedrag van de rechter, tegenviel. Dit is op zich niet zo n opmerkelijke gedachtegang: de ervaringen van partijen in civiele procedures wijzen erop dat niet iedereen met de gang van zaken even tevreden is (bijvoorbeeld Van Velthoven & Ter Voert 2004, ). Een recent onderzoek van de Raad voor de rechtspraak en het WODC onderstreept dat. In dit onderzoek ging het vooral om twee vragen. In de eerste plaats in welke mate de uitspraken en afspraken die het sluitstuk vormen van een civiele procedure bij de rechtbank worden nageleefd; en in de tweede plaats hoe de mate van naleving te verklaren is. Om dit te onderzoeken, werd gebruikgemaakt van de ervaringen van mensen die een bodemprocedure in eerste aanleg hadden meegemaakt, resulterend in een vonnis op tegenspraak, een verstekvonnis of een schikking (Eshuis 2009: 33). Hiertoe werd een steekproef van zaken getrokken uit de bodemprocedures die in de periode juli-december 2004 in eerste aanleg werden afgedaan bij de sectoren civiel van twee rechtbanken en de sector kanton bij één rechtbank. Uit de dossiers werden de persoonsgegevens van de beide partijen gekopieerd zodat zij vervolgens konden worden benaderd om mee te werken aan een schriftelijke enquête en een mondeling interview. De schriftelijke enquête had een respons van 802 partijen (van welke 130 tegenover elkaar hadden gestaan) in 737 zaken. Aan het interview werd meegewerkt door 281 respondenten (van welke er 42 tegenover elkaar hadden gestaan) (Eshuis 2009: 138). De geringe respons riep vragen op over de representativiteit van de steekproef. Voor wat de civiele zaken betreft leek deze in orde, maar met de kantonzaken was dat toch minder het geval. Voor de interviewvragen waarvan hier gebruik is gemaakt, lijkt dat echter minder bezwaarlijk, niet in de laatste plaats omdat alle respondenten hier tezamen worden genomen en er geen afzonderlijke uitspraken over civiel of kanton worden gedaan. Hieronder worden in de tabellen 2 tot en met 9 aan de hand van stellingen de opvattingen van de respondenten over effectiviteit en rechtvaardigheid van de civiele rechtspleging en de civiele rechter gepresenteerd. Tabel 2: De gang naar de civiele rechter leidt tot een effectieve beslechting van geschillen (n=247). zeer mee eens 11 mee eens 41 neutraal 11 mee oneens 16 zeer mee oneens 11 weet niet/geen mening 11 Zoals uit tabel 2 kan worden afgelezen, was een kleine meerderheid (52 procent) van de respondenten van mening dat de gang naar de civiele rechter leidt tot een effectieve beslechting van geschillen terwijl 27 procent van de respondenten het daarmee (zeer) oneens was. Dat klinkt niet zo positief, maar bedacht moet worden dat het oordeel van de respondenten hier een algemeen oordeel is dat 32

5 wellicht ook de nasleep, het wel of niet naleven van de rechterlijke uitspraak (Eshuis 2009), omvat. Bovendien is het oordeel niet noodzakelijkerwijs op de eigen ervaringen van de respondenten gebaseerd. Om een indruk te krijgen wat de eigen ervaring met louter de procedure betekent voor het vertrouwen dat de gang naar de civiele rechter tot een effectieve beslechting van geschillen leidt, is de respondenten ook de volgende stelling voorgelegd: direct na afloop was mijn vertrouwen in de civiele procedure als een weg die tot de effectieve oplossing van conflicten leidt Tabel 3: Direct na afloop was mijn vertrouwen in de civiele procedure als een weg die tot de effectieve oplossing van conflicten leidt (n=247). sterk toegenomen 4 toegenomen 11 gelijk gebleven 51 afgenomen 13 sterk afgenomen 13 weet niet/geen mening 9 Tabel 3 laat de reacties op deze stelling zien. Duidelijk is dat de deelname aan een juridische procedure veel partijen niet onberoerd laat: veertig procent van de respondenten gaf aan dat direct na afloop hun vertrouwen in de civiele procedure als een weg die tot effectieve oplossingen van geschillen leidt was veranderd. Hoewel bij 15 procent van de respondenten het vertrouwen (sterk) toe nam, nam bij 26 procent dit vertrouwen (sterk) af. Nu zou verondersteld kunnen worden dat het bij de toename van het vertrouwen louter gaat om de winaars van de procedure terwijl het bij het afnemende vertrouwen louter gaat om de verliezers. Maar dit klopt toch niet helemaal: van de 132 winnende respondenten was er weliswaar bij 20 procent direct na afloop van de procedure sprake van een (sterke) toename van het vertrouwen in de civiele rechtsgang als een weg leidend tot effectieve oplossingen, maar bij 14 procent was er sprake van een (sterke) afname van dit vertrouwen. Van de 90 verliezers van de procedure was er bij 42 procent sprake van een (sterke) afname van het bedoelde vertrouwen, maar toch bij nog 4 procent sprake van een (sterke) toename. Naast effectiviteit vormt rechtvaardigheid een ander belangrijk aspect van het afwegingskader van gebruikers van het recht. In tabel 4 staan de reacties op de stelling direct na afloop was mijn vertrouwen dat de gang naar de civiele rechter tot een rechtvaardige oplossing van conflicten leidt weergegeven. Tabel 4: De gang naar de civiele rechter leidt tot een rechtvaardige beslechting van geschillen (n=247). Percentage zeer mee eens 10 mee eens 34 neutraal 14 33

6 mee oneens 21 zeer mee oneens 9 weet niet/geen mening 2 Tabel 4 maakt duidelijk dat er geen meerderheid was te vinden voor de stelling dat de gang naar de civiele rechter ook tot een rechtvaardige beslechting van geschillen leidt. Met deze stelling was slechts 44 procent van de respondenten het (zeer) eens terwijl een flinke minderheid van 30 procent het met de stelling (zeer) oneens was. De onvrede die onder gebruikers van de civiele rechtspraak bestaat, lijkt dus meer betrekking te hebben op de rechtvaardigheid dan op de effectiviteit. Wederom zij benadrukt dat dit een algemeen oordeel is dat mogelijk ook de nasleep van de procedure omvat en bovendien niet op de eigen ervaringen hoeft te zijn gebaseerd. Daarom is de respondenten ook de volgende stelling voorgelegd: direct na afloop was mijn vertrouwen dat de gang naar de civiele rechter tot een rechtvaardige oplossing van conflicten leidt Tabel 5: Direct na afloop was mijn vertrouwen dat de gang naar de civiele rechter tot een rechtvaardige oplossing van conflicten leidt (n=247). sterk toegenomen 4 toegenomen 10 gelijk gebleven 47 afgenomen 17 sterk afgenomen 11 weet niet/geen mening 10 Tabel 5 geeft de reacties op deze stelling weer. Terwijl er bij 14 procent van de respondenten sprake was van een (sterke) toename van het vertrouwen, nam dit bij 28 procent (sterk) af. Wederom gaat het bij de respondenten bij wie het vertrouwen toenam niet louter om winnaars, en bij degenen bij wie het vertrouwen afnam niet louter om verliezers: van de 132 winnende respondenten was er bij 20 procent een (sterke) toename van dit vertrouwen en bij 14 procent een (sterke) afname. Tegelijkertijd was er bij 47 procent van de 90 verliezende respondenten sprake van een (sterke) afname van het vertrouwen maar toch bij 6 procent een (sterke) toename. De oordelen lopen dus niet parallel met het einderesultaat. Aangezien de rechtvaardigheid van de procedure direct raakt aan het optreden van de rechter en rechtvaardigheid door het publiek als de belangrijkste eigenschap van de rechter wordt gezien (Elffers & De Keijser 2007), zijn tevens een paar stellingen aan de respondenten voorgelegd die op het functioneren van die rechter betrekking hebben. Om precies te zijn richten deze stellingen zich op de wil en de deskundigheid van de rechter om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen. 34

7 Tabel 6: De civiele rechter heeft de wil om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen (n=247). Percentage zeer mee eens 30 mee eens 46 neutraal 5 mee oneens 7 zeer mee oneens 4 weet niet/geen mening 8 Tabel 6 geeft de reacties weer op de stelling de civiele rechter heeft de wil om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen. Driekwart van de respondenten was het daarmee (zeer) eens en was dus van mening dat de rechter voldoende wil heeft om civiele conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen. Andermaal geldt hier dat het gaat om een algemeen oordeel dat niet noodzakelijkerwijs op de eigen ervaringen van de respondenten is gebaseerd. Om een indruk te krijgen van wat de eigen doorlopen procedure voor de onderhavige vorm van vertrouwen betekende, is daarom ook gevraagd naar wat die ervaring voor het vertrouwen betekende. Tabel 7 geeft de reacties weer. Tabel 7: Direct na afloop was mijn vertrouwen in de wil van de civiele rechter om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen (n=247). sterk toegenomen 4 toegenomen 11 gelijk gebleven 53 afgenomen 13 sterk afgenomen 6 weet niet/geen mening 13 Zoals uit tabel 7 kan worden opgemaakt, gaf 15 procent van de respondenten in reactie op de stelling direct na afloop was mijn vertrouwen in de wil van de civiele rechter om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen aan dat hun vertrouwen (sterk) was toegenomen. Voor 19 procent geldt echter dat dit vertrouwen (sterk) was afgenomen. Het onderscheid tussen de reacties van de winnaars en de verliezers van de procedure is ook in dit geval weer interessant. Van de 132 winnaars gaf 15 procent aan dat hun vertrouwen in de wil van de rechter (sterk) was toegenomen terwijl 14 procent aangaf dat dit vertrouwen (sterk) was afgenomen. Van de 90 verliezers gaf 11 procent aan dat hun vertrouwen in de wil van de rechter (sterk) was afgenomen terwijl eveneens 11 procent aangaf dat dit vertrouwen (sterk) was toegenomen. De oordelen lopen dus niet parallel met het einderesultaat. Naast de wil is de deskundigheid van de rechter van belang. Tabel 8 geeft de reacties van de respondenten op de stelling de civiele rechter heeft de deskundigheid om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen weer. 35

8 Tabel 8: De civiele rechter heeft de deskundigheid om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen (n=247). zeer mee eens 15 mee eens 44 neutraal 13 mee oneens 14 zeer mee oneens 6 weet niet/geen mening 8 De tabel maakt duidelijk dat bijna 60 procent van de respondenten het (zeer) eens was met de stelling dat de rechter voldoende deskundig was om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen. Dat is minder dan de 76 procent die meende dat de rechter de wil had om tot rechtvaardige oplossingen te komen. Daarnaast was 20 procent het (zeer) oneens met de stelling dat de rechter de deskundigheid had: eveneens meer dan de 11 procent die het (zeer) oneens was met de stelling dat de rechter de wil had. De verschillen in de scores wijzen erop dat er een groep respondenten bestaat die meent dat de rechter wel tot rechtvaardige oplossingen wil komen, maar dat niet kan. Aangezien dit een algemeen oordeel is dat de respondenten niet noodzakelijkerwijs op hun eigen ervaringen baseren, is hen ook gevraagd naar de gevolgen voor de onderhavige vorm van vertrouwen die het doorlopen van de civiele procedure had. Tabel 9 geeft de resultaten weer. Tabel 9: Direct na afloop was mijn vertrouwen in de deskundigheid van de civiele rechter om conflicten tot rechtvaardige oplossingen te brengen (n=247). sterk toegenomen 3 toegenomen 8 gelijk gebleven 57 afgenomen 11 sterk afgenomen 8 weet niet/geen mening 11 Direct na afloop van de procedure was het vertrouwen van 11 procent van de respondenten hierin (sterk) toegenomen terwijl het vertrouwen van 19 procent van de respondenten (sterk) was afgenomen. Na opsplitsing naar winnaars en verliezers van de procedure bleek dat bij 13 procent van de winnaars dit vertrouwen (sterk) was toegenomen en bij 7 procent (sterk) was afgenomen. Bij 12 procent van de verliezers was dit vertrouwen (sterk) afgenomen terwijl het bij 6 procent (sterk) was toegenomen. De oordelen lopen dus niet parallel met het einderesultaat. 36

9 De algemene conclusie die uit de tabellen 2 tot en met 9 kan worden getrokken, is dat er ten aanzien van de effectiviteit en rechtvaardigheid van de oplossingen die de civiele rechtspleging voor geschillen biedt behoorlijk was onvrede bestaat. Deze onvrede vertaalt zich echter niet direct in onvrede over de civiele rechter. Hoewel het respondenten dat meent dat de rechter de deskundigheid heeft om geschillen tot rechtvaardige oplossingen te brengen (60 procent) geringer is dan het respondenten dat meent dat de rechter de wil heeft om tot dergelijke oplossingen te komen (76 procent), lijkt het rechterlijk functioneren voor de burger niet de grootste steen des aanstoots te zijn. Wellicht speelt het nalevingtraject hierbij een rol, bovendien is vooralsnog niet goed duidelijk waarop de burgers hun oordeel baseren. Wanneer de respondenten worden gevraagd naar de invloed van de eigen doorlopen procedure op hun vertrouwen in de effectiviteit en rechtvaardigheid van de oplossingen die de civiele rechtspleging biedt, geven hun reacties echter ook te denken. Beide vormen van vertrouwen namen over het geheel genomen af als gevolg van de ervaringen die tijdens de procedure werden opgedaan. Dat geldt ook voor het vertrouwen in de wil en deskundigheid van de rechter om civiele geschillen tot een rechtvaardig eind te brengen. Dat voedt de eerdere gedachtegang dat er naast de positieve redenen om tijdens de procedure te schikken, de situatie waarin partijen elkaar alsnog vonden, hiervoor ook negatieve redenen kunnen bestaan. Vormt de rechter een negatieve reden om te schikken? Wanneer het gaat om de invloeden op de keuze van partijen om wel of niet op een schikking aan te sturen, kan aan verschillende zaken worden gedacht. Van der Linden, Klijn en Van Tulder (2009) nemen bijvoorbeeld bij hun onderzoek naar invloed van de frequentie van gedragingen van de rechter (interrumperen, partijen hun zegje laten doen, informatie vragen, samenvatten, voordelen schikking bespreken, waarschuwen voor gevolgen doorprocederen, aanwijzingen verstrekken voor een schikking, (voorlopig) oordeel geven, tijdsduur schikkingspoging(en), tijdsduur comparitie, verstrekken van informatie) op de kans op een schikking en de beleving van de procedure door partijen de volgende zaken op: 1 de kenmerken van de zaak (standpunten van partijen, opstelling van partijen, opstelling van advocaten, machtsverschil partijen, verwachtingen rechter, verzoek van partijen om hulp); 2 de persoon van de rechter (geslacht, kennis, proceservaring, taakopvatting, onderhandelingsvaardigheid); 3 de aard van de rechtbank. Hoewel Van der Linden, Klijn en Van Tulder (2009) ook onderzochten wat de kans was op een zogenaamde dwangschikking een schikking waartoe de partij zich gedwongen voelt door de rechter, deden zij geen onderzoek naar wat hier de focus heeft: het gedrag van de rechter die de partij doet besluiten zijn gewenste oplossingsrichting te verlaten en zijn toevlucht te nemen tot een schikking met de wederpartij. De analyse is hier bovendien beschrijvend en niet verklarend: allereerst wordt getracht de omvang van dit specifieke fenomeen in kaart te brengen. Wanneer wordt aangenomen dat de rechter een negatieve reden zou kunnen vormen voor partijen om alsnog gedurende de procedure te trachten tot een schikking te komen, dan is het aannemelijk dat de partijen aanvankelijk op een 37

10 andere wijze dan een schikking aanstuurden om de procedure te beëindigen. De verandering van de voorkeur tijdens de procedure kan betekenen dat de rechter hier een negatieve rol heeft gespeeld. We beginnen in dit verband door te kijken welke oplossingsrichting eigenlijk de voorkeur van de partijen in het onderzoek had. Tabel 10: Voorkeur bij aanvang procedure (n=232) vonnis 46 schikking 22 mediation 6 geen voorkeur 14 anders 8 weet niet/geen mening 4 Tabel 10 maakt duidelijk dat bijna de helft van de respondenten in het onderzoek de voorkeur voor een vonnis had en dat iets minder dan een kwart op een schikking aanstuurde. Hoeveel respondenten veranderden van voorkeur tijdens de procedure? Tabel 11: Verandering van voorkeur tijdens procedure? (n=113) ja 11 nee 85 weet niet/geen mening 4 Zoals in tabel 11 te zien valt, veranderde 11 procent van de respondenten tijdens de procedure van voorkeur over de wijze waarop het conflict moest worden beëindigd. Meer dan driekwart van de respondenten deed dat niet terwijl de overige 4 procent6 niet meer wist of men van voorkeur was veranderd. Wanneer we inzoomen (tabel 12) op de 11 procent die van mening veranderde, dan zien we dat de grootste groep spijtoptanten bij nader inzien kiest voor een schikking. We zijn hier met name in deze respondenten geïnteresseerd omdat zij ertoe hadden besloten het oordeel van de rechter over hun probleem niet meer te willen afwachten. Tabel 12: Nieuwe keuze (n=17) vonnis 18 schikking 29 anders 6 6 Exclusief de 79 respondenten die geen antwoord gaven. 38

11 weet niet/geen mening 47 Waarom veranderden zij van mening? Afgaande op wat de respondenten daarover meldden (tabel 13), speelde in de grootste groep van gevallen de kosten (tijd en geld) de belangrijkste rol. Desalniettemin noemde 18 procent de opstelling van de rechter (waarvan in één geval in combinatie met de kosten van de procedure). Deze reden was daarmee net zo belangrijk als de positieve of negatieve opstelling van de wederpartij tezamen. Tabel 13: Waarom verandering van mening? (n=17) positieve opstelling wederpartij 6 negatieve opstelling wederpartij 12 opstelling rechter 18 kosten (tijd & geld) procedure 29 advies advocaat 6 anders 6 weet niet/geen mening 24 Gevraagd naar wat er precies aan de opstelling van de rechter schortte (tabel 14), gaven de respondenten aan dat het in één geval ging om de onvoorspelbaarheid van de rechter, dat in één geval de respondent het niet wist en in één geval dat de rechter geen vonnis wilde wijzen en op een schikking aanstuurde. Tabel 14: Wat was er met de opstelling van de rechter? (n=3) onvoorspelbaarheid rechter 33 geen vonnis willen wijzen 33 weet niet/geen mening 33 Alleen de onvoorspelbaarheid van de rechter past goed bij wat we hier zochten. Het geval waarin de rechter geen vonnis wilde wijzen en aanstuurde op een schikking, lijkt meer op de hierboven aangestipte dwangschikking te wijzen terwijl het geval van weet niet/geen mening inhoudelijk niet te duiden is. De omvang van het verschijnsel waarvan hier is gepoogd het in kaart te brengen, is dus gering te noemen: op de 58 respondenten die schikten, gaat het om 1 geval. Discussie 39

12 In het eerste deel van dit artikel is met behulp van een dataset van de Rvdr en het WODC (Eshuis 2009) duidelijk gemaakt dat er bij gebruikers van het civiele recht onvrede bestaat over de effectiviteit en rechtvaardigheid van de civiele procedure. Deze onvrede heeft tenminste deels betrekking op de procedure zelf en niet op het aansluitende nalevingtraject. De rechter lijkt deze onvrede maar in geringe mate te worden aangerekend, ook al is het vertrouwen in zijn goede wil groter dan het vertrouwen in zijn deskundigheid. Dat de rechter in betrekkelijk geringe mate onderwerp van de onvrede is, blijkt ook uit het feit dat er weinig aanwijzingen zijn dat de opstelling van de rechter partijen doet besluiten om hun gekozen oplossingsrichting te verlaten en alsnog te schikken vanwege diens gedrag. De aantallen respondenten voor wie dat wel geldt, zijn gering. Hieruit zou de conclusie kunnen worden getrokken dat de kwestie waar het hier om te doen was niet vaak voorkomt. Maar mogelijk is dit iets te vroeg gejuicht. Eén van de drie respondenten die alsnog schikte als gevolg van de opstelling van de rechter wees erop dat hij te maken had met een dwangschikking. Wanneer dat als een waarschuwing wordt genomen dat we het net wat ruimer moeten uitwerpen en niet louter moeten kijken naar de respondenten die tijdens de procedure van oplossingsrichting veranderden, ziet de situatie er wat minder rooskleurig uit. Het aantal gevallen waarin de respondent aangaf dat er druk op hem was uitgeoefend om tot een schikking te komen, was niet onaanzienlijk. Van de 58 respondenten die schikten en antwoord gaven op de vraag of er druk op hen was uitgeoefend om dat te doen, gaf 33 procent aan druk te hebben ondervonden. Dit wijkt af van de 19 procent dwangschikkingen die Van der Linden (2008: 54) telde als van het totaal aantal schikkingen (32 procent van het totaal aantal zaken) in haar steekproef. Maar bedacht moet worden dat de druk om tot een schikking te komen niet alleen van de kant van de rechter hoeft te komen. Van de 19 respondenten van Eshuis (2009) die zeiden druk te hebben ondervonden, kwam deze druk in 8 gevallen van de rechter (42 procent) in 4 gevallen van de eigen advocaat (21 procent), in 2 gevallen van de wederpartij (11 procent), in 4 gevallen van een derde partij (21 procent) en in één geval van zowel de rechter, de eigen advocaat als de advocaat van de wederpartij (5 procent). Wanneer we uitgaan van de 58 respondenten die de vraag naar de uitoefening van de druk beantwoordden, betekent dit dat de rechter voor 14 procent van degenen die onder dwang schikten verantwoordelijk kan worden gehouden. Wellicht zijn onder deze schikkers gevallen te vinden waarin het gedrag van de rechter de partij in kwestie eieren voor zijn geld deed kiezen. Nader onderzoek moet dit kunnen uitwijzen. Literatuur Croes, M.T. & G.C. Maas (2009), Geschilbeslechtingsdelta midden- en kleinbedrijf. Over het optreden en afhandelen van (potentieel) juridische problemen in het midden- en kleinbedrijf. Den Haag: WODC. Galanter, M. (1974), Why the haves come out ahead: speculation on the limits of legal change. Law and society review, vol. 9, pp Galanter, M. & M. Cahill (1994), Most cases settle : judicial promotion and regulation of settlements. Stanford law review, vol. 46, pp

13 Eshuis, R.J.J. (2009), De daad bij het woord. Het naleven van rechterlijke uitspraken en schikkingsafspraken. Research memorandum 2009/1. Den Haag: Raad voor de rechtspraak. Linden, J. van der (2008), Zitten, luisteren en schikken. Rechtvaardigheid en doelbereik bij de comparitie na antwoord. Research memorandum 2008/5. Den Haag: Raad voor de rechtspraak. Linden, J. van der, A. Klijn & F. Van Tulder (2009), Meesterlijk gedrag: leren van compareren. Rechtstreeks nr. 3, pp Van Velthoven, B.C.J. & C.M. Klein Haarhuis, Geschilbeslechtingsdelta Over verloop en afloop van (potentieel) juridische problemen van burgers. Den Haag: WODC. Van Velthoven, B.C.J., M.J. ter Voert & M. Van Gammeren-Zoeteweij (2004), Geschilbeslechtingsdelta 2003: over verloop en afloop van (potentieel) juridische problemen van burgers. Den Haag: WODC. Elffers, H. & J. de Keijser (2007), De strafrechter en de burger. Zij konden bijeen niet komen... Rechtstreeks, nr. 2, pp