99.07 Nieuwe gezinsvormen en onderwijsparticipatie in Vlaanderen

Transcriptie

1 99.07 Nieuwe gezinsvormen en onderwijsparticipatie in Vlaanderen Promotor: Mevr. H. Colpin K.U. Leuven Publicatie: oktober 2001 Trefwoorden: Psychopedagogiek, orthopedagogiek, lerarenvorming, sociale problemen en welzijn, sociale voorzorg Samenvatting en resultaten: Aan de basis van dit onderzoek lag de vaststelling dat het aandeel van deze gezinnen volgens sommige bronnen 10% bedraagt en nog stijgt. Dit leidde tot de vraag van de overheid aan de onderzoekswereld (OBPWO-oproep 1999) om na te gaan of er eventuele effecten zijn van nieuwe gezinsvormen (éénoudergezinnen, nieuw samengestelde gezinnen, gezinnen met coouderschap) op de schoolloopbaan van hun kinderen. Centraal stond de vraag of deze gezinnen in de wijze waarop ze het schoollopen van hun kinderen ervaren, organiseren en ondersteunen, significante verschillen waarnemen ten opzichte van andere gezinnen. Het was de bedoeling na te gaan of zij knelpunten ervaren in hun relatie met de school van hun kinderen en in verband met de ondersteuning die van ouders verwacht wordt ten aanzien van hun schoolgaande kinderen: educatief, emotioneel, sociaal, organisatorisch. In december 1999 ging een onderzoeksproject van start in een samenwerking tussen het Leuvens Onderzoeksinstituut voor de gezinsopvoeding en opvoedingsproblemen (K.U. Leuven) en de vakgroep Onderwijskunde (U. Gent). Onderzoeksvragen De concrete onderzoeksvragen worden gesitueerd op vier niveaus: 1. Beschrijving van de populatie: aandeel kinderen jongeren in Vlaanderen in eenoudergezinnen, nieuw samengestelde gezinnen, gezinnen met co-ouderschap (met onderscheid naar gezinssamenstelling, burgerlijke stand, historiek van de gezinsvorm, hoede- en bezoekregeling ). Er wordt ook nagegaan hoe die nieuwe gezinsvormen gespreid zijn over diverse categorieën van gezinnen (naar opleidingsniveau, beroepscategorie en arbeidspositie van de ouders), welk effect scheiding of hersamenstelling heeft op inkomen. 2. Vragen aan de ouders: m.b.t. het verband tussen de schoolloopbaan en het schools welbevinden van hun kind enerzijds en de gezinsvorm anderzijds; m.b.t. mogelijke problemen bij de ondersteuning van en participatie aan de schoolloopbaan en het schools welbevinden van hun kind en mogelijke verschillen met ouders in klassieke gezinnen; m.b.t. mogelijke problemen bij de ondersteuning van de schoolloopbaan vanuit de school en verschillen met ondersteuning van kinderen uit klassieke gezinnen 3. Vragen aan leerkrachten en directies basisonderwijs: over verschillen tussen kinderen uit resp. eenoudergezinnen, nieuw samengestelde gezinnen, klassieke gezinnen inzake gedrag, betrokkenheid en welbevinden en evoluties in schoolprestaties; over verschillen tussen ouders inzake betrokkenheid bij de school en de ondersteuning van hun kinderen; over de wijze waarop zij inspelen op de levenssituatie van de kinderen

2 4. Vragen aan de kinderen: hoe rapporteren kinderen uit resp. eenoudergezinnen, nieuw samengestelde gezinnen, klassieke gezinnen over ouderlijke steun en psychisch welzijn; hoe herkennen kinderen uit eenoudergezinnen en nieuw samengestelde gezinnen hun eigen levenssituatie in het curriculummateriaal (teksten, verhalen ) Dataverzameling Aan deze vier niveaus beantwoordt telkens ook een eigen vorm van dataverzameling. 1. Het empirische luik van dit onderzoek wordt evenwel voorafgegaan door een uitgebreide literatuurstudie over nieuwe gezinsvormen, gezinsprocessen en opvoedingsthema s bij nieuwe gezinsvormen, de relatie gezin school. 2. De beschrijving van de populatie gebeurde d.m.v. secundaire analyses op bestaande databanken waarmee demografische gegevens verzameld werden over nieuwe gezinsvormen. 3. In de dataverzameling van het empirische gedeelte worden twee luiken onderscheiden: het gezinsluik (interview met de ouders) en het schoolluik (bevraging van leerkrachten en leerlingen). Voor de bevraging werd van bij het begin van dit project door de onderzoekers en vanuit de stuurgroep nauwlettend toegezien op het respect voor de privacy van de bevraagde personen. In elke fase werd ook steeds een anonieme verwerking van de gegevens verzekerd. Gezien het delicate karakter van het onderwerp waren de onderzoekers genoodzaakt te werken met ouders die zichzelf voor een interview aanboden en die hen de toelating gaven ook hun kinderen te bevragen. In dit onderzoek werd geen representativiteit nagestreefd. Een diepgaande analyse van een verscheidenheid aan cases, moest op de eerste plaats leiden tot relevante beleidsaanbevelingen. In een eerste moment werden 15 basisscholen geselecteerd (gelijkmatig verspreid over de provincies, stad en platteland en de netten). Er werd bij de selectie ook rekening gehouden met de schoolgrootte, de sociaal-economische achtergrond, het al dan niet hebben van uren zorgverbreding. Via de directies werd aan alle ouders een brief bezorgd met de vraag om zo de ouders zich herkenden in de definitie gezinnen waarin het kind niet leeft bij zijn beide biologische ouders (gehuwd of samenwonend) - mee te werken aan het onderzoek. Met deze werkwijze kon vermeden worden dat via de school zelf de gezinnen zouden worden aangeduid. Van de 96 gezinnen die wilden meewerken, bleken 65 gezinnen in aanmerking te komen waaruit uiteindelijk 43 gezinnen (28 eenoudergezinnen en 15 nieuwsamengestelde gezinnen) geselecteerd werden met kinderen uit het 4de, 5de of 6de leerjaar. Aan deze ouders werd toestemming gevraagd om de klassenleerkracht van hun kind te interviewen en om hun kind te laten meewerken aan een klassikale vragenlijst m.b.t. ouderlijke steun en welbevinden. De hoger beschreven onderzoeksvragen vormden de leidraad voor het gesprek met de ouder(s). In een volgende fase werden de leerkrachten van de 43 kinderen en van hun broers of zussen - zo deze in dezelfde school zaten bevraagd (in totaal: 48 leerkrachten). Van de kinderen die in het 4de, 5de of 6de leerjaar zaten en van hun klasgenoten (in totaal 524 kinderen) werd klassikaal een vragenlijst afgenomen. Bij de leerkrachten werd informatie verzameld over de gezinsachtergrond van de kinderen van de klas (structuur en klimaat); hun schoolresulaten, welbevinden en betrokkenheid en de evolutie ervan; het mogelijke verband tussen resultaten, welbevinden en betrokkenheid en de gezinssituatie; de mate waarin de school impact heeft op de schoolresultaten, welbevinden en betrokkenheid; de sociometrische positie van het kind; de informatiedoorstroming van ouders naar leerkracht; het persoonlijke omgaan van de leekracht met kinderen uit nieuwe gezinsvormen en het schoolbeleid daarrond.

3 Bij alle kinderen werd via een klassikaal afgenomen vragenlijst gepeild naar ouderlijke steun en gezinsklimaat, klasklimaat, stress- en faalangstervaringen (welbevinden). Belangrijkste resultaten Voor de verschillende fases uit het onderzoek geven we punctueel de belangrijkste resultaten weer. Literatuurstudie Gezinsvormen worden gekenmerkt door diversiteit, heterogeniteit en veranderlijkheid. In de literatuur worden verschillende definities, omschrijvingen en perspectieven gehanteerd om gezinnen te beschrijven. Onderzoek over het effect van de gezinsvorm op de ontwikkeling van kinderen geeft blijk van tegenstrijdige resultaten. Dat hangt samen met de complexiteit in relaties tussen de psychologische aanpassing van kinderen na echtscheiding en de vele variabelen die men hanteert in onderzoek om deze aanpassing te voorspellen. De gevonden discrepanties hebben ook te maken met methodologische verschillen en verschillen in onderzochte populaties. In de literatuur over de schoolloopbaan van kinderen uit nieuwe gezinsvormen worden twee stromingen herkend. Enerzijds zijn er auteurs die uitgaan van een deficitmodel en de klemtoon leggen op de risico s en negatieve uitkomsten of effecten van het opgroeien in een nieuwe gezinsvorm (in vergelijking met een traditioneel gezin) op de schoolloopbaan. Anderzijds zijn er auteurs die uitgaan van een risk and resiliency -perspectief: men ziet de ontwikkeling als een wederkerig beïnvloedingsproces tussen kind, ouder(s) en omgeving waarbij zowel risicofactoren (die de kans op het ontstaan van problemen verhogen) als protectieve factoren (die een positieve invloed uitoefenen of compenseren voor de negatieve) een rol spelen. Het is de combinatie van deze interactieve variabelenclusters, en niet één enkele factor (zoals echtscheiding, c.q. hertrouw, c.q. overlijden ) die de ontwikkeling van het kind bepalen. Colpin e.a. opteren duidelijk voor dat laatste model en pleiten voor een meervoudige bepaaldheid van het schoolse functioneren waarin de specifieke gezinsvorm niet uitsluitend op zich wordt bekeken maar waarin de sociaal-economische status van het gezin, de stabiliteit van de gezinsorganisatie, de graad van ouderlijke betrokkenheid bij de nietconventionele levensstijl en waarden, cognitieve bekwaamheid van de kinderen steeds mee in rekening worden genomen. De onderzoekers onderschrijven volgende conclusies m.b.t. schoolprestaties die in de ondezoeksliteratuur teruggevonden werden: - kinderen uit gezinstypes die anders zijn dan het traditioneel gezin behalen significant minder goede schoolresultaten en hebben meer gedragsproblemen - het verband tussen gezinsstructuur en schoolprestaties verzwakt maar verdwijnt niet volledig wanneer men rekening houdt met IQ en sociaal-economische situatie - het verband tussen gezinsstructuur en schoolresultaten en probleemgedrag zijn bescheiden van omvang; toch verhoogt dat bescheiden verband het risico dat deze leerlingen negatieve ervaringen zullen oplopen met de school - het vastgestelde verband is het laagst bij gestandaardiseerde testscores en andere metingen die samenhangen met een aangeboren talent; het verband is middelmatig sterk bij schoolresultaten en meting van motivatie, toepassing en gedrag; het verband is het sterkst bij rechtstreekse meting van het gedrag van leerlingen en disciplinaire acties van de school n.a.v. dat gedrag

4 - de effecten van de gezinsstructuur op de schoolloopbaan zijn zowel zichtbaar op de lange termijn (bvb. drop out in secundair onderwijs) als op korte termijn (verstoringen in prestaties en gedrag) Er bestaan verschillende perspectieven om te verklaren dat kinderen uit niet-traditionele gezinnen het op een aantal vlakken minder goed doen. Verklaringen worden zowel gezocht in de invloed van het thuismilieu als in de invloed van het schoolmilieu. De onderzoekers beklemtonen dat het belangrijk is om in het zoeken naar verklaringen zowel de risicofactoren als de beschermende factoren op te sporen in beide milieus. School en gezin hebben daarenboven ook ten opzichte van elkaar een ondersteunende rol. Secundaire analyses Uit de analyses op de PSBH- databank blijkt dat - 7% tot 9% van de kinderen en jongeren tot 16 jaar in een éénoudergezin woont (meestal bij een alleenstaande moeder) - dat aandeel lijkt te dalen - meer en meer kinderen in een nieuw samengesteld gezin leven (hun aandeel steeg van 1994 tot 1998 van 3% tot 6%) - de ruime meerderheid (85%) van de kinderen tussen 0 en 16 jaar in een klassiek gezin leeft - er een samenhang is tussen het opleidingsniveau van de ouders en de gezinsvorm (een kind met laag opgeleide ouders heeft 3 keer meer kans om in een niet-traditioneel gezin te wonen) - het gezinsinkomen in éénoudergezinnen (ook na controle voor opleidingsniveau) aanzienlijk lager ligt Gezinsluik Wat de schoolloopbaan van hun kinderen betreft, - schetsen de ouders een vrij positief beeld, zowel van prestaties als welbevinden - ontkennen de ouders de invloed van de veranderingen in hun gezin op de schoolresultaten - uiten sommige ouders niettemin bezorgheid over de invloed van de gezinssituatie op de schoolresultaten en geeft de helft van de gezinnen toch aan dat er zich schommelingen in de resultaten en het gedrag hebben voorgedaan tijdens een crisis in het gezin - herkennen ouders risico- en protectieve factoren, zowel thuis als op school Wat de ondersteuning door de ouders van de schoolloopbaan van hun kinderen betreft, - vertonen alle bevraagde ouders een sterke basisinteresse in de schoolloopbaan van hun kind(eren) en zijn ze tevreden over hun eigen inzet hiervoor - blijkt er een grote individuele variatie in de mate waarin ouders effectief participeren en zich engageren

5 - kunnen een aantal factoren die de variatie in participatie verklaren in in verband gebracht worden met de gezinsstructuur (bvb. werk- en financiële situatie, angst voor vooroordelen, schuldgevoelens) - zijn het vooral de alleenstaaande ouders die verschillen in betrokkenheid ervaren tussen henzelf en de traditionele gezinnen Wat de ondersteuning vanuit de school bij de schoolloopbaan van hun kinderen betreft, - geven de meeste ouders aan dat ze een goede verstandhouding hebben met de school - zijn het meestal de ouders zelf die initiatief nemen om de school te informeren over de gezinssituatie (in de hoop op begrip voor het kind) - verloopt voor veel ouders de interne en externe communicatie op school gebrekkig en blijkt er in vrijwel geen enkele van de betrokken scholen een uitgesproken schoolbeleid te bestaan m.b.t. de relatie gezin-school - hebben de gezinnen zowel positieve als negatieve ervaringen en hebben zij hoge verwachtingen van de school: praktisch-organisatorisch, op vlak van informatieadministratie, financieel, sociaal-emotioneel - vormt een houding van openheid en begrip een cruciale factor in de verwachtingen tegenover de school - speelt de persoonlijkheid van de leerkracht een belangrijke rol in de beleving van de ondersteuning door de ouders - verwachten de ouders in het algemeen meer initiatief van de school - doen de ouders een aantal suggesties (die wellicht niet alle tot het takenpakket van een school behoren): betere afstemming van het curriculum op de thematiek van nieuwe gezinsvormen, een voor de school gepaste psychologische opvang en begeleiding bij het verwerkingsproces, opleiding en vorming van leerkrachten rond deze problematiek, informatieverstrekking over het verwerkingsproces en over doorverwijzingsmogelijkheden, organiseren van contactmogelijkheden met andere ouders - is de vaststelling opmerkelijk dat één derde van de ouders aangeeft dat de veranderingen in hun gezinssituatie een negatieve invloed hebben (gehad) ondersteunende houding en het gedrag van de school t.a.v. hun kind of henzelf - valt het op dat het CLB voor de ouders niet duidelijk geprofileerd is 4. Schoolluik (bevraging van de leerkrachten en leerlingen) Wat de schoolloopbaan betreft, - blijkt dat kinderen uit éénoudergezinnen en kinderen uit nieuw samengestelde gezinnen, weliswaar significant minder hoge schoolresultaten behalen maar dat deze verschillen niet erg groot zijn - wordt deze vaststelling niet steeds teruggevonden in de percepties die de leerkrachten zelf hebben van het verband tussen gezinssituatie en leerresultaten: wanneer hen dat expliciet gevraagd wordt, zien ze slechts in de helft van de gevallen een verband (en dan nog niet altijd negatief)

6 - blijkt dat de perceptie van de leerkracht op de evolutie van de schoolresultaten voor kinderen uit nieuw samengestelde gezinnen niet verschilt van kinderen uit klassieke gezinnen, terwijl dat voor kinderen uit eenoudergezinnen wel het geval is (voor een kwart van hen: evolutie in dalende lijn) - percipiëren leerkrachten duidelijk meer leer- en gedragsproblemen bij kinderen uit niettraditionele gezinnen - zijn de percepties van de leerkrachten omtrent de evolutie en de sterkte van het welbevinden van kinderen geassocieerd met de gezinsvorm van de leerling; de data verzameld bij de leerlingen zelf laten echter ook zien dat kinderen uit nieuwe gezinsvormen in beperkte mate maar significant minder welbevinden rapporteren Wat de ondersteuning door de ouders van de schoolloopbaan betreft, - blijkt dat ouderlijke ondersteuning een beperkte maar significante rol speelt in het welbevinden dat de kinderen rapporteren - blijkt steun van de moeder één van de meest doorslaggevende protectieve factoren in het counteren van negatieve effecten van een nieuwe gezinssituatie - blijken kinderen die meer ouderlijke steun rapporteren geneigd het klasklimaat in hun groep positiever in te schatten (wat ook gunstig effect heeft op welbevinden); dat geldt in mindere mate voor de leerresultaten (en dan alleen voor wat betreft de steun van de moeder) - is het opvallend dat er een zwakke samenhang is tussen het oordeel van de leerkracht over het gezinsklimaat bij de leerlingen thuis en het oordeel van de kinderen zelf daarover Wat de ondersteuning van de schoolloopbaan van de kinderen vanuit de school betreft, - blijkt dat de bevraagde scholen nauwelijks over een gearticuleerd gezinsbeleid beschikken en dat het handelen in specifieke situaties wordt overgelaten an het particuliere initiatief en het individuele inzicht van de leerkrachten - melden de leerkrachten slechts voor de helft van de leerlingen dat de contacten met de ouders voldoende zijn en voldoende informatie krijgen om in de klas rekening te houden met de noden van de kinderen