Raad van commissarissen, bestuur, functionarissen en externe adviseurs 3. Kerncijfers 4. Bericht van de raad van commissarissen 5

Transcriptie

1 JAARVERSLAG 2016

2 INHOUDSOPGAVE Pagina Raad van commissarissen, bestuur, functionarissen en externe adviseurs 3 Kerncijfers 4 Bericht van de raad van commissarissen 5 Personalia raad van commissarissen 7 Verslag van de directie 8 Governance en maatschappelijk beleid 20 Personalia dagelijkse beleidsbepalers op grond van de Wft 31 Jaarrekening 32 Balans per 31 december 32 Winst- en verliesrekening over het jaar eindigend op 31 december 33 Overzicht totaal resultaat 34 Overzicht mutaties in het eigen vermogen 35 Kasstroomoverzicht 36 Toelichting op de balans en winst- en verliesrekening 38 Toelichting op de balans 54 Toelichting op de balans 60 Toelichting op de winst- en verliesrekening 76 Overige gegevens 82 Statutaire bepalingen over de winstverdeling 82 Controleverklaring van de onafhankelijk accountant 83 Bijlagen: 1. Begrippenlijst Detailoverzicht beleggingen Indexfondsen, Fondsbeheerders en duurzaam beleggen 95 2

3 RAAD VAN COMMISSARISSEN, BESTUUR, FUNCTIONARISSEN EN EXTERNE ADVISEURS Raad van Commissarissen 1 D.A. Finch Mr. R.L.M. Hillebrand Drs. H. Kadiks K. Martin Management team P. Glas 2 (per 1 april 2016) Drs. A.T. Dolders 2 (tot 1 april 2016) Drs. P.C. de Bruijne AAG MBA 2 M.I.F. van Dam MM R. van der Zande W.H. van Huizen RA Drs. P.D. de Kruijk MM J. Simons MBA Medisch adviseur J. Bronsema, Verzekeringsarts, RGA Externe accountant Ernst & Young Accountants LLP 1 Zie pagina 7 voor personalia raad van commissarissen. 2 Zie pagina 31 voor personalia dagelijkse beleidsbepalers op grond van de Wft. 3

4 KERNCIJFERS (in miljoenen Euro s) 31 december Solvabiliteit *) Beschikbare financiële middelen Solvabiliteit kapitaalvereiste Solvabiliteits ratio % Balans Totaal activa Verplichtingen verzekeringscontracten Eigen vermogen Verhouding eigen- / vreemd vermogen % 6,6 7,6 9,1 8,8 8,4 Totaal geïnvesteerde financiële activa Aandelen Obligaties overheid Obligaties private sector Overige Resultatenrekening Bruto premies Uitgaande herverzekeringspremies Netto premies Overige baten Beleggingsresultaten Netto uitkeringen Bruto mutatie voorziening voor levensverzekering Operationele kosten Resultaat voor belastingen Aantal polissen (in duizenden) Cost ratio % Dividend *) tot en met 2015 zijn de cijfers herrekend op basis van Solvency II uitgangspunten 2016 (exclusief Ancillary Own Funds). Hierop is geen accountantscontrole toegepast. 4

5 BERICHT VAN DE RAAD VAN COMMISSARISSEN Aan de algemene vergadering van aandeelhouders Hierbij bieden wij u de jaarrekening aan over 2016, zoals die werd opgesteld door de directie van Legal & General Nederland Levensverzekering Maatschappij N.V. In het verslag is de goedkeurende controleverklaring van Ernst & Young Accountants LLP opgenomen. In de vergadering van 24 maart 2016 is afscheid genomen van de heer Dolders als algemeen directeur. Onder zijn leiding is Legal & General Nederland uitgebouwd tot een toonaangevende verzekeraar in de top 10 van de Nederlandse markt. In de afgelopen 14 jaar is de organisatie 13 keer uitgeroepen tot beste levensverzekeraar. Er zijn steeds goede financiële resultaten geboekt waarbij de solvabiliteit robuust is gebleven. Wij zijn trots dat hij bij zijn afscheid een Koninklijke onderscheiding heeft mogen ontvangen voor zijn maatschappelijke inzet. De raad van commissarissen is in 2016 diverse malen bijeen geweest. In het voorjaar is het financieel jaarverslag 2015 besproken, inclusief de betrokken rapportages van de externe actuaris en de externe accountant. Met de directie is onder andere gesproken over het strategisch plan , de bijbehorende uitkomsten van de Own Risk and Solvency Assessment (ORSA) en het beleid klantbelang centraal. Goedkeuring is verleend aan wijziging in de herverzekeringsovereenkomst. Het eigen functioneren is geëvalueerd en er zijn educatie sessies gehouden. In 2016 heeft de aandeelhouder het besluit genomen de aandelen in Legal & General Nederland te verkopen aan Chesnara Holdings B.V. Dit is gepaard gegaan met een uitgebreid due diligence onderzoek door de nieuwe aandeelhouder en met diverse management presentaties. De raad heeft dit proces actief gevolgd en daarover, naast de vier reguliere vergaderingen, vijf maal extra vergaderd. Bij het ter perse gaan van dit jaarverslag is de Verklaring Van Geen Bezwaar van De Nederlandsche Bank (DNB) op de transactie nog niet ontvangen. De risk committee is vier maal bijeen geweest en heeft een review gedaan op het complete system of governance, inclusief alle bijbehorende policies. Ook is de risk appetite 2016 besproken en goedgekeurd. De audit committee heeft in 2016 eveneens vier keer vergaderd. Met de externe accountant zijn de controle op de jaarrekening 2015 en de interim controle werkzaamheden besproken. De audit charter en de audit standard voor de interne auditor zijn besproken en goedgekeurd. De audit committee heeft in 2016 extra aandacht geschonken aan het excasso proces. Ten behoeve van het eigen functioneren is een self assessment uitgevoerd en besproken; dit heeft niet tot aanpassingen van het functioneren geleid. Het afgelopen jaar heeft de raad twee keer met de ondernemingsraad gesproken over de dagelijkse gang van zaken en de strategie van de onderneming. De ondernemingsraad heeft veel tijd en energie gestoken in haar adviesvorming over de voorgenomen aandelentransactie. De ondernemingsraad zal binnenkort zijn advies over de transactie kenbaar maken. De gesprekken worden wederzijds op prijs gesteld. Het ligt in de verwachting dat de nieuwe aandeelhouder drie nieuwe commissarissen zal benoemen. Per de datum van completion zal afscheid worden genomen van mevrouw Martin en de heer Finch. De huidige algemeen directeur, de heer Glas, neemt per 1 april 2017 afscheid. De goedkeuringsprocedure voor de benoeming van zijn opvolger ligt bij het ter perse gaan van dit jaarverslag bij DNB. 5

6 BERICHT VAN DE RAAD VAN COMMISSARISSEN Op 2 maart 2016 heeft de Algemene Vergadering van Aandeelhouders een voorstel van de directie om een dividend uit te keren van 23 miljoen euro (ten laste van het boekjaar 2015) goedgekeurd. Op 17 juni 2016 is een voorstel van de directie goedgekeurd om een interimdividend van 19 miljoen euro uit te keren. Op 23 november 2016 is een bedrag van ruim 26 miljoen euro als dividend uitgekeerd; dit bedrag is ter grootte van het bedrag dat op dezelfde datum ontvangen werd bij het volstorten van de aandelen. Wij stellen voor om goedkeuring aan de jaarrekening te verlenen. Deze goedkeuring strekt tot decharge van de directie voor het gevoerde beleid en eveneens tot decharge van de raad van commissarissen voor het in 2016 gehouden toezicht. Tot slot wil de raad graag haar complimenten geven aan alle medewerkers van Legal & General voor het realiseren van de belangrijkste financiële doelstellingen en voor de verkiezing tot beste lijfrente- en pensioen verzekeraar van Nederland in Vooral dit laatste is een bijzondere prestatie van alle medewerkers die de service naar de klanten hoog hebben gehouden naast hun werkzaamheden in het kader van de voorgenomen aandelentransactie. 21 maart 2017 D.A. Finch Voorzitter 6

7 PERSONALIA RAAD VAN COMMISSARISSEN D.A. Finch (51) Nationaliteit: Engelse Zittingsperiode: Toegetreden in 2013, eerste zittingsperiode tot 29 april 2017 Vorige functie: Managing Director Insurance van Legal & General Assurance Society Ltd Drs. H. Kadiks (68) Nationaliteit: Nederlandse Zittingsperiode: Toegetreden in 2013, eerste zittingsperiode tot 29 april 2017 Vorige functie: Lid van de Raad van Bestuur van KasBank N.V. Nevenfuncties: Secva (voorzitter), VSI (chairman) en BoVoM (chairman) Mr. R.L.M. Hillebrand (61) Nationaliteit: Nederlandse Zittingsperiode: Toegetreden in 2014, eerste zittingsperiode tot 10 december 2018 Huidige functie: Coach en adviseur Hillebrand Coaching & Advies Vorige functie: Voorzitter Raad van Bestuur Coöperatie VGZ UA Nevenfuncties: Voorzitter Raad van Toezicht Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN), lid Raad van Advies Platform Zorgobligatie K. Martin (51) Nationaliteit: Schotse Zittingsperiode: Toegetreden in 2015, eerste zittingsperiode tot 25 maart 2019 Huidige functie: Customer Service Director Insurance van Legal & General Assurance Society Ltd. Vorige functies: Customer Service Director Retail Protection van Legal & General Assurance Society Ltd., General Manager Business Customer Service Telefonica O2 UK, General Manager Pay & Go Customer Service Telefonica O2 UK. Nevenfuncties: Director Legal & General Insurance Ltd. 7

8 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Succesvol door focus Legal & General is actief in drie productpijlers in de markten van individuele levensverzekeringen en collectief pensioen. De eerste pijler betreft overlijdensrisicoverzekeringen (ORV). In 2016 is de positie als top 3 speler in deze productmarkt geconsolideerd. In de tweede pijler van vermogensopbouw is de positie als marktleider verder versterkt met een groei in de productie van beleggingsverzekeringen. De derde pijler, collectief pensioen, is ook gegroeid. In 2016 is geïnvesteerd in een geheel nieuw administratief IT-platform waardoor de concurrentiepositie in de groeiende markt voor defined contribution (DC) sterk is verbeterd. Binnen alle productpijlers wordt exclusief gekozen voor de onafhankelijke adviseur als distributiekanaal. Legal & General werkt samen met 1800 professionele financieel adviseurs. De keuze voor onafhankelijke adviseurs als distributiekanaal heeft zich ook in 2016 vertaald in prijzen voor Beste Levensverzekeraar in de categorieën Zakelijk Pensioen en Particulier Lijfrente. De maatschappij ziet dit als een bevestiging van de keuze voor distributie via onafhankelijke adviseurs en de goede samenwerking met hen. In 2016 is aandacht besteed aan het versterken van de relatie met klanten. Legal & General wil klanten helpen bij het realiseren van financiële zekerheid en hen beschermen tegen onvoorziene financiële omstandigheden. De onderneming biedt mogelijkheden die de financiële toekomst van klanten en hun nabestaanden veiligstellen. Dit wordt uitgevoerd via het programma Nu voor later. Om inhoud te geven aan deze missie wordt nauw samengewerkt met financieel adviseurs. Bij het rechtstreeks contact met klanten via nieuwsbrieven, social media en de website verwijst Legal & General altijd naar de adviseur. Tevens is een succesvol beleid gevoerd om klanten te activeren hun beleggingsverzekeringen waar nodig te herzien. Forse groei van de economie en licht herstel van de levenmarkt De Nederlandse economie is in 2016 met 2,1% gegroeid. De groei was niet enkel afhankelijk van de groei van de internationale handel (+3,2%) maar ook de bedrijfsinvesteringen en de consumptieve binnenlandse vraag zijn toegenomen. Het financieringstekort is afgenomen met 1,5%-punt tot een tekort van slechts 0,5%. Ook de werkloosheidcijfers zijn behoorlijk gedaald tot circa 6% van de beroepsbevolking. De aantrekkende arbeidsmarkt brengt een stijging van de loonkosten per uur met zich mee van circa 2,2%. De gedaalde werkloosheid en de licht stijgende lonen geven een impuls aan het consumentenvertrouwen (+12%). Het consumentenvertrouwen staat hiermee op het hoogste niveau in ruim acht jaar tijd. Consumentenbestedingen zitten weer in de lift. En ook de huizenmarkt groeit fors. In 2016 zijn er bijna huizen verkocht (+21%). In de grote steden is de huizenmarkt zelfs overspannen geraakt. In Amsterdam stegen de prijzen op jaarbasis met 22% Landelijk zijn de prijzen met bijna 6% gestegen. De individuele verzekeringsmarkt profiteert matig van de positieve economische ontwikkelingen. De markt voor individuele levensverzekeringen is over geheel 2016 gekrompen met 23%. Specifiek voor de Unit-Linked verzekeringen laat de markt in 2016 echter weer een groei zien van 7%. De lage rente op spaarrekeningen heeft een positief effect op vermogensopbouw op basis van beleggingen. Specifiek voor ORV is de markt in 2016 in aantal afgesloten polissen gestabiliseerd. De hypotheek gebonden productie is weliswaar gestegen maar de markt van losse ORV s is gekrompen. In premievolume is de ORV markt overall licht gedaald. 8

9 VERSLAG VAN DE DIRECTIE De markt voor collectieve pensioenverzekeringen is in 2016 gekrompen. In de markt dalen de totale pensioenpremies door fiscale versobering. De verschuiving van regelingen met defined benefit (DB) naar DC zet zich onverminderd voort. Beter dan de markt Ook in 2016 presteerde Legal & General weer beter dan de markt. Het marktaandeel van Legal & General in de individuele markt groeide van 7,0 % (2015) naar 8,6% in Legal & General was in de markt van belegingsverzekeringen met name succesvol met het product Legal Beleggen, dat een productiegroei liet zien van 54% ten opzichte van De totale premieomvang van Legal & General groeide met 8 miljoen euro. In 2016 bedroeg deze 229 miljoen euro ten opzichte van 221 miljoen euro in Ontwikkelingen distributie Het jaar 2016 kenmerkte zich door verdere consolidatie, ook binnen de intermediaire wereld: minder advieskantoren en meer samenwerking of overnames, waarbij de overname van Mandema & Partners door Van Lanschot Chabot de grootste was. De meeste financieel adviseurs hebben in 2016 hun advieswerkzaamheden zien toenemen vanwege de aantrekkende huizenmarkt. Na jaren van daling heeft deze markt in 2016 duidelijk de weg omhoog weer gevonden. De consument blijkt in meerderheid (60%) te kiezen voor onafhankelijk advies en in mindere mate voor bank-advies. Ook kiezen veel consumenten voor een onafhankelijk adviseur om hen te begeleiden in hun pensioenplanning en vermogensopbouw. Een positieve ontwikkeling na een aantal lastige jaren. Een forse groep consumenten, specifiek de lagere inkomens, blijft helaas nog steeds verstoken van advies, omdat zij de kosten daarvoor niet kunnen opbrengen. Naar aanleiding van de evaluatie in 2017 van het provisieverbod zal de wetgever hopelijk passende maatregelen nemen en ervoor zorgen dat voor deze groep onafhankelijk advies weer bereikbaar en betaalbaar wordt. Een solvabele maatschappij met een solide verdienmodel Het jaar 2016 is het eerste jaar waarin de door de Europese toezichthouder EIOPA gehanteerde toezichtregels van Solvency II voor Europese levensverzekeraars volledig van kracht zijn. De verzekeringsindustrie heeft zich hier jarenlang op voorbereid. DNB ziet toe op de juiste toepassing van de regels en natuurlijk de uitkomsten van die regels. Daarnaast is Legal & General, als onderdeel van Legal & General Group, ook onderhevig aan toezicht van de PRA, de Prudential Regulation Authority van de Bank of England. Legal & General is altijd een maatschappij geweest met een sterke balans. Onder het Solvency II regime, waarbij zowel beleggingen als verzekeringsverplichtingen nagenoeg volledig op marktwaarde worden berekend laat de onderneming een hoge solvabiliteitsratio zien van 238% per 31 december Dit cijfer is alleen te vergelijken met het solvabiliteitscijfer van maatschappijen die net als Legal & General het standaard model gebruiken. Meer informatie over de Solvency II uitkomsten is te lezen in de separaat te publiceren rapportage Solvabiliteit & Financiële Conditie Rapport (SFCR). Het prudente beleggingsbeleid draagt al jaren bij aan een gezonde solvabiliteit. Van de huidige balans van Legal & General is circa drie kwart gekoppeld aan een beleggingsverzekering. Daarvan betreft ongeveer de helft verzekeringen met externe beleggingsfondsen voor rekening en risico van de polishouder. De andere helft betreft beleggingsverzekeringen met een vorm van interestgarantie. Het overige kwart van de balans wordt voornamelijk gevormd door collectieve pensioenverzekeringen op basis van beschikbare premieregelingen en individuele ORV s. Van het geld dat de maatschappij hiervoor ontvangt is ongeveer de helft belegd in staatsobligaties en de andere helft in bedrijfsobligaties en aandelen. 9

10 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Voor zover garanties zijn afgegeven, wordt er gestreefd naar een belegging met een op deze garantie afgestemd rendement. Legal & General is daarom betrekkelijk ongevoelig voor een scenario van een langdurig lage rente. De onderneming mijdt risicovolle beleggingen. De maatschappij heeft geen vastrentende waarden in portefeuille die gerelateerd zijn aan hypotheken en houdt evenmin instrumenten aan als collateralized debt obligations (CDO s). In het hoofdstuk Governance en maatschappelijk beleid wordt verder ingegaan op de belangrijkste risico s en het risicomanagement van de maatschappij. In 2016 is een International Financial Reporting Standards (IFRS) resultaat behaald (voor belasting) van 31 miljoen euro. Ten opzichte van het voorgaande jaar is sprake van een stijging van 28 miljoen euro. Dat is voornamelijk het gevolg van de gestegen aandelenkoersen, de dalende credit spreads en de licht verder gedaalde rente. Strategische koers en positionering De core business van Legal & General is de verkoop van risicotechnische producten, beleggingsverzekeringen en collectief pensioen voor het MKB. Deze productpijlers passen in de focusstrategie. De focusstrategie sluit aan bij de positionering Nu voor later en de missie: Wij helpen onze klanten bij het realiseren van financiële zekerheid en beschermen hen tegen onvoorziene financiële omstandigheden. We bieden mogelijkheden die de financiële toekomst van klanten en hun nabestaanden veiligstellen. Nu voor later. Dit is ons uitgangspunt om een betekenisvolle bijdrage te leveren aan klanten, business partners, medewerkers en onze omgeving. Vanuit de positionering op de Nederlandse markt is de keuze gemaakt voor de volgende dienstverlening: Legal & General verkoopt up market, winstgevende, levensverzekeringen in samenwerking met financiële adviseurs op basis van good value for money en excellente service. Dit betekent: Doelgroep: up market klanten, DGA en MKB met behoefte aan persoonlijk financieel advies. Distributie: exclusief via financieel adviseurs. Merkwaarden binnen de organisatie: deskundig, verbindend, vooruitstrevend en slagvaardig. 10

11 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Klantbelang centraal 2016 In het verlengde van de positionering naar klanten ontwikkelt Legal & General continu nieuwe activiteiten die bijdragen aan de verbetering van de klantbeleving. De ambitie is om negatieve ervaringen zoveel mogelijk te beperken en waar mogelijk de verwachtingen van klanten juist te overtreffen. Legal & General is al sinds jaar en dag van mening dat het bestaansrecht van de onderneming bestaat uit het creëren van meerwaarde voor klanten en andere stakeholders. Het thema klantbelang centraal is opgenomen in de strategie en cultuur van Legal & General en is onderdeel van de afdelingsdoelstellingen en de persoonlijke doelstellingen van medewerkers. Het is een vast agendapunt bij alle vergaderingen en een vast onderdeel van elk beslisdocument. Belangrijk hierbij is het product approval process (PAP). Bij de ontwikkeling van nieuwe producten wordt expliciet aandacht besteed aan het benoemen hoe het product bijdraagt aan de behoeften van de doelgroep. Bij nieuwe producten vindt in alle gevallen klantonderzoek plaats. Daarnaast is er een product approval and review process (PARP). Bestaande producten worden periodiek tegen het licht gehouden. Aan de hand van de criteria kostenefficiënt, nuttig, veilig en begrijpelijk worden producten opnieuw beoordeeld. In 2016 heeft Legal & General alle klanten benaderd met een beleggingsverzekering voor vermogensopbouw of voor een aanvulling op het pensioen. Ruim klanten zijn benaderd om na te denken over hun verzekering in combinatie met de huidige financiële situatie en de verzekering aan te passen als dit nodig is. Waar mogelijk zijn de financieel adviseurs actief betrokken bij het zorgvuldig informeren en adviseren van klanten. De resultaten worden elk kwartaal via het Verbond van Verzekeraars gepubliceerd. Medio 2016 is ook gestart met een activatieprogramma voor klanten met een beleggingsverzekering in de vrije vermogensopbouw. Ruim klanten zijn benaderd om zorgvuldig naar hun verzekering te kijken. Dit project zal in het eerste kwartaal van 2017 worden afgerond. In 2016 heeft Legal & General diverse onderzoeken gedaan naar de verwachtingen die de klant heeft van Legal & General en van de adviseur. Resultaten uit deze onderzoeken worden gebruikt om interne processen te optimaliseren en om adviseurs te ondersteunen in het optimaliseren van hun dienstverlening. In de directe communicatie met klanten neemt social media geleidelijk een grotere rol in. De Facebook pagina is specifiek gericht op particuliere klanten. Op deze pagina krijgen belangrijke levensmomenten van klanten aandacht en wordt uitgelegd welke financiële zaken er dan kunnen spelen. Eind 2016 kent deze pagina fans. De waardering van de informatie is met een cijfer van 7,7 hoog. Twee klantprocessen worden op permanente basis gemeten. Dit betreft het afsluiten van een nieuwe verzekering en het contact van klanten via . Resultaten worden direct intern op schermen getoond, wat de betrokkenheid van de medewerkers bij de klant vergroot. Klanten waarderen het afsluiten van de ORV gemiddeld met een 7,8. In 2017 start een traject om actief te sturen op verdere verbetering van alle klantprocessen. 11

12 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Klachtenbehandeling 2016 Klachten worden apart geregistreerd. Naast formele klachten worden ook andere signalen van ontevredenheid vastgelegd. Het aantal klachten is ten opzichte van 2015 gedaald, en ligt in lijn met de jaren daarvoor. In het portefeuilleoverzicht is de collectieve pensioenportefeuille voor het eerst opgenomen (aantal deelnemers). Bij de vastlegging wordt onderscheid gemaakt of de klacht direct kan worden behandeld en opgelost (eerste lijn) of schriftelijk moet worden beantwoord (tweede lijn). (zie grafiek 1). Grafiek 1: Klachten Legal & General t.o.v. portefeuille in eerste en tweede lijn Elk kwartaal wordt aan de hand van de klachtenregistratie een klachtenrapportage opgesteld door de klachtencommissie van Legal & General. Hierin wordt naast de resultaten op de prestatie-indicatoren ook het soort klachten geanalyseerd. Op basis van deze analyse doet de klachtencommissie aanbevelingen richting de verschillende afdelingen binnen de onderneming ter verbetering van producten, processen en diensten. De klachtenrapportage is onderdeel van de agenda van verschillende managementvergaderingen en wordt vervolgens gedeeld met de gehele organisatie. De klanttevredenheid over de afhandeling van klachten is in 2016 niet onderzocht. In 2017 zal een nieuw onderzoek ingericht worden, waarbij de klantbeleving een centrale plek krijgt. KIFID-klachten Als de klant niet tevreden is met de uitkomst van zijn klacht kan hij die uitkomst ter beoordeling voorleggen aan de Stichting Klachteninstituut Financiële Dienstverlening (KIFID). In 2016 zijn in totaal acht klachten ingediend bij KIFID. Vier klachten zijn nog in behandeling bij de KIFID en twee klachten zijn afgewikkeld. Legal & General heeft voor de inhoudelijke behandeling uit coulance een klacht opgelost en een klant heeft zijn klacht ingetrokken. Een drietal klachten uit 2015 ligt nog ter behandeling bij de Geschillencommissie. 12

13 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Legal & General Nederland onderdeel van een internationale groep Legal & General Nederland is onderdeel van een van oorsprong Engelse financieel dienstverlener. Het bedrijf is actief in Engeland, Hong Kong en USA. Legal & General Group plc. is opgericht in 1836 in Londen en bestaat 180 jaar. Een onderneming die zich in weer en wind staande houdt, dat geeft vertrouwen. In 2016 bedroeg de omzet wereldwijd 13 miljard euro en de winst voor belasting, volgens IFRS, 2,3 miljard euro. In 2016 heeft de aandeelhouder het besluit genomen de aandelen in Legal & General Nederland te verkopen aan Chesnara Holdings BV. Na de formele afwikkeling van deze transactie, naar verwachting in het eerste halfjaar 2017, maakt de vennootschap deel uit van een grote Engelse financiële dienstverlener Chesnara plc. Chesnara heeft klanten, een beheerd vermogen van 4.9 miljard Engelse pond en is actief in 3 landen (cijfers 2015). Legal & General is in Nederland actief sinds 1984 en bedient ruim verzekeringnemers en verzekerden. Legal & General Nederland Levensverzekering Maatschappij N.V. valt onder de Nederlandse wet- en regelgeving en staat onder toezicht van DNB en de Autoriteit Financiële Markten (AFM). Legal & General Nederland heeft een slagvaardige en een lean organisatie met 152 fte vaste medewerkers. P. GLAS Managing director vanaf 1 april 2016 HUMAN RESOURCES INTERNAL AUDIT M.J.F. VAN DAM Sales director P.C. DE BRUIJNE Finance director R.VAN DER ZANDE Director operations SALES MARKETING FINANCE & CONTROL ACTUARIAL DEPARTMENT ICT OPERATIONS CUSTOMER SERVICES BUSINESS ADMINISTRATION FACILITIES LEGAL & COMPLIANCE Figuur 1: Organigram Legal & General Nederland Legal & General ook in 2016 Dé intermediairverzekeraar Legal & General kiest onvoorwaardelijk voor het onafhankelijk intermediair. Onder andere door continu te investeren in oplossingen die adviseurs helpen bij het verstrekken van het juiste advies aan hun klanten. Gecombineerd met een uitstekend productenpallet, een goede serviceverlening en een betrouwbare en integere samenwerking, kan de maatschappij succesvol zijn in de concurrerende markt van levensverzekeringen en zakelijk pensioen. Legal & General hecht zeer grote waarde aan de samenwerking met adviseurs vanuit de overtuiging dat klanten gebaat zijn bij een goede en onafhankelijke advisering. Daarom spant Legal & General zich jaarlijks in om de rol van het onafhankelijke intermediair verder te versterken, bijvoorbeeld door de ontwikkeling van online tools en het efficiënter maken van advies. Ook in 2016 heeft de onderneming geïnvesteerd in efficiëntere werkprocessen en nieuwe systemen. De door Legal & General ontwikkelde tools leveren een bijdrage aan de efficiency van het oriëntatie- en adviesproces; adviesprocessen waarbij een mix wordt geboden tussen persoonlijk contact en digitale dienstverlening. Om deze zogenaamde hybride distributiemodellen in te kunnen bedden in de bedrijfsvoering van adviseurs, werden in 2016 webinars en bijeenkomsten rond dit thema georganiseerd. Behalve bijeenkomsten onderhoudt het bedrijf contact met de distributiepartners via het weblog Over Waarde, waarin actuele thema s worden belicht. 13

14 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Overlijdensrisicoverzekeringen De markt van ORV s in Nederland is zeer concurrerend, waarbij de factor prijs een belangrijke rol speelt in de keuze voor de aanbieder. Legal & General focust zich op een strategie met een prijsstelling in de top drie binnen specifieke marktsegmenten van intermediaire aanbieders gekoppeld aan een efficiënt proces voor de maatschappij, de onafhankelijke intermediaire adviseurs en de klant. Belang van efficiency Bij Legal & General is het gehele ORV proces gedigitaliseerd en kan de polis binnen enkele minuten aan de klant worden verstrekt. Verbeteringen in dit proces worden frequent doorgevoerd. Online tools Ook blijft Legal & General investeren in online tools voor consument en adviseur. In 2016 zijn op de website verbeterde versies geïntroduceerd van een premieberekingsmodule, de partnerpensioencalculator en de premiechecker. De tools voor ORV passen in de hybride distributievorm voor het intermediair, waardoor het adviesproces kostenefficiënter kan verlopen. De consument zit zelf aan de knoppen en sluit met hulp van een deskundige adviseur zijn ORV via het internet af. Marktverkenning Vlaanderen Eind 2016 is gestart met een pilot om met ORV Lifestyle de Vlaamse markt te kunnen betreden. De propositie kenmerkt zich door een hoge mate van digitalisering en een scherpe premiestelling. Evaluatie van dit initiatief volgt in Vermogensopbouw In 2016 is Legal & General opnieuw een onderscheidende aanbieder geweest op het gebied van vermogensadvies. Het bedrijf is één van de weinige aanbieders in de markt van uitgestelde en expirerende (oud regime) lijfrentes. Het Particulier Pensioen Plan was daarom in 2016 voor veel klanten ook weer een passend alternatief. Dit product heeft aantrekkelijke pluspunten als het gaat om het uitstellen van de lijfrente uitkering, opnames en schenkingen. Legal Beleggen Sinds 2015 is Legal & General actief met een nieuw verzekeringsproduct voor lijfrente (box 1) en voor beleggen in box 3: Legal Beleggen. Legal Beleggen is een Unit-Linked verzekering met dezelfde kenmerken en flexibiliteit als een bancaire beleggingsrekening. Daarnaast gelden er ook een aantal specifieke voordelen. De kosten zijn vergelijkbaar met die van bancaire producten. Voor veel klanten is deze beleggingsverzekering daardoor een uitstekend alternatief voor bijvoorbeeld banksparen. Uitsluitend fondsen van derden Legal & General profileert zich door het aanbieden van uitsluitend fondsen van derden. Er is dus geen sprake van eigen huisfondsen. Het palet biedt een ruime keuze aan (zowel actieve als passieve) beleggingsfondsen van gerenommeerde aanbieders. Bijzonder is dat de profielfondsen van Sparinvest exclusief via Legal & General worden aangeboden. De fondsen van deze Deense vermogensbeheerder kenmerken zich door een laag risico en goede performance. 14

15 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Duurzaam Op 24 juni organiseerde Legal & General een masterclass voor financieel adviseurs onder de titel Duurzaam Beleggen. Deze bijeenkomst op Beursplein 5 werd door ongeveer 50 financieel adviseurs bijgewoond. Tijdens deze masterclass werden presentaties gehouden door Triodos Bank en Sparinvest. BMW nam de adviseurs mee in de wereld van duurzaam ondernemen. Legal & General biedt duurzame fondsen aan van ASN Bank, ishares, Kempen, Nationale Nederlanden en Triodos Bank. Via een beleggingsfilter kunnen de duurzame fondsen sinds 2016 eenvoudig worden geselecteerd. Zie op bladzijde 22 meer over duurzaam beleggen. Consumentenbijeenkomst In 2016 heeft Legal & General in samenwerking met financieel adviseurs opnieuw een consumentenbijeenkomst georganiseerd. Tijdens deze bijeenkomst werd met klanten gesproken over betaling voor financieel advies en de mate van risicobereidheid in combinatie met gewenst rendement. Daarnaast is aan klanten gevraagd wat zij verwachten van een financieel adviseur. De bijeenkomst leverde opnieuw waardevolle informatie op voor zowel de financieel adviseurs als voor Legal & General. Pensioen Het jaar 2016 stond in het teken van een vernieuwing van het ICT-platform, migratie van de bestaande portefeuille en introductie van nieuwe portalen voor het collectief pensioenproduct. Met de introductie van dit nieuwe systeem is Legal & General klaar voor doorgroei naar de volgende fase van het Prisma Pensioen, waarbij ook grotere collectiviteiten uiterst snel, efficiënt en scherp geprijsd geadministreerd kunnen worden. Er is in 2015 voor gekozen om dit systeem in eigen huis te ontwikkelen, met portalen voor adviseurs, werkgevers en deelnemers. Eind november 2016 is het systeem in gebruik genomen en geïntroduceerd aan de relaties. Najaarscampagne Het najaar stond in het teken van een communicatiecampagne voor Prisma Pensioen. Legal & General onderscheidt zich duidelijk in de aanpak van het vermogensbeheer en daar lag de nadruk op in deze najaarscampagne. Na oplevering van het nieuwe ICT-platform eind november is ook de combinatie gemaakt met de introductie van het nieuwe online portaal van Prisma Pensioen: Legal Online Pensioenen. Dit nieuwe portaal is bijzonder goed ontvangen door de financieel adviseurs. Bijeenkomsten Legal & General heeft opnieuw diverse bijeenkomsten georganiseerd in 2016, zowel landelijk als regionaal. Het VIP-event Pensioenen en Beleggen vond plaats bij EuroNext in Amsterdam en werd beoordeeld met een 8. Deze bijeenkomst was georganiseerd voor werkgevers en hun pensioenadviseur. Onderdelen in het programma waren hysterische markten en Europese banken in paniek en Beleggen binnen Prisma Pensioen. In 2016 vond tevens een aantal regionale kennisbijeenkomsten plaats voor adviseurs over scenario-analyse. Ook deze bijeenkomsten werden met een 8 beoordeeld. Daarnaast is in 2016 gestart met het Professional Pension Program. Binnen dit programma worden periodieke bijeenkomsten voor adviseurs georganiseerd, waarbij actuele pensioenonderwerpen behandeld worden. Dit draagt bij aan het Permanente Educatie programma van deze adviseurs. Deze bijeenkomsten werden gewaardeerd met een goed tot zeer goed en worden gecontinueerd in

16 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Directeur grootaandeelhouder Voor de DGA is een sterk veranderende wetgeving op handen, gericht op het stopzetten van pensioenopbouw in eigen beheer vanaf Oorspronkelijk zou de nieuwe wet- en regelgeving al in 2016 worden doorgevoerd, maar de staatssecretaris heeft dit in verband met uitvoeringsproblemen uitgesteld. Over de op handen zijnde veranderingen in wetgeving heeft Legal & General de adviseurs uitvoerig geïnformeerd. Verder zijn er voorbereidingen genomen om het specifieke product voor deze doelgroep, Nova Top Pensioen, te verbeteren en daarmee de concurrentiepositie te versterken. Overkoepelende thema s Naast de gerichte activiteiten binnen de verschillende productpijlers is er in 2016 overkoepelend aandacht besteed aan een aantal thema s. Provisieverbod Legal & General heeft diverse onderzoeken laten uitvoeren naar de effecten van het provisieverbod. Mede als input voor de evaluatie die in 2017 op stapel staat. De onderzoeken zijn samengevat in een bloemlezing. Enkele opvallende resultaten zijn: De consument ziet steeds meer het belang van onafhankelijk financieel advies. De kosten van financieel advies worden door consumenten over het algemeen als te hoog ervaren. Een veel te groot deel van de consumenten zet de adviesvraag niet door, nadat zij zich op de kosten van advies hebben georiënteerd Ruim driekwart van de consumenten wenst de vrijheid te hebben om de kosten van advies te betalen via een directe beloning dan wel via een transparante opslag op de premie, gespreid over (een deel van) de looptijd van het financieel product. Legal & General is voorstander van aanpassing van het verbod op provisie in die zin, dat consumenten de keuze krijgen om de kosten van advies direct te betalen, dan wel te kiezen voor een transparante en gemaximeerde opslag op de premie. Belangrijk is dat deze aanpassing het voor meer consumenten, vooral uit de lagere inkomensklassen, mogelijk maakt een volwaardig onafhankelijk financieel advies in te winnen, dan thans onder de werking van het verbod op provisie het geval blijkt te zijn. Digitalisering en hybride distributie De uitdaging waarvoor adviseurs en verzekeraars gesteld worden is hoe ze er samen voor kunnen zorgen dat het financiële advies aan klanten kwalitatief hoogwaardig en tegelijkertijd ook betaalbaar blijft. Legal & General heeft in 2016 diverse onderzoeken uitgevoerd naar een optimale mix tussen digitale dienstverlening en persoonlijk contact: hybride distributie. Ook zijn rondetafelgesprekken en webinars georganiseerd om dit onderwerp met adviseurs te bespreken. Bijna de helft van de adviseurs heeft op dit moment al een hybride model of is van plan deze te gaan bieden. De belangrijkste redenen om een hybride model aan te bieden zijn: besparing van kosten (75%), klant helpen bij financieel bewustzijn (57%) en meer tijd vrijmaken voor het geven van advies (47%). Door digitalisering van de financiële dienstverlening zullen de komende jaren verschuivingen plaatsvinden in de relatie klant, adviseur en aanbieder. Door het toepassen van slimme algoritmes kan aan klanten via online tools inzicht gegeven worden in hun financiële planning. Legal & General kiest ervoor om te investeren in efficiënte processen (straight through processing) met de adviseur. Daarnaast worden ondersteunende tools ontwikkeld voor adviseurs en hun klanten die bijdragen aan de efficiency van het oriëntatie- en adviesproces. 16

17 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Kwaliteit financieel advies Legal & General heeft in 2016 uitgebreid onderzoek gedaan naar de ervaringen van klanten over financieel advies. Legal & General onderscheidt drie fases: oriëntatiefase, adviesfase en nazorgfase. Het onderzoek heeft zich toegespitst op de oriëntatiefase en de nazorgfase. Ook deze resultaten zijn via papers, artikelen en persberichten gedeeld met de financieel adviseurs. Klanten zijn over het algemeen tevreden met de dienstverlening van de adviseur in de oriëntatie en adviesfase. Gemiddeld scoren adviseurs een rapportcijfer 7,5. Een belangrijke uitkomst is verder dat het overgrote deel van de klanten zich oriënteert via internet, bijvoorbeeld op vergelijkingssites, sites van aanbieders en meer algemene sites zoals die van consumentenorganisaties. Adviseurs en aanbieders kunnen meer doen om klanten te helpen bij hun oriëntatie zoals het aanbieden van handige rekentools en informatie over hun peergroup: wat is de ervaring van anderen in hun omgeving? Ook nieuwsbrieven met op de klant toegesneden informatie worden door klanten gewaardeerd. Verder blijkt dat financieel adviseurs die zich proactief opstellen richting hun klanten, hoger worden gewaardeerd. Over de nazorgfase zijn klanten minder tevreden, adviseurs scoren gemiddeld een 6. Uit het onderzoek blijkt dat de tevredenheid van consumenten over hun adviseur aanzienlijk hoger is in de nazorgfase als die een proactieve houding inneemt en/of een servicecontract heeft gesloten. Deze financieel adviseurs kunnen op een aanzienlijk hoger rapportcijfer rekenen, namelijk een 7,7. In de nazorgfase verwachten klanten ook meer van de verzekeraars. Vooral een goede communicatie over waardeontwikkelingen, rendement en risico van beleggingen en het geven van overzicht van de hoogte van lijfrente uitkeringen, zijn aspecten die klanten van hun verzekeraar verwachten. Om het advies kwalitatief hoogwaardig en betaalbaar te houden zullen aanbieders en adviseurs moeten afstemmen welke werkzaamheden kostenefficiënt bij de verzekeraar gelaten kunnen worden en welke taken behoren tot de kerntaken van de adviseur. Uit eerder onderzoek blijkt dat 80% van de adviseurs vindt dat een aanbieder kan helpen om de klantrelatie te versterken. Op basis van deze inzichten blijft Legal & General samen met de adviseurs werken aan optimale dienstverlening voor de gezamenlijke klanten. Personeel en Organisatie Legal & General heeft al vele jaren een uitstekend en gemotiveerd team van deskundige en betrokken medewerkers. Dat de organisatie in 2016 wederom een groot aantal belangrijke doelstellingen heeft gerealiseerd, is in belangrijke mate aan de medewerkers te danken. Legal & General is een organisatie met medewerkers die hart voor de zaak en voor elkaar hebben. De betrokkenheid bij de organisatie en de bereidheid van de medewerkers om zich verder te ontwikkelen is hoog en zorgt ervoor dat de kwaliteit die het bedrijf wil leveren gewaarborgd blijft en dat talent optimaal wordt benut. Legal & General streeft naar een hoge mate van klanttevredenheid en dat kan alleen maar gerealiseerd worden als de medewerkers met plezier werken, zich gewaardeerd voelen, mogelijkheden krijgen om zich te ontplooien en zelf verantwoordelijkheid kunnen en durven nemen. Voor hun inzet, flexibiliteit, en loyaliteit heeft de directie veel waardering. Legal & General is een van de grotere werkgevers van Hilversum. Veel van deze medewerkers wonen dan ook in Hilversum en omgeving. De personele bezetting van de onderneming is in 2016 licht gestegen naar 152 Fte vaste medewerkers (2015 : 148 Fte). Er zijn 15 medewerkers in dienst getreden en 10 medewerkers hebben Legal & General verlaten. De verhouding tussen mannen en vrouwen blijft stabiel en is 55% respectievelijk 45% (idem 2015). De vier merkwaarden deskundig, vooruitstrevend, verbindend en slagvaardig zijn voor de organisatie en de medewerkers een kompas. De organisatie stuurt op borging van de merkwaarden in gedrag van medewerkers en verankering in de cultuur. Legal & General is een organisatie met een open cultuur. Verbindend zijn met klanten is een belangrijk thema binnen de organisatie. Klantbelang centraal is ook als onderdeel opgenomen in de functiebeschrijvingen en dit thema komt terug in doelstellingen van afdelingen. 17

18 VERSLAG VAN DE DIRECTIE Legal & General is een lerende organisatie, een organisatie die haar medewerkers in staat stelt de dienstverlening aan te passen aan een voortdurend veranderende omgeving door scholing, ontwikkeling en initiatief te stimuleren. Jaarlijks wordt een opleidingsprogramma ontwikkeld. Een belangrijke, ondersteunende tool hierbij is de, in 2016 geïntroduceerde, Legal & General Academy. Een digitale omgeving waarin medewerkers mogelijkheden voor (interne) trainingen en opleidingen wordt aangeboden. Individuele wensen van medewerkers komen ruimschoots aan bod tijdens de ontwikkelgesprekken gedurende het jaar. In 2016 heeft 79% van de medewerkers een opleiding of training gevolgd. Dit ligt boven de gestelde doelstelling van 70%. Met betrekking tot de integriteit van medewerkers wordt in het kader van de beoordelingscyclus jaarlijks getoetst op de naleving van de Gedragscode Verzekeraars. Ook wordt jaarlijks bij de beoordeling de Verklaring Gedragscode Belangenverstrengeling en Marktmisbruik besproken met en ondertekend door de medewerkers. Binnen Legal & General is aandacht voor diversiteit. De organisatie streeft naar een gediversifieerde personeelssamenstelling en benut de verschillende achtergronden en kwaliteiten van de medewerkers. Door met deze verschillen rekening te houden kunnen medewerkers zich optimaal ontplooien en inzetten. Legal & General hecht veel waarde aan het welzijn van de medewerkers. Duurzame inzetbaarheid is dan ook een onderwerp dat in 2016 veel aandacht binnen de organisatie heeft gekregen. Het doel aan de ene kant is vitale medewerkers die optimaal bijdragen aan het realiseren van de organisatiedoelstellingen. Het doel aan de andere kant is dat medewerkers zich blijven ontwikkelen zodat ze tijdens hun hele loopbaan kunnen blijven inspelen op de veranderende omstandigheden op de arbeidsmarkt. Legal & General heeft haar eigen duurzaam inzetbaarheid-portaal ontwikkeld. Een portal waar medewerkers worden geïnformeerd over en actief aan de slag kunnen gaan met de thema s gezondheid en energie, werk/privébalans, kennis en vaardigheden en motivatie en betrokkenheid. In de gesprekken tussen leidinggevenden en medewerkers komt het thema duurzame inzetbaarheid ruimschoots aan bod. In 2016 hebben de medewerkers kunnen deelnemen aan een vitaliteitsprogramma met onderdelen als een gezondheidscheck en sparren met een vitaliteitscoach. Maar liefst 83% van de medewerkers heeft deelgenomen aan dit programma. Een score waar de organisatie trots op is. Het ziekteverzuimpercentage is ten opzichte van vorig jaar iets gedaald naar 2,6% (2015: 2,7%). Ook de gemiddelde verzuimduur is in 2016 gedaald naar 8,5 (2015 : 9,6). De meldingsfrequentie is licht gestegen naar 1,0 (2015: 0,9). 2017: Een aantrekkende markt en een nieuwe naam De economische perspectieven voor 2017 zijn positief: de koopkracht stijgt, de banengroei is flink en de werkloosheid daalt. Import en export zitten in de plus en de inflatie blijft laag. Het resultaat is een economische groei van ruim 1,5% en een rijksbegroting die min of meer in evenwicht is. Op de markt voor levensverzekeringen wordt na jaren van daling een stabilisatie verwacht van het premievolume. De hypotheekmarkt zal sterk blijven en hiermee is de markt van ORV s robuust. De belangstelling voor vermogensopbouw kan in 2017 groeien door de verlaging van de vermogens- en rendementsheffing voor vermogens tot euro waardoor het voor veel particulieren aantrekkelijker wordt om te beleggen of te sparen. Daarbij is door een terugtredende overheid en door aftopping van fiscaal vrij pensioenopbouw een toenemende belangstelling voor individuele vermogensopbouw. Ook door de blijvend lage rente kan er meer animo bij particulieren voor vermogensopbouw met beleggingen ontstaan. Forse aflossingen op hypotheken (in miljard euro) kan remmend werken op de groei van sparen en beleggen. Op basis van de geschetste ontwikkelingen is de verwachting dat de markt voor beleggingsverzekeringen verder kan groeien. De markt voor collectief pensioen is volop in beweging. Het kabinet heeft diverse scenario s uitgewerkt voor ingrijpende wijzigingen 18

19 VERSLAG VAN DE DIRECTIE in het pensioenstelsel. De vraag is of het sociale partners lukt om voor de Kamerverkiezingen een keuze te maken uit de verschillende varianten. Zo niet, dan wordt het een onderwerp tijdens de kabinetsformatie. In de markt zal de totale pensioenpremie door fiscale versobering en de verdergaande verschuiving naar DC-regelingen dalen. Inmiddels hebben werknemers in de vrije markt een DC-regeling. Dat is ruim 60% van het aantal werknemers in de markt. De belangstelling naar DC-regelingen zal zich in 2017 naar verwachting voortzetten. De PPI s zijn in dit marksegment de belangrijkste concurrenten van verzekeraars. De consument zoekt ook in 2017 het advies van de onafhankelijk adviseur. Meer dan de helft van de consumenten heeft voor financieel advies (veel) meer vertrouwen in een onafhankelijk adviseur dan in het vaak minder persoonlijke advies van een directe aanbieder. In 2016 is het aantal advieskantoren sinds jaren nauwelijks meer gedaald. Professionele kantoren zullen terrein winnen. Dit zijn de hypothecaire- en financiële planners. Kleinere kantoren die ad-hoc levensverzekeringen adviseren en daarbij voor een groot deel afhankelijk zijn van doorlopende provisie uit particuliere schadeverzekeringen zullen naar verwachting van Legal & General in aantal verder afnemen. Legal & General heeft voorgesorteerd op de genoemde ontwikkelingen met een duidelijke keuze voor het advieskanaal en focusstrategie op drie productmarkten. Op deze markten is Legal & General uitstekend gepositioneerd. Met Chesnara als voorgenomen nieuwe aandeelhouder denkt Legal & General in Nederland voorop te kunnen blijven lopen en te kunnen groeien door het aanbieden van nieuwe producten voor specifieke doelgroepen. Het vertrouwde merk Legal & General zal in 2017 plaatsmaken voor een nieuwe naam. Die nieuwe naam zal continuïteit waarborgen. Het huidige sterke imago als intermediaire maatschappij en het imago beste levensverzekeraar zal worden vastgehouden. Hilversum, 21 maart 2017 P. Glas Algemeen directeur 19

20 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID Governance Legal & General spant zich voortdurend in om een solide governance te waarborgen en de beginselen hiervan daar waar nodig verder te implementeren en te reviewen. Legal & General draagt hiermee bij aan het verder verbeteren van het functioneren van de Nederlandse financiële sector en aan het herstel van vertrouwen in de sector. Dit vraagt om een duurzame benadering. Corporate social responsibility Al meerdere jaren staat corporate social responsibility (CSR) hoog op de agenda. In 2016 zijn op een vijftal aandachtsgebieden doelstellingen geformuleerd en plannen ontwikkeld en uitgevoerd. Om medewerkers actief te betrekken is op intranet informatie te vinden over het CSR-beleid en de voortgang die er wordt geboekt. Ook worden collega s uitgenodigd actief deel te nemen aan diverse programma s en activiteiten. De overtuiging van Legal & General is dat de economische prestatie van de onderneming uiteindelijk alleen kan verbeteren als CSR integraal onderdeel uitmaakt van de bedrijfsvoering. Daarbij voorzien persoonlijke contacten met klanten en stakeholders de onderneming van een bredere kijk op maatschappelijke ontwikkelingen. Naar medewerkers draagt een actief CSR-beleid bij aan duurzame inzetbaarheid. Het actief participeren bij het ondersteunen van goede doelen zorgt voor een grotere betrokkenheid en motivatie. CSR omvat een breed terrein met daarbinnen diverse aandachtsgebieden: Klant en markt Medewerkers en maatschappij Duurzaam beleggen Energie en grondstoffen Op elk van deze terreinen heeft Legal & General in 2016 doelstellingen geformuleerd en activiteiten ontplooid (zie tabel 1). De uitvoering van de activiteiten is belegd bij een taskforce CSR waar managers als trekker zijn benoemd met ieder een specifiek aandachtsgebied. 20

21 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID DEELPROJECT DOELSTELLINGEN RESULTAAT KLANT EN MARKT 1. Net Promotor Score overall: van -12 naar > Net Promotor Score nieuwe polis: positief MEDEWERKERS EN MAATSCHAPPIJ 1. Tenminste de helft van de medewerkers draagt bij als vrijwilliger bij Sherpa en Goois Natuurreservaat 2. Actieve deelname Hilversum City Run 3. 5 stagiaires 4 stagiaires begeleid DUURZAAM BELEGGEN 1. Instellen van filters waarmee financieel adviseurs en klanten ESG-fondsen beter kunnen selecteren 2. Uitsluiten fondshuizen die de UNPRI niet hebben ondertekend 3. Nieuw duurzaam beleggingsbeleid Nog in ontwikkeling ENERGIE EN GRONDSTOFFEN 1. Reductie papiergebruik printers > 10% 2. CO 2 -footprint laten opstellen door extern bureau 3. Zonnepanelen, opwekken eigen elektra > 10% Niet gerealiseerd Tabel 1: Doelstellingen en resultaten CSR Hieronder volgt een beknopte omschrijving van de activiteiten in Behalve de doelstellingen en resultaten worden ook een aantal specifieke activiteiten belicht die zijn ondernomen op het betreffende aandachtsgebied. Klant en markt In 2016 is wederom onderzoek gedaan naar klanttevredenheid. In dit onderzoek zijn vijf primaire processen doorgelicht. Daarnaast worden twee klantprocessen op permanente basis gemeten. Dit betreft het afsluiten van een nieuwe polis en het contact van klanten via . De Net Promotor Score (NPS) is voor het derde jaar op rij gestegen. Vooral voor het afsluiten van een nieuwe polis is de NPS fors gestegen. Medewerkers en maatschappij Elke medewerker kan per jaar een aantal uren besteden aan vrijwilligerswerk. Deze uren worden door Legal & General ter beschikking gesteld. In 2016 hebben in totaal 85 medewerkers deelgenomen aan vrijwilligersactiviteiten. Sherpa Wederom hebben medewerkers intensief samengewerkt met Sherpa. Sherpa is een instelling voor geestelijke gezondheidszorg. Met hen is een programma opgezet voor het verlenen van vrijwilligerswerk. In totaal hebben 73 medewerkers zich ingezet voor Sherpa. Goois Natuurreservaat Dit jaar hebben medewerkers voor het eerst vrijwilligerswerk voor het Goois Natuurreservaat gedaan. Deze activiteit heeft Legal & General in 2016 opgestart naast het vrijwilligerswerk voor Sherpa. Hilversum City Run Om gezond leven onder de aandacht te brengen van medewerkers en om gezond gedrag te stimuleren, sponsort Legal & General al een aantal jaren de Hilversum City Run. De City Run zamelt geld in voor Stichting Spieren voor Spieren. Samen met Sherpa is een aantal teams met hardlopers ingeschreven. Er hebben dertig medewerkers meegelopen. Op uitnodiging heeft ook een aantal financieel adviseurs deelgenomen aan dit regionale loop-evenement. 21

22 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID Stagiaires Mede vanuit maatschappelijke betrokkenheid en goed werkgeverschap streeft Legal & General ernaar jaarlijks een aantal scholieren en/of studenten een stageplaats aan te bieden. In 2016 is vier stagiaires (2015: vijf) de mogelijkheid geboden om hun opgedane kennis in de praktijk te brengen. Bijdrage goede doelen Ieder jaar stelt Legal & General euro beschikbaar als bijdrage voor goede doelen. Medewerkers en relaties mogen meebeslissen naar welke doelen het geld toegaat. Na stemming door relaties en adviseurs zijn donaties gedaan aan War Child, Spieren voor Spieren, CliniClowns en Natuurmonumenten. Daarnaast mogen medewerkers zelf een goed doel voordragen. Dit heeft geleid tot een financiële bijdrage aan vijf instellingen. Donatie aan Stichting MH17 Stichting MH17 is in 2016 gestart met de realisatie van een waardige gedenkplaats voor de slachtoffers en nabestaanden van de vlucht MH17. In 2016 is een donatie gedaan aan de Stichting MH17. Duurzaam beleggen Legal & General onderkent haar maatschappelijke verantwoordelijkheid als investeerder in landen en bedrijven en heeft oog voor het milieu. Bij alle beleggingsactiviteiten die Legal & General onderneemt wordt bewust rekening gehouden met duurzaamheidscriteria. Deze duurzaamheidscriteria zijn van toepassing op alle beleggingen voor rekening en risico van Legal & General Nederland. Daarnaast biedt Legal & General binnen haar verzekeringsproducten veel beleggingsfondsen aan van externe partijen. Hiervoor geldt dat Legal & General actief stuurt en overlegt met de fondsaanbieders om het gebruik van duurzaamheidscriteria binnen het beleggingsbeleid te stimuleren. Beleggingen voor risico en rekening van Legal & General Nederland Het overgrote deel van de beleggingen is voor risico en rekening van Legal & General Nederland en wordt beheerd door externe vermogensbeheerders. Ten aanzien van alle extern beheerde vermogenscategorieën heeft Legal & General Nederland afspraken gemaakt met de betreffende managers op het gebied van duurzaam beleggen. Periodiek toetst Legal & General Nederland of de asset managers zich houden aan de afspraken zoals vastgelegd in de met hen afgesloten vermogensbeheerovereenkomsten. Het naleven van uitsluitingenlijsten is onderdeel van de vermogensbeheerovereenkomst. Voor het vaststellen van de afspraken baseert Legal & General Nederland zich op het onderstaande beleggingsbeleid. Dit beleid is uiteraard ook van toepassing op de intern beheerde beleggingen voor rekening en risico van Legal & General Nederland. In bijlage 2 is een overzicht opgenomen met alle posities van Legal & General van beleggingen in (bedrijfs)obligaties, aandelenfondsen en indexfondsen. Staatsobligaties Legal & General Nederland neemt geen posities in staatsobligaties en overige leningen van landen die zijn opgenomen op de uitsluitingenlijst. De uitsluitingenlijst bevat alle landen die een door de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties opgelegde universeel erkende veroordeling hebben. De uitsluitingenlijst wordt opgesteld en jaarlijks bijgewerkt. Periodiek of bij een tussentijdse wijziging van het beleggingsbeleid wordt getoetst of de gehouden dan wel aan te kopen beleggingen niet op de uitsluitingenlijst voorkomen. 22

23 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID Bedrijfsobligaties Verantwoord beleggen beslaat meerdere dimensies en thema s zoals neergelegd in de United Nations Principles for Responsible Investments (UNPRI) en de UN Global Compact Principles. Bedrijven waarvan is aangetoond dat ze mensenrechten op ernstige wijze schenden, controversiële wapens produceren, ernstige milieuschade aanbrengen of veroordeeld zijn voor ernstige corruptie, worden uitgesloten. Ter toetsing hiervan hanteert Legal & General Nederland de zogenaamde Noorse uitsluitingenlijst. Deze uitsluitingenlijst wordt door de Noorse overheid samengesteld, wordt continu bijgewerkt en is publiekelijk beschikbaar. De Noorse uitsluitingenlijst voldoet aan zowel de UNPRI als de UN Global Compact Principles. Specifiek voor het uitsluiten van bedrijven in de sector van controversiële wapens hanteert Legal & General Nederland ook de indicatieve uitsluitingenlijst ten aanzien van het investeringsverbod in clustermunitie van de AFM. Deze bedrijven staan op de Risicoradar Aandelen Legal & General belegt in aandelen via het Northern Trust World ESG Equity Index Fund. Dit fonds is geselecteerd vanwege een strikt uitsluitingenbeleid en vertegenwoordigt de MSCI wereld index. Deze sluit daarbij bedrijven uit die in overtreding zijn ten aanzien van de tien Global Compact Principles van de Verenigde Naties op het gebied van mensenrechten, arbeidsvoorwaarden, het milieu en corruptiebestrijding. Deze bedrijven staan op de zogenaamde uitsluitingenlijst van Northern Trust. Verder worden tabaksfabrikanten uitgesloten (en bedrijven die meer dan 5% van hun omzet halen uit de distributie, aanbod of verkoop daarvan). Tenslotte worden bedrijven uitgesloten welke cluster munitie, landmijnen en nucleaire-, verarmde uranium- en biologische/chemische wapens produceren. Beleggingsfondsen van externe fondsaanbieders Ten aanzien van alle zogenaamde extern beheerde vermogenscategorieën, welke voor rekening en risico van de polishouders worden aangehouden door Legal & General, wordt gemonitord en extern getoetst of deze partijen voldoende actief zijn op het gebied van duurzaam beleggen (zie bijlage 3). Energie en grondstoffen Terugdringen van het energie- en papierverbruik zijn twee belangrijke pijlers van het milieubeleid. Maatregelen die zijn genomen om tot een afname van het energieverbruik te komen, zijn succesvol geweest (zie tabel 2) Verschil Elektraverbruik (KWh/inkoop + zonne-energie) % Zonne-energie (KWh) % Gas (m 3 ) % Papierverbruik (A4/office omgeving) % Tabel 2: Resultaat van de maatregelen energie en grondstoffen Elektraverbruik blijft dalen In de loop van 2016 is de ruimtekoeling in de computerruimte van het pand vernieuwd. Het nieuwe koelsysteem verbruikt ongeveer KWh stroom per jaar minder. Dat betekent een reductie van ruim 2% op jaarbasis. Het totaal aan ingekochte groene stroom in 2016 bedraagt 276 MWh. Daarmee is er een afname van 7% ten opzichte van 2015 gerealiseerd. Door alle energiebesparende maatregelen is de inkoop van groene stroom ten opzichte van 2012 met bijna 43% gereduceerd. 23

24 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID Aandeel zonne-energie gestegen Eind 2015 zijn er extra zonnepanelen geplaatst. De hoeveelheid eigen opgewekte energie in 2016 bedraagt ruim KWh. Dit is 14% meer dan in Ruim 10% van de elektriciteit wordt nu zelf opgewekt. Papierverbruik gedaald Door de verdergaande digitalisering van het offerte- en aanvraag proces en door de invoering van de digitale polis, is het papiergebruik bij Legal & General en bij de met haar samenwerkende adviseurs drastisch verlaagd. In 2016 is het aantal afdrukken op kantoor met 24% afgenomen. Governance principes Kennis directie en raad van commissarissen De raad van commissarissen bespreekt in elke boardmeeting met de directie de ontwikkelingen in de financiële markten en de wijzigingen in wet- en regelgeving. Dit jaar is in het opleidingsprogramma aandacht geschonken aan ontwikkelingen in de wetgeving, risico s & actuariële waardering, ICT en data security. Risicomanagement Risicoprofiel Legal & General helpt haar klanten bij het realiseren van financiële zekerheid en beschermt hen tegen onvoorziene financiële omstandigheden. De onderneming biedt mogelijkheden die de financiële toekomst van klanten en hun nabestaanden veiligstellen. Solvabiliteitsrisico s Klanten die eerder overlijden of langer leven dan verwacht of opzeggen of afkopen op onverwachte momenten. Vervalrisico is een risico dat te maken heeft met het opzeggen of afkopen van verzekeringen door klanten voor het einde van de polisduur. Door een deskundige en vooral persoonlijke service te verlenen zorgen de medewerkers, samen met de onafhankelijke adviseurs, ervoor dat klanten goed geïnformeerd worden over de consequenties van afkoop. Sterfterisico is risico van langer of korter leven dan verwacht, dat bij pensioenfondsen en pensioenverzekeraars erg groot is, maar bij Legal & General relatief klein. De onderneming is pas vijf jaar geleden begonnen met de verkoop van collectieve pensioenverzekeringen en de omvang van de portefeuille is nog bescheiden, maar wel hard groeiende. Dat betekent dat het risico van langer uit te keren rentes in de toekomst in de top vijf van risico s kan komen te staan. Financiële markten waar rente, spreads en aandelenkoersen kunnen stijgen of dalen. Credit spread risk is het risico dat samenhangt met waarderingsverschillen van bedrijfsobligaties ten opzichte van de risicovrije rente. Legal & General houdt als beleid aan om maximaal 40% van haar belegd vermogen voor eigen rekening in bedrijfsobligaties te beleggen. Dat heeft extra rendement opgeleverd, maar levert ook extra risico op. Om dit risico te verkleinen, in combinatie met hogere verwachte rendementen, is in 2016 de transitie afgerond van de verlaging van credits onder gelijktijdige verhoging van aandelen tot 5% van het belegd vermogen voor eigen rekening. 24

25 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID Aandelenrisico is het risico dat koersschommelingen het eigen vermogen en de te ontvangen beheerskostenvergoeding over aandelen beïnvloeden. Als verzekeraar belegt Legal & General vanuit een diversificatie oogpunt, waarbij geen actief beleid past. De operationele activiteiten die meer kosten met zich mee kunnen brengen dan voorzien, door onverwacht hogere eisen gesteld door klanten, management of toezichthouders. Kostenrisico is het risico dat de in het product toegerekende kosten in de toekomst onvoldoende blijken te zijn. Bij een levensverzekering kan de premie niet eenzijdig worden verhoogd om eventuele hogere administratie kosten te kunnen betalen. Bij het vaststellen van de premie moet dus een aanname worden gedaan wat in de toekomst de kosten worden. Om die reden is de solvabiliteitsopslag op dit punt voor levensverzekeraars hoog. Als laatste is er het catastroferisico. Afgelopen jaar is de herverzekeringsconstructie opnieuw beoordeeld en zijn nieuwe contracten opgesteld. De structuur is vrijwel niet gewijzigd, omdat deze goed aansluit op de risk-appetite. De premie voor terrorismerisico is iets toegenomen vanwege de toenemende terrorismedreiging. Voor al de hiervoor genoemde risico s heeft Legal & General doelstellingen vastgesteld en in de risk-appetite worden ook de maximale afwijkingen geformuleerd. Over deze risk appetite is in 2016 elk kwartaal gerapporteerd aan de raad van commissarissen. Daarnaast wordt ook ieder kwartaal over het benodigde solvabiliteitskapitaal gerapporteerd. De zes grootste risico s in de berekening van het solvabiliteitskapitaal (per 31 december 2016) zijn: Vervalrisico 55 miljoen euro. Sterfterisico 24 miljoen euro. Credit spread risk 48 miljoen euro. Aandelenrisico 38 miljoen euro. Kostenrisico 18 miljoen euro. Catastroferisico 19 miljoen euro. Risicobereidheid In de eigen Own Risk and Solvency Assessment (ORSA) wordt voornamelijk naar de toekomstige effecten van mogelijke risico s gekeken. In die beoordeling worden wat-als scenario s doorgerekend zoals het verlagen en verhogen van rente, bewegingen op de aandelenmarkt, andere verkoopcijfers en het opzeggen door klanten. Omdat Legal & General als verzekeraar ook in de slechtste scenario s in de toekomst aan haar verplichtingen wil voldoen, is bij elk scenario een lijst gemaakt van mogelijke managementacties. Deze acties zijn besproken met de raad van commissarissen, waardoor in geval van optreden van een dergelijk scenario, snelle besluitvorming kan worden gerealiseerd. Een incidenteel risico in 2016 was de potentiële verkoop van het bedrijf aan een nieuwe aandeelhouder. Vanaf december 2015 waren er geruchten in de markt die mogelijk een negatief effect hadden kunnen hebben op de omzet. Inmiddels is bekend dat Chesnara voornemens is de aandelen van Legal & General Nederland over te nemen. Dit neemt de onzekerheid over het eigenaarschap en de toekomstige strategie weg. Management van risico s Voor het management van Legal & General is het managen van risico s een belangrijk onderdeel van haar activiteiten. Daarbij worden niet alleen de eerder genoemde financiële risico s beoordeeld, maar ook bijvoorbeeld het operationele risico, reputatierisico, compliance risico en counterparty risico. Legal & General opereert volgens het model van drie 25

26 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID verdedigingslinies. De eerste linie wordt gevormd door de operationele afdelingen die zelf verantwoordelijk zijn voor het beheren en beheersen van hun risico s. De tweede linie bestaat uit gespecialiseerde afdelingen en functionarissen zoals control, actuariaat, compliance en risicomanagement. Vanuit hun specialismen ondersteunen zij de business bij het identificeren, beoordelen en mitigeren van risico s. Binnen iedere overlegstructuur van de eerste en tweede linie van de onderneming worden de risico s geïdentificeerd en acties genomen om de risico s weg te nemen. De geaggregeerde rapportage wordt aan de risk en compliance commissie (RCC) voorgelegd. De commissie beoordeelt deze risico s en bewaakt de voortgang van de genomen maatregelen. Dit hele proces wordt ondersteund met een risicomatrix die alle risicocategorieën onderling weegt. De raad van commissarissen en de door haar benoemde commissies, de audit commissie en de risk commissie, houden toezicht en maken gebruik van de onafhankelijke interne auditor (de derde verdedigingslinie). De risk commissie bespreekt alle gerapporteerde risico s en voorgenomen beheersmaatregelen vanuit de eerste en tweede lijn. Ook bespreekt de commissie de kwartaalrapportages over de risk appetite. In het verslagjaar zijn in het kader van de Solvency richtlijnen alle beleidsdocumenten behorende bij de System of Governance (SOG) opnieuw met het management en de risk commissie doorgesproken. Vervolgens zijn deze door de raad van commissarissen vastgesteld. De uitkomsten van de ORSA op het Strategisch Plan zijn besproken met de risk commissie en de raad van commissarissen. De uitkomsten tonen aan dat Legal & General ook onder zware stress scenario s blijft voldoen aan de Solvency II criteria. Renterisico wordt door middel van een zogenaamd asset and liability management (ALM) model bewaakt. De onderneming probeert de rentegevoeligheid van bezittingen zo goed mogelijk af te stemmen op de rentegevoeligheid van de verplichtingen. Dit renterisico is daardoor grotendeels afgedekt. Legal & General merkt daardoor op marktwaarde relatief weinig effect van de volatiele rente. Door de transitie van een deel van de bedrijfsobligaties naar aandelen heeft in 2016 een aantal grote transacties plaatsgevonden. Er is veel tijd besteed aan de implementatie van een nieuw beleggingssysteem. Het liquiditeitsrisico beschouwt Legal & General als een laag risico omdat voldoende liquide beleggingen beschikbaar zijn om deze, indien noodzakelijk, snel om te zetten in liquide middelen. Aangezien de onderneming voldoende cash capaciteit heeft, is er geen behoefte aan externe financiering. Legal & General bezit een zeer beperkte hoeveelheid derivaten (beschreven in punt 11 van de toelichting op de balans) ter dekking van het renterisico. Internal Audit Legal & General heeft een internal audit functie ingericht. De internal auditor is in dienst van Legal & General en houdt zich bezig met het onafhankelijk toetsen van de processen binnen Legal & General. De internal audit functie is hiërarchisch gepositioneerd onder de algemeen directeur en functioneel onder de audit commissie (bestaande uit twee commissarissen en een extern lid). De internal auditor stelt jaarlijks een auditplan op met een horizon van drie jaar en stemt de resultaten af met het management en de audit commissie. 26

27 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID Het auditplan wordt jaarlijks vastgesteld door de audit commissie. De rapportages met de bevindingen evenals de te nemen managementacties van de uitgevoerde audits worden met het management en de audit commissie besproken. In 2016 zijn onder meer de volgende audits uitgevoerd: beloningsbeleid, activatie beleggingsverzekeringen, DNB toetsingskader, product approval proces en system of governance. Deze audits zijn in de management team meeting en de audit commissie besproken. De aandachtspunten zijn of worden opgevolgd. Regelmatig bespreekt de audit commissie met het management een procesrisico. Dit jaar is ondermeer stilgestaan bij het excassoproces. Beloningsbeleid Het beloningsbeleid is een belangrijk onderdeel van de governance principes. Legal & General heeft een beloningsbeleid opgesteld dat voldoet aan de Wet beloningsbeleid financiële ondernemingen (Wbfo) en is goedgekeurd door de remuneratiecommissie van Legal & General en door DNB. De remuneratiecommissie van de onderneming bestaat uit drie leden van de raad van commissarissen van Legal & General. Naast het goedkeuren van het beloningsbeleid is de remuneratiecommissie verantwoordelijk voor de tenuitvoerlegging ervan en zorgt zij voor een periodieke toetsing. Tevens is de commissie verantwoordelijk voor het voorbereiden van beslissingen over belonen en houdt ze rechtstreeks toezicht op de beloning van de medewerkers in functies die behoren tot identified staff. Het beloningsbeleid van Legal & General is zo opgesteld dat het een zorgvuldig, beheerst en duurzaam beloningsbeleid is dat in lijn is met de strategie en risicobereidheid, doelstellingen en waarden van Legal & General. Het beloningsbeleid wordt jaarlijks beoordeeld door hoofd Human Resources, hoofd Legal & Compliance en de voorzitter van de risk committee. Internal audit heeft in 2016 een interne beoordeling gedaan op de naleving van het beloningsbeleid door Legal & General. Hieruit volgden geen aanbevelingen. Identified staff Voor een aantal functies binnen Legal & General geldt dat de werkzaamheden die de medewerkers in die functies uitvoeren zodanig zijn dat ze het risicoprofiel van Legal & General materieel zouden kunnen beïnvloeden. Deze functies zijn aangemerkt als identified staff. Ook de controlefuncties worden aangemerkt als identified staff. Legal & General heeft vastgesteld welke functionarissen dit betreft. Vaste beloning identified staff Voor het vaste onderdeel van het beloningsgedeelte gelden drie beoordelingscriteria: klantgerichtheid (inclusief zorgplicht), expertise en resultaatgerichtheid. Binnen deze beoordelingscriteria worden medewerkers gestimuleerd om: Zelf de kwaliteit van de dienstverlening te toetsen Klantgericht te handelen vanuit de zorgplichtgedachte Bij het realiseren van resultaten en het stellen van doelen alleen geoorloofde risico s te nemen, integer te blijven en dit uit te dragen, ook bij interne druk op de resultaten De beoordeling van het vaste deel van de beloning gebeurt door de leidinggevende. Voor de algemeen directeur gebeurt dit door de remuneratiecommissie. De scores van de beoordelingen variëren van onvoldoende tot uitmuntend. De verhogingen behorend bij de beoordeling zijn identiek voor alle medewerkers van de organisatie en lopen van 0% tot 5% van het bruto salaris totdat het maximum van de schaal wordt bereikt. 27

28 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID Variabele beloning identified staff De prestatiecriteria van het variabele onderdeel van het beloningsbeleid zijn gekoppeld aan de strategische doelen en de daarvan afgeleide doelen van Legal & General. Dit onderdeel kent vijf financiële doelstellingen en vijf persoonlijke doelstellingen, die overwegend kwalitatief van aard zijn. De parameters van de vijf financiële doelstellingen zijn het IFRS resultaat, value new business (VNB), nieuwe productie, european embedded value (EEV) en rendement op eigen vermogen (ROE). Het opstellen en beoordelen van de doelstellingen voor medewerkers geschiedt door de direct leidinggevende en zijn leidinggevende. Voor het opstellen en beoordelen van de doelstellingen van de directie is de remuneratiecommissie verantwoordelijk. Voor het variabele onderdeel van het beloningsbeleid van Legal & General gelden de volgende uitgangspunten: Per functie bestaat een passende verhouding tussen vast salaris en variabele beloning De opbouw van de hoogte van de variabele beloning kent een lineaire of trapsgewijze vorm In de variabele beloning wordt gewerkt met meerdere doelstellingen en meerdere prestatieniveaus per doelstelling Er wordt niet alleen gewerkt met individuele, maar ook met groeps- of bedrijfsdoelstellingen Voor de medewerkers in controlefuncties geldt dat hun beloning gebaseerd is op de verwezenlijking van de doelstellingen waar hun functie op is gericht, onafhankelijk van de resultaten van de bedrijfsonderdelen waar ze toezicht op houden Er wordt rekening gehouden met het effect van de prestaties op lange termijn Toekenningsbeleid variabele beloning identified staff De variabele beloning wordt voor 50% in geld en voor 50% in aandelen Legal & General uitgekeerd. Van de variabele beloning wordt in beginsel 60% onvoorwaardelijk uitgekeerd en 40% voorwaardelijk over een periode van drie jaar. Jaarlijks vindt een herbeoordeling plaats om te bepalen of de variabele beloning onvoorwaardelijk wordt toegekend dan wel naar beneden moet worden bijgesteld. Voor het variabele deel dat in aandelen wordt toegekend, geldt een retentieperiode van een jaar waarin de aandelen niet verzilverd mogen worden. Jaarlijks wordt de variabele beloning van de medewerkers vastgesteld door de remuneratiecommissie. Toekenning retentiebonus Legal & General Group plc. heeft besloten om haar belang in Legal & General Nederland te verkopen. Voor de continuïteit van de onderneming en dus in het belang van onze klanten heeft Legal & General besloten aan een beperkt aantal medewerkers, benoemd als kern personeel, een retentievergoeding aan te bieden. Het doel van deze retentievergoeding is het behoud van deze personen gedurende de onderhandelingen en de daaropvolgende intensieve transitieperiode. De toekenning van deze retentiebonus heeft de instemming van DNB. 28

29 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID Het toekenningsbeleid variabele beloning en retentiebonus heeft in 2016 tot de volgende beloning geleid*: Beloning 2016 uitgesplitst naar vast en variabel Vast Variabel Totaal Directie (5 mw) Senior management + Controle functies (6 mw) Retentiebonus Totaal Variabele beloning uitgesplitst naar cash en aandelen Cash Aandelen Totaal Directie (5 mw) Senior management + Controle functies (6 mw) Retentiebonus Totaal Voorwaardelijke toegekende beloning uitgesplitst naar verworven en niet verworven Verworven Niet verworven Totaal Directie (5 mw) Senior management + Controle functies (6 mw) Retentiebonus Totaal *Betreft beloning van ultimo boekjaar in dienst zijn de Identified Staff medewerkers. Ontslagvergoeding Identified Staff Legal & General heeft in 2016 geen vergoeding bij ontslag toegekend aan medewerkers Identified Staff. Risicoanalyse beloningsbeleid Legal & General heeft door een externe partij een risicoanalyse laten uitvoeren op haar beloningsbeleid. In de conclusie van dit assessment wordt gesteld dat Legal & General medewerkers aanstuurt op klantgerichtheid en op een goede en begrijpelijke communicatie over de producten en dat medewerkers actief gericht zijn op risicobeheersing. Verder wordt in het rapport opgemerkt dat het beloningsbeleid van Legal & General zes elementen bevat die volgens de principes van het beheerst beloningsbeleid als risicofactor kunnen worden gekwalificeerd. De opgevoerde risicofactoren zijn gemitigeerd of geaccepteerd. 29

30 GOVERNANCE EN MAATSCHAPPELIJK BELEID In Control Statement De directie leidt het bedrijf en is verantwoordelijk voor het realiseren van de ondernemingsstrategie, de doelstellingen en de resultaten en voor het nemen van passende maatregelen voor de opzet en werking van de interne risicobeheersings- en controlesystemen, in overeenstemming met het vastgestelde SOG. Het systeem zoals beschreven in het SOG is ontwikkeld om de mogelijke risico s tijdig te identificeren, te mitigeren en/of te beheersen, betrouwbaar financieel verslag te leggen en te voldoen aan de geldende wet- en regelgeving. In 2016 is het SOG met behulp van de Solvency II richtlijnen beoordeeld en waar nodig versterkt en aangepast. De resultaten van deze beoordelingen, met inbegrip van wijzigingen en verbeteringen, zijn besproken met de risk commissie en de raad van commissarissen. Dit is echter geen garantie dat er geen materiële fouten, fraude, overtredingen van wet en regelgeving hebben plaatsgevonden. Op basis van de aanpak zoals hierboven beschreven, is de directie van mening dat naar haar kennis met betrekking tot de financiële verslaggeving, de interne risicobeheersings- en controlesystemen adequaat zijn uitgevoerd in 2016 en een redelijke mate van zekerheid geven dat de financiële verslaggeving geen materiële fouten bevat. In overeenstemming met artikel 5.25c van de Wet op het Financieel Toezicht (Wft) bevestigt de directie dat, voor zover haar bekend, de jaarrekening van 2016 een getrouw en eerlijk beeld geeft van de activa, de passiva, de financiële positie en de gerealiseerde resultaten. Tevens geeft het jaarverslag een getrouw overzicht van de situatie per 31 december 2016, van de ontwikkeling en prestaties in 2016 en beschrijft het de belangrijkste risico s. 21 maart 2017 P. Glas Drs. P.C. de Bruijne Algemeen directeur Financieel directeur 30