DE PREVENTIEPIRAMIDE Een kader voor een integrale preventie in het onderwijs

Transcriptie

1 Deklerck, J. (2010). De preventiepiramide. Preventie van probleemgedrag in het onderwijs. Acco, Leuven 1 DE PREVENTIEPIRAMIDE Een kader voor een integrale preventie in het onderwijs Johan Deklerck 1. INLEIDING De 'preventiepiramide' is een model dat een kader biedt om na te denken over preventie. Preventie, de aanpak van problemen in het onderwijs of in de buurt, gebeurt niet in het luchtledige. Preventie maakt deel uit van de ruimere maatschappij. Preventie moet de kwaliteit van het samenleven vooruithelpen. Ze moet een bijdrage leveren tot een positief samenlevingsklimaat. Dit wordt vaak vergeten. Sommige ingrepen 'helpen' wel, maar maken er het samenleven, werken, spelen, wonen in de buurt, schoollopen niet beter of aangenamer op. Een camera in de nek, alle deuren op slot, controle bij het binnen en buiten gaan op school werken preventief maar belasten terzelfdertijd het dagelijkse leven. De preventiepiramide is een kader, om na te denken over de plaats en de vele betekenissen van preventie. Ze ordent verruimt, en oriënteert zeer uiteenlopende preventiemaatregelen, met als criterium: hun bijdrage tot het samenlevingsklimaat. De piramide wordt als preventiemodel gebruikt in verschillende domeinen van preventie, zoals het onderwijs en het welzijnswerk. Hieronder gaan we eerst dieper in op het gehanteerde kader van de piramide. Daarna behandelen we achtereenvolgens de preventiepiramide zelf, en de verschillende facetten van de piramide en de betekenis ervan voor preventie. 2. ORDENING, VERRUIMING EN ORIËNTATIE De piramide, een referentiekader Een basisprincipe van de preventiepiramide is dat ze de ruimere samenleving betrekt in het preventiedebat. Het algemeen leefklimaat moet een referentie blijven voor iedere preventie-ingreep. Veel preventieprojecten gaan voorbij aan de nochtans voor de hand liggende band met de brede sociaal-culturele context. Ze missen dan ook een ruimere 1 Het model van de preventiepiramide werd grondig uitgewerkt met zeer uitgebreide illustraties van uiteenlopende maatregelen. Hoofdstuk 7 geeft toelichting, werkmethodes en oefeningen om in de school concreet aan de slag te gaan. 1

2 maatschappelijke visie. Moet een criminaliteitspreventiecentrum zich bijvoorbeeld inschrijven in een duurzame wijkontwikkeling en de klemtoon leggen op buurtgerichte integrale preventie of volstaat het de ergste ongemakken (bv. zwerfvuil en gebruikte spuiten) te laten verwijderen?". We kunnen dit vertalen naar de preventiepiramide, die ons kan helpen een keuze te maken. We kunnen dan de vraag aldus formuleren: "dient een dergelijk centrum enkel problemen aan te pakken op het niveau 3 van de piramide, of dienen de preventiemaatregelen van dit niveau gedragen te worden door preventiemaatregelen op niveau 2 en 1? Moeten we seksueel misbruik snel en streng bestraffen? Moeten we iedere aanraking tussen leraar en leerling verbieden? Of moeten we terug op een constructieve manier leren omgaan met lichamelijkheid? Kiezen is niet makkelijk. Hier kan de piramide helpen. Op die manier wordt de preventiepiramide een referentiekader voor de uitbouw van een preventiebeleid. De vele preventiemaatregelen staan in verhouding tot elkaar. Ze kunnen curatief zijn (bv. conflictbemiddeling), een probleem op een oppervakkige manier oplossen (bv. een antigraffitilaag plaatsen), een fundamentele betekenis hebben (bv. een cultuur van verbondenheid in de school), elkaar ondersteunen (bv. herinrichten van de fietsstalling en een beter beveiligde fietsrekken) of tegenwerken (bv. straffen en bemiddelen in conflicten). Maatregelen hebben een plaats t.a.v. andere maatregelen, en de ruimere maatschappij. Binnen ons denkkader situeren ze zich op verschillende niveaus van de piramide. We liggen dit hieronder verder uit, en geven uiteenlopende voorbeelden uit het werkveld. De preventiepiramide is een model waarin de verschillende facetten van een preventiebeleid geïntegreerd worden. Preventie is een vlag die vele ladingen dekt, en waaronder een zeer ruim gamma aan maatregelen kunnen geklasseerd worden. Camerabewaking, sociale begeleiding van risicojongeren of het aanleggen van groene zones hebben alle een preventieve betekenis maar zijn zeer verschillend. De preventiepiramide maakt, samengevat, drie zaken mogelijk: ordening van preventiemaatregelen, verruiming naar de context, en oriëntatie op deze context, met als doel een integrale en positieve preventiebenadering Ordening De preventiepiramide helpt bij het ordenen van preventiemaatregelen. Ze helpt om maatregelen af te wegen op hun belang en waarde t.o.v. andere preventiemaatregelen. Het is een kader dat helpt om bepaalde hiaten te ontdekken binnen het ontwikkelde preventiebeleid. De piramide helpt bovendien om het preventieperspectief en het arsenaal aan preventiemaatregelen te verruimen. Dit gebeurt door de klassering van preventiemaatregelen in vier niveaus van specifieke tot algemene maatregelen (niveau 1 tot 4 in het schema van de piramide). De eigenheid van elk niveau wordt hieronder verder toegelicht en met voorbeelden geïllustreerd. Verruiming In de praktijk wordt preventie vaak herleid tot beveiliging, technopreventie of situationele preventie. Inbraak, diefstal, agressie onmogelijk maken door allerlei ingrepen is dan het doel. Nochtans is preventie veel meer dan dat. Zo'n specifieke preventiemaatregelen dienen in een ruimer kader geplaatst. We moeten hun bijdrage bekijken voor de bredere samenleving (de school, de buurt, de bredere samenleving). Een betere verlichting bijvoorbeeld is aangenaam, en schrikt ook dieven af. Camera's doen dit ook, maar geven een beklemmend gevoel. Een integrale benadering van preventie is dus niet gelijk aan een algehele bewapening tegen de crimineel. Het is wel een geheel van maatregelen op de verschillende niveaus van de piramide. Deze is opgebouwd met "de bevordering van het leefklimaat" als criterium. Zo bekomt men een hiërarchie aan maatregelen. De ruimere maatschappij wordt als 0-niveau in de piramide ook in rekening gebracht. Ze maakt dingen mogelijk, moeilijk of onmogelijk, en beïnvloedt op die manier de preventiepraktijk. Hetzes rond pedoseksualiteit maken het moeilijk om op een serene manier met dit probleem om te gaan. De overheid kan geld uittrekken of advies geven voor inbraakbeveiliging of kiezen voor het verbeteren van achtergestelde buurten, of schoolgebouwen en speelplaatsen. Een integrale preventie integreert het basisklimaat van de samenleving. Ze verbindt de kwaliteit ervan met mogelijke problemen op het vlak van kleine criminaliteit. Preventie heeft alles te maken met de algemene leefkwaliteit. Met een aangename school met een goede communicatie en een verzorgde infrastructuur voorkomt men reeds de helft van de problemen. De leefkwaliteit heeft veel aspecten: economische, sociale, politieke en ecologische. We dienen ze in rekening te brengen bij het nadenken over de preventie, en op die manier onze preventie-horizon te verruimen. Dit doen we door de toevoeging van de niveaus 1 en 2, en het 0-niveau als conditionerende context. Deze niveaus worden in de preventiediscussie vaak vergeten. 2

3 Oriëntatie De leefkwaliteit van de samenleving is het einddoel. Dit doel mag bij geen enkele preventiemaatregel uit het oog verloren worden. Preventie moet niet alleen criminaliteit verhinderen, maar moet daarnaast steeds gericht blijven op haar uiteindelijke doel, het welzijn, de kwaliteit van het samenleven. Preventiemaatregelen mogen het samenleven niet verzieken of belasten. Kortom, preventie dient positief georiënteerd te zijn. Preventiemaatregelen met een uitsluitend probleemgericht karakter werken vaak het tegendeel in de hand (zie het schema van de piramide: 'positieve' en 'negatieve oriëntatie'). De positieve oriëntatie van preventiemaatregelen, en de evaluatie van preventie-ingrepen aan de hand van hun invloed op de leefkwaliteit van de samenleving (niveau 0 en 1), dwingt ons om op een andere manier over preventie na te denken. Integrale en positieve benadering De preventiepiramide is dus een model dat opgebouwd is vanuit de principes integraliteit en positiviteit. Integraliteit, omdat het een overzicht kan bieden voor alle preventiemaatregelen en georiënteerd is op de maatschappelijke context. Positief, omdat het de preventiemaatregelen indeelt in twee grote groepen van positief (op de kwaliteit van het leefklimaat gerichte) en negatief (direct op het probleem gerichte) georiënteerde maatregelen, en de laatste als ondergeschikt beschouwt aan de eerste groep. Het model kan op deze manier een kader bieden voor een fundamentele criminaliteitspreventie. 3. AFBEELDING VAN DE PIRAMIDE 4. DE VERSCHILLENDE NIVEAUS 4.1. Inleiding Vijf niveaus De preventiepiramide bestaat uit vijf niveaus. Deze zijn genummerd van 0 t.e.m. 4. De bovenste vier niveaus (niveau 1 tot 4) bieden een algemeen overzicht van alle mogelijke preventiemaatregelen. Het gaat om het niveau van de curatieve maatregelen (niveau 4), het niveau van de specifieke preventiemaatregelen (niveau 3), het niveau van de algemene (niveau 2) en van de fundamentele preventie (niveau 1). 3

4 Probleemgerichtheid De niveaus verschillen onderling van elkaar. Het verschil wordt gemaakt door de graad van probleemgerichtheid. Naarmate we hoger klimmen wordt deze probleemgerichtheid groter. Het bestraffen van druggebruikers op school (niveau 4) heeft een groter probleemkarakter dan een voorlichtingsmiddag rond pesten (niveau 3). Dit heeft op zich weer een meer problematisch karakter dan de heraanleg van een speelplaats met meer groen of het herinrichten van een ontmoetingslokaal voor oudere leerlingen. De probleemgerichtheid vormt het criterium voor de indeling van preventiemaatregelen in verschillende niveaus, en ook voor het ordenen en oriënteren van deze maategelen Niveau 4: curatieve maatregelen Het niveau 4 (curatieve maatregelen) is het meest specifieke. Het is de laatste (bovenste) trap in de preventiepiramide. Het vormt ook de laatste reeks maatregelen, die zich reeds op de grens van het preventieve en het curatieve bevinden. Het gaat erom, eens het onheil is geschied, het kwade zo goed mogelijk te herstellen en te beperken, en om hieruit lessen te leren voor de toekomst. 'Curatief' betekent letterlijk 'verzorgend'. Hier komt preventie eigenlijk reeds te laat. Maar een zinvolle sanctie bijvoorbeeld, kan voor jonge daders voorkomen dat ze hervallen. Slachtoffers kunnen begeleid worden. Schade kan hersteld worden. Grafitti op een muur bijvoorbeeld kan inspiratie bieden voor meer. Het weghalen ervan heeft dan een preventieve betekenis. Algemeen In brede zin houdt dit niveau oa. de registratie, aangifte, opsporing en vervolging van misdrijven in door de politie en justitie. Bij drugsdelicten bijvoorbeeld gaat het om het oppakken en veroordelen van de aanmakers van synthetische drugs, de drugdealers, het oprollen van drugnetwerken, en, eventueel, de opvang en ontwenning (ambulant en in centra) van verslaafden. Verder vallen hier herstel en restitutie onder, zoals vormen van herstelbemiddeling, financiële en andere manieren van vergoeding aan het slachtoffer. Therapie en begeleiding van de dader vinden hier plaats (al dan niet binnen de gevangenis). Ook hulp aan het slachtoffer dient hier aan bod te komen. Politie en Rijkswacht, soms ook het Parket, hebben hier een belangrijke taak. Nochtans kunnen allerlei andere instanties of personen voor kleinere gebeurtenissen hun verantwoordelijkheid opnemen, zoals de eerste opvang of een gesprek met het slachtoffer, ondersteuning bij de aangifte aan de politie, onderzoek naar de mogelijkheid voor de tussenkomst van de verzekeringen. Ook op de school gebeurt hier heel wat. Elke school heeft immers te maken met incidenten of probleemsituaties. Het ingrijpen in vechtpartijen of bij pesterijen, het herstellen van de schade na vandalisme, het opsporen van de daders na diefstal of inbraak, het terug op gang brengen van een gesprek bij open conflicten binnen het lerarenteam of tussen leraars en directie. Soms moeten scholen ook curatief ingrijpen bij drugsgebruik, spijbelen, agressie, gedragsmoeilijkheden, enz. Dit kan op verschillende manieren gebeuren. Zo kan het opsporen op een discrete manier gebeuren, maar ook aan de grote klok gehangen worden. Discretie ondersteunt volgens ons het leefklimaat beter, en is dus te verkiezen boven een meer sensationele benadering. Jongeren die iets mispeuterd hebben kunnen een sanktie krijgen die ze als zinvol ervaren of net niet. Bemiddeling bij conflicten is beter dan autoritair ingrijpen. Leerlingen krijgen meer inzicht in het conflict, en worden betrokken bij een actief herstel. Te verkiezen zijn dat soort sankties die het leefklimaat zo weinig mogelijk verzieken, en een duurzame bijdrage leveren tot de kwaliteit van de school. Probleemgerichtheid De graad van probleemgerichtheid is het grootst op dit curatieve niveau, want daar heeft het probleem zich al voltrokken. De brand moet geblust worden. De analyse van de situatie én de aanpak zijn probleemgeoriënteerd. Op dit niveau dienen we te zoeken naar een goede oplossing en het voorkomen van erger door een snelle en goede afhandeling. 4

5 4.3. Niveau 3: specifieke preventie Specifieke preventiemaatregelen op niveau 3 dienen om rechtstreeks misdrijven te voorkomen. Zowel de analyse van het probleem (hoe zit het probleem in elkaar en hoe zit het in elkaar?) als de geformuleerde antwoorden (wat kan er aan gedaan worden?) zijn probleemgericht. Het gaat bijvoorbeeld om 'inbraak' (het probleem) dat wordt aangepakt door het plaatsen van camera's (probleemgerichte maatregel, want hij versterkt angst- en onveiligheidsgevoelens. Deze maatregelen kunnen van technopreventieve aard zijn (bv. electronische bewaking), gerichte ingrepen in de (infra-)structuur (bv. safes), of van organisatorische aard (bv. het opstellen van een veiligheidsplan). Algemeen Algemeen gaat het om uiteenlopende maatregelen zoals voorlichting rond drugs, camerabewaking van risicozones, politiepatrouilles, security-audits in bedrijven, alarmsystemen, acties rond diefstal in ziekenhuizen, politiecontrole en andere pakkansverhogende maatregelen, sloten, beveiliging tegen inbraak, beveiligingsagenten, alcoholcontroles controles op verboden wapen- of drugsmokkel, gerichte sensibilisering van risicogroepen, toegangsbeheer en - controle, securitydiensten, geldtransportbewaking, projecten rond inbraakpreventie, rond vandalisme of seksuele agressie, voorlichting over het risico van drugs of weekendongevallen. In de scholen wordt op uiteenlopende manieren van dergelijke maatregelen gebruik gemaakt. Het gaat bv. om voorlichtingscampagnes rond het risico van druggebruik of aids. Of om trainingen rond fysieke en seksuele weerbaarheid. Ook het plaatsen van een brandkast in het secretariaat, of afsluitbare kastjes voor de leerlingen, het op slot doen van niet gebruikte lokalen, het markeren van electrische toestellen, kopieerapparaten en audio-visueel materiaal. Het achter slot bewaren van dure voorwerpen of het afsluiten van de schoolpoorten na de schooluren. Nachtelijke patrouilles door privé bewakingsdiensten en meer controle op de speelplaats. Een bijzondere begeleiding voor probleemleerlingen. Het plaatsen, van camera's in de fietsenstalling, toegangscontrole voor wie de school binnen wil. Probleemgerichtheid Bij preventie wordt spontaan het meest aan deze groep maatregelen gedacht. Ingrepen op dit niveau spelen rechtstreeks in op een specifiek probleem. Ze dienen het te voorkomen of te begrenzen. Een probleem, bv. diefstal, wordt bestreden. De manier waarop laat het probleem niet vergeten. Camera's bijvoorbeeld doen telkens weer herinneren aan het risico op diefstal. Deze maatregelen zijn dan ook probleemgeoriënteerd, zowel in hun analyse, als in hun aanpak. Als ze slagen hebben ze een specifiek en rechtstreeks preventie-effect. Het direct preventieve niveau 3 heeft dezelfde probleemgerichtheid als niveau 4. Het vertrekt van het probleem en formuleert bovendien probleemgerichte antwoorden. Een voorbeeld is vandalisme in een fietsstalling (probleem), en het antwoord hierop in de vorm van het plaatsen van sloten en camera's. De probleemanalyse (fietsdiefstal) krijgt hier dus een probleemgericht antwoord. De aanwezigheid van sloten en camera's doet het probleem niet vergeten bij de gebruikers, maar zet het eerder in de verf. Ze worden telkens herinnerd aan het risico van deze plaats. Dit kan het leefklimaat belasten, en gevoelens van onveiligheid aanwakkeren Niveau 2: algemene preventie Ook deze maatregelen hebben als doel onmiddellijk in te spelen op vormen van kleine en zware criminaliteit, probleemgedrag. Het gaat om maatregelen die bepaalde problemen onmiddellijk moeten voorkomen, verminderen of begrenzen. Het gaat echter om een ander soort antwoorden dan het niveau 3. Terwijl de antwoorden op het niveau 3 het proobleem in de verf zetten, liggen deze op dit niveau in de positieve sfeer. 5

6 Algemeen Bij dit niveau, algemene preventiemaatregelen, denken we bijvoorbeeld aan de beperking van geweld en agressie in de media, projecten rond naschoolse opvang voor risicogroepen, het organiseren van een interessante vrijetijdsbesteding of het creëren van bijzondere tewerkstellingskansen voor risicojongeren, jeugdwerking in kansarme buurten, projecten rond buurtherwaardering, rond kansarmoede, buurtopbouwwerk, trainingen in geweldloze conflictoplossing, begrenzing van snelheden op motorvoertuigen, fancoaching van hooligans, geldverkeer via betaalkaarten, terugdringing van de productie van milieuonvriendelijke materialen, verkoop van alcoholarm bier of verbod van glazen en scherpe voorwerpen op grotere manifestaties, de omschakeling van cocaïneteelten in Latijns Amerika, ontspanningstraining voor verslaafden aan kalmerende middelen (yoga, relaxatie, autogene training), enz.. Ook in scholen zijn hier heel wat voorbeelden. Problemen als pesten, vandalisme, geweld en agressie worden dan aangepakt op een positieve manier. Dit kan bv. door werkvormen waar samenwerking centraal staat, het aanbrengen van een muurschildering, trainingen in geweldloze weerbaarheid en communicatie, rustmomenten in het lesprogramma in te lassen, van de speelplaats een rustige en groene omgeving te maken, een naschoolse opvang, interculturele ontmoetingsactiviteiten, een goede communicatie tussen directie en leerkrachten in een open teamgeest, etc. Probleemgerichtheid Op problemen wordt hier een positief antwoord gezocht. Het probleem verdwijnt op die manier sneller naar de achtergrond, wordt sneller vergeten, barst niet zo snel uit zijn voegen, en wordt vlugger gerelativeerd. De probleemgerichtheid bij niveau 2 (algemene preventie) is dus duidelijk anders dan bij niveau drie (specifieke preventie) en niveau 4 (curatieve maatregelen). Niveau 2 vertrekt, zoals niveau 3, van het probleem. Maar de antwoorden en oplossingen zijn anders dan niveau 3. In niveau 2 wordt gezocht naar niet-probleemgerichte antwoorden mét preventief effect. Het zelfde voorbeeld van vandalisme in een fietstalling (probleem) krijgt dan een antwoord in de vorm van een betere inplanting dichter bij, en in het zicht van het publiek, een betere verlichting en een beter onderhoud (niet probleemgeoriënteerde antwoorden, met preventief effect). Op deze manier wordt het moeilijker fietsen te stelen of te beschadigen (preventief effect), en wordt de fietsstalling terzelfdertijd een aangenamere plaats voor de gebruikers. Het crimineel risico wordt hierbij niet langer geaccentueerd, en daarmee verdwijnen of verminderen angst- en onveiligheidsgevoelens. Hoewel probleemanalyse het uitgangspunt blijft, wordt gezocht naar antwoorden die zich hierin niet vastbijten. Zo wordt het risico vermeden het probleem, bepaalde groepen, zones, situaties alsdusdanig te definiëren, te bevestigen en te versterken. Er wordt van uit gegaan dat het constructief ingrijpen in of omgaan met omgevingsfactoren een klimaat schept waarin crimineel gedrag onmogelijk gemaakt wordt, minder of niet meer gedijt. Een breed antwoord Maatregelen op dit niveau werken eerder in op de context van een bepaald probleem met als doel dit probleem op te lossen. Ze benaderen het probleem op een bredere manier, en lijken om die reden minder scherp en direct als de maatregelen van niveau 3. Ze hebben een rechtstreeks preventieffect. Maar dit is niet noodzakelijk het enige of hoofddoel. Soms is er ook een breder maatschappelijk doel aanwezig. Het kan gaan om hulpverlening of de ondersteuning van minderheidsgroepen. Sommige ontwikkelingen in de financieel-economische sfeer, zoals betaling met bankkaarten, hebben eveneens een preventief effect. Ze hebben dus ook een plaats binnen het preventiebeleid. Nachtbussen na megamanifestaties, festivals, grote sportgebeurens hebben ook een preventieve betekenis, en bieden bovendien een service aan het publiek Niveau 1: fundamentele preventie 6

7 Het niveau 1 staat voor fundamentele preventie of een algemeen leefkwaliteitsbevorderend beleid. Het wordt in preventiediscussies dikwijls vergeten. Nochtans is het fundamenteel voor een goed resultaat van welke preventiemaatregel dan ook. Algemeen Het gaat hierbij om zaken zoals een sociaal beleid, emancipatiebeleid of welzijnswerk in algemene zin, goede schoolorganisatie, recreatieve ontspanningsmogelijkheden, ombudsdiensten, minimumloon, maatregelen tegen milieuvervuiling en -verloedering, medische zorg, politieke inspraakprocedures, natuurbescherming, sociaal subsidiebeleid, voldoende voorziening van recreatiezones, e.a.. De banden met de criminaliteitsproblematiek worden steeds indirecter. Ook in scholen zijn tal van voorbeelden mogelijk. Het zijn maatregelen die de leefkwaliteit van de school ten goede komen. Ze worden niet gekozen omwille van hun preventieve betekenis. Nochtans hebben ze wel een preventieeffect. Goede communicatiestructuren en een goede verstandhouding maken dat problemen uitgepraat worden voor ze uit de hand lopen. Een verzorgde infrastructuur, tijd voor feesten, positieve doelen en engagementen binnen de klas of de school, aandacht voor menselijke relaties, een gezonde voeding, voor existentiële gesprekken (bv. bij het overlijden van een leraar, ouder of leerling), inspraak in het schoolbeleid dragen bij tot de kwaliteit van de school. Ze creëren een aangename sfeer, die minder oproept tot agressie of conflicten. Als er toch problemen opduiken, draagt de positieve context ertoe bij dat ze makkelijker en sneller worden opgelost. Leefkwaliteit primeert De maatregelen op niveau 1 zijn positief georiënteerd. Ze hebben als doel het basisklimaat te verbeteren. Het verband tussen criminaliteit en de maatregelen is indirect. Bij de keuze van de maatregelen wordt niet onmiddellijk gedacht aan hun preventieve betekenis. De maatregelen zijn ook positief en werken niet problematiserend. Niveau 1 vertrekt dus niet van een of ander probleem, en geeft ook geen problematiserend antwoord. We kunnen het beschouwen als een offensieve, positieve strategie. Het gaat bv. om de creatie van een aangename, rustgevende omgeving, goede arbeidsomstandigheden, een vlotte communicatie en besluitvorming. Dit niveau biedt een kader waarbinnen de hogere niveaus beter kunnen gedijen. Terug verwijzend naar het voorbeeld van het vandalisme in de fietsenstalling betekent dit dat er minder behoefte is tot agressie. Men voelt zich beter. Er is een grotere betrokkenheid en dus grotere informele sociale controle van de betrokkenen. Dit maakt dat er ook minder nood is aan formele controle. De focus is dan ook niet langer, uitsluitend of in hoofdzaak gericht op probleemgroepen (bv. hooligans, drugverslaafden) of probleemsituaties (bv. voetbalstadia voor of na de match, uitgangsbuurten), maar op het ruime maatschappelijk kader (de buurt, de gemeenschap, de samenleving) als drager van probleemgebieden. Maatregelen op dit niveau hebben een onrechtstreeks preventie-effect. Ze beïnvloeden echter rechtstreeks de algemene leefkwaliteit van de samenleving, en bieden op deze manier een draagvlak voor een meer gericht preventiebeleid Niveau 0: de maatschappelijke context Criminaliteit en probleemgedrag spelen zich af binnen een bredere maatschappij. Dit is het niveau 0: de ruimere maatschappelijke omkadering, de samenleving in haar verschillende dimensies. De hogere niveaus zitten stevig verankerd in de ruimere samenlevingscontext. Een preventiebeleid (gevoerd op de niveaus 1 tot 4) kan niet los gezien worden van de maatschappelijke, sociale en ecologische context. Het 'niveau 0' is de bedding. Met de middelen en met de beperkingen die komen uit deze context zal men preventieve acties moeten opzetten, een preventiebeleid ontwikkelen. Een preventiebeleid speelt zich af binnen deze ruimere samenlevingscontext, en kan daarvan nooit los gezien worden. 7

8 Algemeen Het gevoerde politieke en economische beleid, de aanwezigheid van natuurlijke en culturele rijkdommen, de situering op deze planeet, heersende opvattingen rond moraal en ethiek, rond wat waardevol of niet waardevol is, de graad van institutionalisering beïnvloeden de criminele en de preventiepolitiek (en v.v.). Deze context conditioneert de mogelijkheden tot het voeren van een preventiebeleid in positieve of in negatieve zin. De collectieve wil tot medewerking van de burger, het subsidiebeleid van de overheid, technologische ontwikkeling, enz. zijn hier voorbeelden van. De roep om preventie kan een belangrijk signaal betekenen voor de kwaliteit van deze maatschappelijke omgeving. Preventiemaatregelen op de hogere niveaus zullen weinig renderen als op dit niveau ernstige problemen aanwezig zijn. Beleidsvoerders zullen m.a.w. een politiek moeten voeren die gerichte preventiemaatregelen schraagt. Omgekeerd dienen preventiemaatregelen genomen te worden die aansluiting vinden binnen deze samenlevingscontext, en deze gunstig beïnvloeden. Dit geldt ook voor de scholen. Scholen zijn gebonden door leerplannen, de gebouwen, de inplanting in de buurt. Scholen op het platteland hebben minder of andere problemen dan scholen in de grootstad. Dit geldt ook voor bijvoorbeeld scholen waar veel minderheidsgroepen aanwezig zijn tegenover homogeen samengestelde scholen. Gebrek aan leerkrachten maakt het niet makkelijk om een positief beleid te voeren. Subsidies maken bepaalde activiteiten mogelijk of onmogelijk. De aanwezigheid van een capabele directeur of leerkracht kan veel betekenen voor de school of voor de klas. Bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen zoals het probleem van pedoseksualiteit of druggebruik dringen de schoolpoort binnen, en kunnen de omgang tussen leerkracht en leerlingen sterk beïnvloeden. Scholen hebben voor sommige zaken veel, voor andere weinig manoeuvreerruimte. Al deze zaken maken een preventiebeleid mogelijk of onmogelijk, moeilijk of gemakkelijk. 5. 'PROBLEEMGERICHTHEID' ALS PRINCIPE VAN DE PIRAMIDE Probleemgerichtheid vormt dus het centrale criterium voor de indeling van de preventiemaatregelen. Dit is de mate waarin een preventiemaatregel het probleem ten gronde oplost, of het versterkt. Schematisch ziet dit er als volgt uit: niveau omschrijving inhoud analyse aanpak 4 curatief indirect preventief probleemgericht probleemgericht 3 specifieke preventie direct preventief probleemgericht probleemgericht 2 algemene preventie direct preventief probleemgericht welzijnsgericht 1 fundamentele preventie indirect preventief welzijnsgericht welzijnsgericht conditionerende context (positief: middelen; negatief: beperkingen) De benadering maakt het mogelijk te enge preventiebenaderingen te verruimen naar positief geörienteerde maatregelen, de bevordering van de leefkwaliteit, en de maatschappelijke context in het algemeen. Het gaat hierbij niet om een keuze tussen de verschillende niveaus: geen 'of-of', maar 'en-en'. Het gaat om een evenwichtige verhouding tussen de verschillende niveaus met de totale samenlevingskwaliteit als referentie. De niveaus hangen nauw samen hangen en kunnen niet zonder elkaar. Het gaat om een integrale aanpak. 8

9 6. VERDERE UITLEG 6.1. Piramidale opbouw De piramide bestaat uit vier niveaus, vier trappen van telkens specifieker wordende preventiemaatregelen. Het model houdt een hiërarchie in. Meer fundamentele en positief georiënteerde maatregelen gaan telkens vooraf aan de specifiekere preventiemaatregelen. Van niveau 1 tot 4, dan gaat het om steeds specifieker gerichte preventiemaatregelen. Andersom zit, in het doorlopen van de niveaus 4 tot 0, een afnemende aandacht voor specifieke preventie-ingrepen, en een toenemende aandacht voor de algemene leefkwaliteit. Ieder niveau dient stevig genoeg te zijn om er een ander op te bouwen. De basis vormt de globale samenlevingscontext (het niveau 0). In een samenleving die voldoende functioneert zullen weinig criminaliteitsproblemen zijn. Dit geldt ook voor de schoolcontext. Hier begint dus de fundamentele preventie. Het is een eerste eis, voor we verder gaan naar een specifiek preventiebeleid. Specifieke preventiemaatregelen kunnen dan ook gerichter en binnen proportie blijven. Algemeen Zo hebben specifieke preventiemaatregelen (niveau 3, bv. veelvuldige politiepatrouilles, sensibilisering rond inbraakpreventie) in een buurt met een sterke verpaupering en hoge werkloosheidscijfers weinig zin als ook niet gewerkt wordt rond de basisleefkwaliteit in deze buurt (niveau 0, 1 en 2, bv. aan de hand van woonverbeteringprogramma's, welzijnswerk, sociale en economische buurtontwikkeling), die op hun beurt niet los kunnen gezien worden van het functioneren van de ruimere samenleving waartoe deze buurt behoort (niveau 0, bv. werkloosheid ten gevolge van een economische recessie). Het politiewerk op niveau 4 (aanpak, registratie, vervolging,...) zal uit de hand lopen, als er geen enkele aandacht is voor preventie op niveau 1, 2 en 3. Binnen een slecht functionerende school, met een slecht draaiend schoolteam zullen ook de kinderen lastig en agressief zijn. Een verwaarloosde schoolinfrastructuur nodigt uit tot vandalisme. Het heeft weinig zin om hier voortdurend in te grijpen, als de problemen niet fundamenteler aangepakt worden. De aanpak begint bij het herstel van het basisklimaat op de school op het niveau 1. Slechtbetaalde, overwerkte leerkrachten zullen gedemotiveerd zijn om goed les te geven, en zich in te zitten voor de school. Dit leidt vanzelfsprekend tot problemen, ook bij de kinderen. Een preventieve aanpak gaat dan ook dieper dan het onder controle houden en disciplineren van lastige kinderen Positieve versus negatieve oriëntatie De algemene en fundamentele niveaus 1 en 2 van de preventiepiramide zijn anders van aard dan het specifieke preventie- en curatieve niveau 3 en 4. De niveaus streven naar een betere leefkwaliteit, een gezond klimaat. Ze zijn positief georiënteerd. Ze zijn georiënteerd op een positief doel, zoals een democratische besluitvorming, rechten voor minderheidsgroepen, woonverbetering, enz. De laatste zijn probleemgericht of negatief georiënteerd. Ze richten zich op criminaliteit, de beveiliging ertegen en de aanpak ervan. Hierbij staat een bepaald probleem centraal, een negatief gegeven dat vermeden of bestreden dient te worden (bv. camerabeveiliging tegen diefstal, privébewakingsdiensten tegen inbraak of beschadiging, politiecotrole tegen vandalisme, enz). We kunnen spreken van een negatieve oriëntatie. Er dient gestreefd te worden naar een evenwicht tussen deze negatieve en positieve oriëntatie, met vooral aandacht voor de positieve oriëntatie. Een te eenzijdig probleemgeörienteerde preventiebenadering kan namelijk contraproductief werken. Preventiemaatregelen op de niveaus drie en vier hebben ook vaak een symptomatisch karakter: vlugge oplossingen zonder dat de achterliggende problemen aangepakt worden. Het is dan ook beter om te starten vanaf de niveaus 1 en 2. Hier heeft preventie een meer fundamenteel karakter. 9

10 Algemeen Preventiecampagnes, bijvoorbeeld, rond agressie tegen bejaarden of informatiecampagnes tegen inbraak enkel op basis van "opgelet voor de dief", expliciete aanwezigheid van mensen in uniform, zonder dat het algemene gezonde klimaat in de verf gezet wordt, kunnen de angst- en onveiligheidsgevoelens bij de betrokkenen nog verhogen en het leefklimaat aantasten (niveau 0 en 1). De discussie rond op criminaliteit georiënteerde burgerwachten versus de eerder op welzijn georiënteerde bewonersdiensten is hier eveneens een goede illustratie. In sommige scholen wordt iedere affectieve aanraking tussen leraar en leerling vermeden, om niet beschuldigd te worden van pedofilie (niveau 3). Dit zet de zaken op zijn kop, ook al bedoelt men het goed. Kinderen krijgen hier het beeld dat aanrakingen gevaarlijk en te vermijden zijn, en dat volwassen altijd uit zijn op seksueel misbruik. Beter is het om hen op een waardige en positieve manier met lichamelijkheid en affectie te leren omgaan (niveau 2 en 1). Het basisklimaat in de scholen dient zo veel mogelijk te worden gerespecteerd. Hoger gaven we reeds het voorbeeld van vandalisme in de fietsenstallingen, en hoe hiermee op een positieve of op een negatieve manier kan omgegaan worden. Projecten als filosoferen met kinderen helpen kinderen en jongeren bij zingeving, en hebben een positieve invloed op crimineel gedrag. Preventie van respectloos gedrag door het versterken van ervaringen van verbondenheid betekent een positieve en fundamentele manier om dit probleem aan te pakken. Spanningen Tussen de specifieke preventie-niveaus 3 en 4 enerzijds en de niveaus van algemene preventie 1 en 2 anderzijds kunnen zich soms spanningen voordoen. Deze zijn soms moeilijk op te lossen, en kunnen beleidsvoerders dwingen tot de keuze voor positief of negatief georiënteerde oplossingen. Een integrale aanpak is hier een goed antwoord, met een voorkeur voor positieve maatregelen. Soms botsen we hierbij op basiswaarden, zoals bv. gastvrijheid tegenover het risico bedrogen te worden door onbekende bezoekers, een basisvertrouwen tegenover het risico naïef te zijn. Een migratiebeleid, bijvoorbeeld, kan zich eerder richten op de controle van migranten, een strenge asielwetgeving (probleemgerichte oriëntatie) of op het werken aan een verbetering van de leefomgeving in deze buurten waar er spanningen zijn met migranten, en op een internationaal ontwikkelingsbeleid in functie van de reductie van het aantal economische vluchtelingen. Onveilige buurten of risicozones kunnen onderworpen worden aan politiepatrouilles, aanwezigheid van politiemensen in uniform. Anderzijds kan ook gewerkt worden aan een opwaardering van deze buurten. Een strafuitvoeringsbeleid kan zich eerder richten op een harde aanpak van de crimineel, of zich richten op het herstel van wat gebeurd is d.m.v. bemiddeling tussen dader en slachtoffer en hun achterban. Scholen kunnen zeer repressief ingaan tegen het drugsprobleem, of wel het probleem ter sprake brengen en bespreekbaar maken. Ze kunnen jongeren wijzen op de risico's en hen helpen bij hun fundamentele levensvragen bij hun proces naar volwassenvorming. Sanctionerend en repressief ingrijpen dient volgens ons waar mogelijk vermeden te worden, en alleszins ingebed te zijn in een ruimere, positieve aanpak Beleidsterugkoppeling Het systematisch bijhouden van gegevens op het vlak van criminaliteit kan heel wat informatie bezorgen voor het voeren van een preventiebeleid. Dit kan in de vorm van cijfers en statistieken, maar ook aan de hand van ervaringsgegevens. Cijfers en gegevens worden het meest geleverd op niveau 4. Deze informatie kan inlichtingen verstrekken voor de verschillende niveaus waarop preventiemaatregelen dienen getroffen te worden. Op deze manier kan het beleid naar de verschillende niveaus teruggekoppeld worden. Algemeen Men kan in een bepaalde buurt een golf van inbraken en diefstallen vaststellen. Dit kan leiden tot maatregelen op de verschillende niveaus bv. van tijdelijk intensere politiepatrouilles, een informatiecampagne rond inbraakbeveiliging (niveau 3), tot het plaatsen van betere straatverlichting en een betere opvang van 's avonds 10

11 rondzwervende jongeren (niveau 2 en 1). Scholen moeten zicht hebben op wat er fout loopt, op de problemen die er leven bij de jongeren, hun familie, de buurt. Dit geldt ook bv. bij terugkerende inbraken. Wanneer, waar, hoe gebeurt het? herhaalt zich? Bijhouden van informatie kan zinvol zijn, en kan helpen om het preventiebeleid binnen een school te ontwikkelen en bij te sturen. Misschien kunnen er zo bepaalde deuren 's avonds dicht. Of kan er op bepaalde ogenblikken discreet toezicht gehouden worden. Of kunnen open gesprekken gevoerd worden met sommige leerlingen en hun familie. Informatie bijhouden kan helpen om donkere vlekken te bespeuren, of een achtergrond bieden als de politie of de jeugdbescherming dient in te grijpen. Ze kan helpen om een beleid te ontwikkelen op de verschillende niveaus van de preventiepiramide Attitudevorming en structurele maatregelen Horizontale en verticale indeling De piramide bestaat uit verschillende lagen of niveaus, opeengestapeld van 0 tot 4. Preventiemaatregelen worden dan op een horizontale manier ingedeeld. Maar preventiemaatregelen kunnen ook op een verticale manier ingedeeld worden, alsof we de piramide dwarsdoormidden knippen in twee gelijke helften. De linkerhelft staat dan voor 'attitudevorming', de rechterhelft voor 'structurele maatregelen'. Door deze twee begrippen wordt een heel ander licht geworpen op de verschillende preventiemaatregelen, van welk niveau ze ook zijn. Op alle niveaus, van 0 tot 4, kan aan attitudevorming gewerkt worden en aan structurele maatregelen. Attitudevorming Met attitudevorming bedoelen we het beïnvloeden van de houding, de mentaliteit van de betrokkenen. Werken aan attitudevorming is dus mentaliteitsbeïnvloedend werken bij een bepaalde doelgroep. Door informatie aan te bieden, hen emotioneel aan te spreken worden mensen uitgenodigd of opgeroepen tot andere inzichten en tot een andere houding. Inzicht en informatie moet hen aanzetten tot een andere houding. Borden met 'pas op voor gauwdieven' zetten aan tot een andere houding, een van grotere voorzichtigheid. Bij attitudevorming denken we o.a. aan informatie- en sensibiliseringscampagnes via de media, publiciteitscampagnes, spreekbeurten, voordrachten, vergaderingen, het betrekken van de burger op de politieke besluitvorming via een open beleid met inspraak- en overlegmogelijkheden, een persoonlijke benadering van de betrokken doelgroepen, het verhogen van de betrokkenheid, ombudsdiensten, enz. Structurele maatregelen Structurele maatregelen grijpen in in de omgeving van de betrokkenen, en maken bepaalde zaken mogelijk of onmogelijk: een slot op de deur maakt de toegang veel moeilijker. Antigrafitti-lagen op blinde muren kunnen het wildspuiten verhinderen. Een goed schoolreglement zorgt voor duidelijke afspraken. Bij structurele maatregelen kunnen we een onderscheid maken tussen organisatorische (bv. eensluidende preventievoorschriften, alarmprocedures, bewakingsvoorschriften, rampenplannen, enz.) en technische maatregelen (dit omvat een ruime waaier aan maatregelen zoals fysieke en bouwkundige beveiliging van risicozones door camera's, electronische beveiliging, toegangscontrole, adequate verlichting, enz.). Het plaatsen van extra verlichting op een donkere parking kan een structurele maatregel zijn, maar ook het verbeteren van de weginfrastructuur voor fietsers en het installeren van degelijke, veilige fietsstallingen, maar ook het massaal investeren in groenaanplantingen, het drastisch terugschroeven van wegwerpverpakkingen, het verbieden van wapenverkoop en -bezit, de creatie van meer werkgelegenheid, trainingsprogramma s in het onderwijs rond het leren omgaan met conflicten, hulp voor de reconversie van de bedrijven van cocaïneboeren. Complementariteit Attitudevorming en structurele maatregelen zijn twee complementaire manieren van preventie-aanpak. Ze zijn niet van elkaar los te koppelen, en dienen noodzakelijk met elkaar aangevuld te worden. Een eenzijdige aanpakt heeft als gevolg dat preventiemaatregelen of projecten hun doel missen. Attitudevorming en structurele maatregelen 11

12 dienen voortdurend in nauwe interactie te staan. Andere structurele kaders vragen een andere mentaliteit, en omgekeerd. Algemeen Algemeen heeft het bijvoorbeeld weinig zin mensen te sensibiliseren (attitude) hun eigendommen goed te bewaken als er geen informatie gegeven wordt hoe dit best gebeurt en als er geen middelen ter beschikking gesteld worden om dit uit te voeren (structureel). Wettelijke maatregelen in functie van drugpreventie (structureel) zullen falen als deze niet gedragen worden door de doelgroepen waarvoor ze bestemd zijn (attitude). Het heeft geen zin jongeren te verbieden in aanraking te komen met drugs(attitude) als er voor hen geen zinvol alternatief is. Ook in scholen dient voortdurend op een evenwichtige manier gewerkt te worden aan attitudevorming en structurele maatregelen. Sensibilisering tot niet roken (attitude), kan gepaard gaan met het plaatsen van branddedectoren (structureel). De verbetering van de fietsstallingen (structureel) kan samen gaan met een oproep tot meer respect en engagement (attitude). De hersamenstelling van de klassen (structureel) na een uit de hand gelopen pestprobleem kan gepaard gaan met trainingen in geweldloze weerbaarheid (attitude). Het ene kan niet zonder het ander. Oproep tot respect voor de fietsen in een vuile en verwaarloosde fietsstalling is dweilen met de kraan open. Hetzelfde geldt voor antirookcampagnes terwijl de asbakken op tafel staan Integrale aanpak Preventie op alle niveaus Als in een samenleving onrust, angst- en onveiligheidsgevoelens en criminaliteit snel toenemen, dienen beleidvoerders een onderzoek in te stellen naar het probleem op de verschillende niveaus van de piramide. Dit kan gaan van het gevoerde politieke en economische beleid (niveau 0), het gevoerde welzijnsbeleid (niveau 1 en 2) tot de organisatie en de werking van de politie en het gerecht (niveau 2, 3 en 4). Maatregelen op de specifieke preventieniveaus (3 en 4) zijn hierbij wellicht niet afdoende. De niveaus zijn niet van elkaar te scheiden. Preventie speelt zich niet af op één niveau. De niveaus stromen naar elkaar door en beïnvloeden elkaar. Het gaat om een continuüm, om de samenhang tussen alle niveaus, de maatschappelijke context inbegrepen. Symptomatisch werken vermijden Zonder een diepgaande analyse van de onderliggende niveaus dreigt men enkel aan symptoombestrijding te doen. De macro-omgeving die deze problemen genereert, in stand houdt of versterkt, blijft dan buiten schot. Een dergelijk beleid wordt vrij snel nefast. Een beleid dat deze problemen wil terugdringen zal dus moeten zoeken naar een breed spectrum aan maatregelen op de verschillende niveaus. De voorkeur dient hierbij gegeven te worden voor positief georiëntateerde maatregelen. En een evenwicht tussen structurele maatregelen en attitudevorming is noodzakelijk. Alles samen gaat dit om een integrale aanpak. Starten vanaf de fundamenten De preventiepiramide kan hiertoe een bijdrage leveren. Op die manier wordt de preventiediscussie in de scholen geopend en verruimd. Maar het allerbelangrijkste blijft de aandacht voor die maatregelen die het leefklimaat in de school niet bezoedelen, maar de leefkwaliteit van de school verbeteren. Scholen, directies, leerlingen, leerkrachten en administratief personeel hebben recht op een aangenaam leer-, leef- en werkklimaat. Dit kan door mogelijke problemen terug tot hun ware proportie te brengen en samen te bouwen aan een positief leefklimaat. Orde brengen in de verschillende preventiemaatregelen is hierbij een eerste vereiste. Dit kan dank zij de preventiepiramide. 12