'Ouderen in de Wijk' is mensenwerk

Transcriptie

1 'Ouderen in de Wijk' is mensenwerk Ruim 100 professionals en geïnteresseerden kwamen af op de tweede conferentie van Ouderen in de Wijk 'Je bent nooit te oud om te beginnen. Charles Noordam, directeur van Bibliotheek Den Haag en gastheer van de conferentiedag, wijst erop dat de functie van de bibliotheek is veranderd. De bibliotheek is warenhuis, wegwijzer en werkplaats tegelijk. Het meerjarig project Ouderen in de Wijk past in de nadrukkelijkere functie van de bibliotheek als ontmoetingsplek in de wijk. Maar hoe bereik je ouderen en welke rol kan de bibliotheek spelen in relatie tot de andere wijkorganisaties? Het SCP becijferde in 2010 dat er ongeveer kwetsbare ouderen zijn en dat dit aantal binnenkort tot 1 miljoen zal groeien. Vooral onder migrantengezinnen en in de grote steden zal dit aantal toenemen. De bibliotheken in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag voeren sinds 2016 het project Ouderen in de Wijk uit in geselecteerde wijken, wijken met een 'uitdaging'. Ouderen in de Wijk wil de komende drie jaren 5000 ouderen bereiken. 'Het is een opgave', erkent Charles Noordam, directeur van Bibliotheek Den Haag. Op 31 december 2016 stond de teller op 290 deelnemers. Targets moeten gehaald worden. Het komend jaar zal daarom het project versneld worden uitgerold in andere wijken en zal er meer aansluiting gezocht worden bij het gemeentelijke beleid. De bibliotheek uit! Het doel van Ouderen in de Wijk is het vergroten van de zelfstandigheid van kwetsbare ouderen. Het gaat om 65-plussers in de lagere inkomensklassen. De uitdaging ligt in het opsporen van deze groep. Wie of welke organisaties hebben contact met deze groep? Hoe kun je met elkaar op dat terrein samenwerken? Noordam: 'We moeten de bibliotheek uit.' Om de ouderen te bereiken, is netwerken in de wijk essentieel. Noordam: 'Als bibliotheek worden we misschien als een vreemde eend in de bijt gezien. Daarom is het van belang dat we goed met de wijkorganisaties en de ouderen communiceren om voor ouderen nog meer de huiskamer te zijn die we al zijn.' De directeur doet een oproep naar de welzijnsorganisaties: 'Bibliotheken zijn er voor iedereen, ook voor welzijnsorganisaties. Welzijnswerkers kunnen ook een deel van hun werk in de bibliotheek doen.' Nederland is met Ouderen in de Wijk een van de vier landen die door het EU EFMB fonds in het kader van sociale inclusie wordt gefinancierd, legt Heribert Lange van de Europese Commissie uit. Zweden voert bijvoorbeeld een project uit rond vluchtelingen en migranten die in opvangkampen leven. Het gaat om 4700 mensen die worden geholpen bij het verkrijgen van een uitkering en/of medische begeleiding. Denemarken besteedt aandacht aan dakloze mensen die voor 2/3 uit Sinti en Roma bestaan en Duitsland aan daklozen met een migrantenachtergrond en zonder status. Ouderen en de veranderende samenleving De eerste key note speaker op de conferentiedag is Anja Machielse, bijzonder hoogleraar 'Empowerment van kwetsbare ouderen' aan de Universiteit voor Humanistiek. Machielse vertelt waar ouderen tegenaan lopen bij het ouder worden en dat gaat vooral om het verlies van het netwerk. Terwijl onderzoek aantoont dat mensen met een goed netwerk een grotere mate van welzijn en bevinden hebben. Het versterkt het gevoel van ergens bij horen en de eigenwaarde. 'Het gaat om relaties waar je zowel in praktische als emotionele zin steun van krijgt.' Dit soort relaties is echter minder vanzelfsprekend dan voorheen. De sociale omgeving is voor ouderen in het bijzonder sterk veranderd vanwege vier factoren. Als eerste noemt de hoogleraar de individualisering van de samenleving en de nadruk op eigen verantwoordelijkheid. Mensen zijn meer op zichzelf gericht. Dit heeft gevolgen voor de sociale contacten. Als tweede ontwikkeling noemt Machielse het proces van secularisering: 'Kerken waren vroeger belangrijk verbindende organisaties. Mensen moeten nu zelf een levensbeschouwing vinden.'

2 De derde factor die gevolgen heeft voor vooral de contacten van ouderen is de culturele diversiteit in grote steden. Migranten kennen veelal niet de bewogen geschiedenis van een stad als bijvoorbeeld Rotterdam. Dit geeft minder aanknopingspunten om tot een gesprek te komen. Tot slot beïnvloeden de technologische ontwikkelingen het sociale contact. Veel contacten verlopen tegenwoordig online, dat is aan de ene kant positief, maar de relaties hebben daardoor wel een ander karakter gekregen. Machielse: 'In plaats van dat je aan de deur belt bij de buurvrouw, mail je met de buurvrouw.' Deze ontwikkelingen hebben het leven in het publieke domein, maar ook privé veranderd. Het leidt ertoe dat mensen actief hun sociale netwerken op orde moeten houden. Bovendien neemt het aantal eenpersoonshuishoudingen en de 'dubbele vergrijzing' (minder kinderen, mensen worden ouder) toe. Dit betekent voor de toekomstige oudere dat de kans op mantelzorg afneemt. 'We zijn afgeleerd om met elkaar te bemoeien. Een beroep doen op je buren, relatieve vreemden, doe je niet meer tenzij je ze goed kent.' Inclusie van ouderen Wanneer de oudere dan ook nog de partner verliest, kan het zo maar gebeuren dat hij/zij zonder sociaal netwerk zit. Machielse citeert een man die dat was overkomen. Hij zei: 'Ik heb nooit kunnen denken dat ik na zo gelukkig te zijn geweest zo verdrietig kon zijn...'. Ouderen werken over het algemeen ook niet meer. De contacten op lokaal niveau worden daardoor steeds belangrijker. Het netwerk van een oudere kan zomaar verder uiteenvallen door ziektes en afgenomen mobiliteit waardoor hij minder de deur uitkomt. Bovendien wil je je afhankelijkheid niet aan iedereen tonen. Tegelijkertijd wil de overheid dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen en zelfredzaam zijn. Dit stelt dan ook voorwaarden aan de wijk. Machielse: 'Hoe kunnen ouderen ingesloten worden in de wijk? Zij hebben meer behoefte aan zorg en ondersteuning.' Het gevoel van uitsluiting kan ouderen ook bekruipen naar aanleiding van actuele discussies over bijvoorbeeld een voltooid leven of de hoge ziektekosten. 'Juist voor ouderen die niet goed mee kunnen, zijn deze discussies ingrijpend.' Machielse ziet zeker een rol weggelegd voor de bibliotheken wanneer het gaat om het versterken van sociale inclusie van ouderen in de wijk. De hoogleraar haalt weer een oudere aan: 'Medisch kunnen ze mij niet meer helpen, maar wel met sociale contacten zodat ik mensen ontmoet en een beetje leef.' De nieuwe bibliotheekmedewerker Astrid Kraal is programmamanager Innovatie bij SPN. In haar lezing vertelt ze over de tops en flops van bibliotheekprojecten die op zoek zijn naar de 'bibliotheekmedewerker voor de toekomst'. Op weg daarnaartoe sneuvelen, zo blijkt achteraf, belangrijke netwerkers en sleutelfiguren die juist bepaalde doelgroepen wisten te bereiken, maar niet meer pasten in het nieuwe gewenste allround-profiel en waarvan toen 'afscheid' is genomen. Zoals van de bibliotheekmedewerkster die specialist was in kinderboeken en haar eigen community ontwikkelde, maar geen groepsrondleidingen kon doen. Afscheid is genomen van de oudere bibliotheekmedewerker die met zijn activiteiten Surinaamse en Antilliaanse bezoekers wist te trekken, maar opeens ook een avond moest organiseren over online daten. Hij nam zijn netwerk mee in zijn nieuwe baan. Beide medewerkers pasten eigenlijk precies in het beeld dat huidig 'bibliotheekgoeroe' David Lankes predikt wanneer hij spreekt over de nieuwe bibliotheekmedewerker: de community librarian. De bibliothecaris als communicator die gesprekken voert en bemiddelt in de wijk en die niet alleen meer achter zijn bureau zit. Kraal: 'Wat achter de balie zit, zie je ook voor de balie. [...]We kunnen als spin in het web fungeren in de wijk om informatie bijelkaar te brengen.' Laat los die functieomschrijving! In Roozendaal draaide de bibliotheek een project waarin communities centraal stonden. De medewerkers waren niet hoog opgeleid, maar bleken via het beroep doen op hun passies, inventief in het bereiken van nieuwe doelgroepen. Hun functieomschrijving werd losgelaten. Een administratieve kracht met een Turkse

3 achtergrond kon daardoor Turkse ouderen bereiken. Andere doelgroepen die werden bereikt: fans van Scandinavische literatuur, oma's en kleinkinderen. Dit verliep niet zonder slag of stoot. Want de functieomschrijving is gerelateerd aan een specifiek salaris. Kraal: 'Dit proces kostte wel een investering. Maar het sluit aan bij het huidige werken.' Belangrijk in het proces was het benoemen van rollen gebaseerd op de competenties van de medewerker. Rollen als reisleider, regisseur, planner. Kraal: 'Voor het werken buiten de deur en in de wijk zijn dit goede handvatten. Het werken van de toekomst zal vooral op rollen als deze gestoeld zijn, eerder dan op vaste functieomschrijvingen.' De rol van de vrijwilligers daarbij is onontbeerlijk, ondanks bezwaren als het gevaar van arbeidsverdringing. Kraal: 'Maar als we geen vrijwilligers hadden, hadden we geen bibliotheek meer. 43% van de mensen werkzaam in de bibliotheek is vrijwilliger. In dorpen draaien bibliotheken op vrijwilligers.' In Utrecht is gekeken naar de verschillende rollen van vrijwilligers en hun samenwerking met organisaties. Ook dit past in het plaatje van de medewerker van toekomst als communicator, kennisdeler, spin in het web, de cocreator die samen met andere een activiteit organiseert. Mensen bevrijden uit hun functiebeschrijving, het is een zin die de directeur van Bibliotheek Den Haag aanspreekt. Hij wijst erop dat Bibliotheek Den Haag gebruik maakt van 200 vrijwilligers. Na de lezingen treedt Het Grijze Koppen Orkest op, waarbij al de bezoekers een instrument krijgen om mee te doen. Het vrolijke intermezzo wordt gevolgd door een lunch. De conferentiedeelnemers verspreiden zich daarna in twee rondes over in totaal zeven workshops: Ouderen in Beeld, Werken met sleutelpersonen van migrantenafkomst, Acteur of regisseur in de wijk?, Digitaal Burgerschap en ouderen, Taal voor Eenzaamheid, het Grijze Koppen Orkest, Levenskunst in de bibliotheek. Workshop Ouderen in Beeld The Alignment House maakte een 'Mosaic Analyse' van de ouderen in de verschillende wijken in Utrecht. Hierbij is gekeken naar de huwelijkse staat, hun inkomen, bestedingspatroon, opleiding, de woonsituatie en de vrijetijdsbesteding. Twee subgroepen kwamen naar voren: gepensioneerde alleenstaanden en bejaarde aanleuners. Ans is een 'bejaarde aanleuner': ze is 75+, huurt een huis, heeft een laag inkomen, heeft veel vrije tijd en kijkt veel tv. De deelnemers aan de workshop zijn zeer geïnteresseerd in dergelijke analyses om te weten waar welke type ouderen woont. Het doel van Ouderen in de Wijk is uiteindelijk om tot een gezamenlijke en duurzame gebiedsgerichte programmering te komen. Maar hoe kunnen ouderen bereikt worden en met welke netwerkpartners? Verschillende partijen in de stad/wijk richten zich immers op ouderen. Ieder met een eigen aanbod. Sommige organisaties stellen zich afwachtend op tegenover de vraag van de bibliotheek om samen te werken. Martina Kranenburg van Bibliotheek Rotterdam: 'Er bestaat veel concurrentie in de welzijnswereld. Onze vraag wordt soms gezien als "jouw" groep moeten delen met een andere organisatie. De bibliotheek ervaart het niet zo. We willen samen iets voor de ouderen betekenen. We willen complementair zijn.' Soms loopt een samenwerking ook stroef door de vraag: Wie doet wat? Josien Oudemans van Bibliotheek Utrecht: 'De samenwerking concreet maken is lastig.' De deelnemers proberen tijdens de workshop een beeld te krijgen van specifieke groepen ouderen in de diverse steden. De diversiteit onder ouderen blijkt groot. De deelnemers noemen de volgende subgroepen: Chinese ouderen, laaggeletterde ouderen, Kaapverdianen, 'oude' wijkbewoners, alleenstaande ouderen, ouderen met een laag inkomen en/of lage opleiding, Zo krijg je ze binnen De bibliotheek is meer dan alleen een uitleenorganisatie, ze is een informatiemakelaar. Dit is een manier om ouderen te trekken. Maar in Den Haag zijn bibliotheken gesloten in wijken waar ze juist nodig zijn. Hoe vinden ouderen de weg

4 naar de bibliotheek als informatiepunt? Door, zo antwoorden bibliotheekmedewerkers in de workshop, aan te haken op de bekende functies van de bibliotheek als 'lezen, leren en informeren', maar dan gegoten in een nieuw jasje zoals het stimuleren van digitale vaardigheden, het taalhuis enz. De bibliotheekmedewerkers hebben inmiddels ook ervaring met andere manieren van werven; van koffie drinken, tot hulp bij de stemwijzer, de inzet van sleutelfiguren of het geven van praktische hulp bij brieven van de OZB. 'Zo krijg je ze binnen'. Er blijkt veel te gebeuren voor ouderen in de wijk constateren de workshopdeelnemers. Bibliotheek Rotterdam heeft het daarom op zich genomen om al het aanbod voor ouderen in de wijk Feijenoord te verzamelen in een handig maandoverzicht. Een praktische invulling van de informatiefunctie van de bibliotheek. Vertrouwen De kwetsbare groep waarvoor Ouderen in de Wijk vooral bedoeld is, wordt mondjesmaat bereikt. 'Sommigen schamen zich. Ze moeten alles blootleggen en daar hebben ze niet altijd zin in.' Anderen vinden het niet prettig om als 'zielig' benaderd te worden. Mavis Voorn van de bibliotheek in Amsterdam: 'Je moet geduld hebben en wachten.' Shirley Ramdas van Bibliotheek Utrecht: 'Je kunt ook naar de groep toe. Je kunt ook 50- plussers inzetten voor de 65-plussers.' Martina: 'Je hebt vertrouwen nodig om een relatie op te bouwen. Hoe valide de informatie ook is. Als de ander net als jij voor Feijenoord is dan neem je makkelijker iets van hem aan.' Maar, zegt Martina, je moet erkennen dat sommige ouderen helemaal niet het huis uit willen. Ze zitten lekker thuis, kijken televisie, de dochter komt langs met de boodschappen en de hulp de volgende dag. 'Dat moeten we ook accepteren.' Dat is overigens ook informatie: het in kaart brengen van de ouderen die geen behoefte hebben aan een project als Ouderen in de Wijk. Workshop Taal voor Eenzaamheid Eenzaamheid bespreekbaar maken, was het onderwerp van deze workshop. De OBA (Amsterdam) ging daarvoor een samenwerking aan met het kunstenaarscollectief Platform Voor Eenzaamheid. Hoe kun je manieren verzinnen om het gesprek over zo'n taboeonderwerp te openen? Kunstenaar Peik Suyling liet ouderen bloementekeningen maken en ouderen raakten naar aanleiding van deze tekeningen met elkaar in gesprek. Zelfs de mevrouw in de bibliotheek die reageerde met: 'Ik kom hier voor de gezelligheid. Ik hoef niet te tekenen of te praten.' Ook kunstenaars Dennis Lohuis en Madelinde Hageman zochten naar vormen om eenzaamheid bespreekbaar te maken. Ze vroegen voorbijgangers: Bedenk een vraag over de eenzaamheid dat je vreest en zet dit op een poster. De kunstenaars gingen met knikkende knieën de stad in, maar kregen verrassende reacties. De opdracht voor de workshopdeelnemers is om nieuwe woorden te verzinnen voor het woord eenzaamheid; een gevoel dat feitelijk onderdeel is van iemands leven. Madelinde verwijst naar de diverse bijvoeglijke naamwoorden die de Inuits gebruiken bij het woord sneeuw, die zou je ook voor eenzaamheid kunnen gebruiken: zoutachtige eenzaamheid, smeltende eenzaamheid, eenzaamheid die doorbroken kan worden. De deelnemers verzonnen woorden als scheppende eenzaamheid, 100% anders, KN UNK, stil. In de workshop Werken met sleutelfiguren uit migrantengroepen is geconstateerd dat cocreatie wel degelijk mogelijk is. Er waren veel raakvlakken en gedeelde uitgangspunten tussen bibliotheekmedewerkers en migrantenorganisaties. Concrete aanbevelingen die uit de groep naar voren kwamen, waren: verdiep je in de geschiedenis en achtergronden van de wijkbewoners en organiseer maandelijks een avond voor migrantenouderen in combinatie met de informatie die de bibliotheek kan bieden over een bepaald onderwerp.

5 In de workshop Acteur of regisseur? is gekeken naar welke positie de bibliotheek in de wijk inneemt en hoe ze kan aansluiten op wat er al gebeurt in de wijk. Er is veel aanbod voor ouderen, maar er bestaat weinig afstemming onder de verschillende partijen. De regisseursfunctie houdt in dat iemand of een instelling op onderdelen de leiding neemt. Het gaat in het geval van de bibliotheek niet om de regie over alles in de wijk, maar bijvoorbeeld over de coördinatie van de informatievoorziening aan ouderen. De bibliotheek is goed in de informatiefunctie en kan zich hierop profileren. De positionering van de bibliotheek kan per wijk verschillen. Er is een gevoel van concurrentie bij wijkorganisaties. Daarom moet de bibliotheek de gekozen rol actief uitdragen in bijeenkomsten. Het is goed om te benadrukken dat het aanbod alleen in dialoog met de wijk tot stand komt. Je plaats/rol in de wijk moet je bovendien gegund worden en dat vertrouwen moet je winnen. Het gunnen kan ook te maken hebben met de betrokken personen. Bij samenwerking met andere organisaties is het goed om de verantwoordelijkheden te verdelen over taakpunten. In de workshop Digitale Burgerschap en ouderen vertellen Wij 3.0/Digiwijs (Utrecht) en stichting Hoedje van Papier (Rotterdam) hoe je ouderen digitaalwijs kunt maken. De twee organisaties hebben ervaring in het geven van computercursussen aan o.m. ouderen. Het kan zo simpel zijn als het vergroten van de letters op je website. Maar als bibliotheek moet je ook klaar willen staan voor de doelgroep. Wanneer de bibliotheek samenwerkt met een organisatie die cursussen organiseert, moet het onderlinge vertrouwen opgebouwd worden. De bibliotheek zal dat moeten aansturen. Belangrijk is om na het aanbod van een computercursus gelijk aan te haken bij de mogelijk andere wensen van de ouderen en ze vervolgens een nieuw aanbod te doen. De workshop Levenskunst in de bibliotheek wordt gegeven door het Koorenhuis. In samenwerking met de bibliotheek zijn de 'Escamp ateliers' opgezet. De bibliotheek zorgt voor de werving van ouderen. Er worden allereerst workshops in de bibliotheekgeorganiseerd om ouderen te prikkelen in hun passie om ze daarna door te laten stromen in de ateliers. Het Koorenhuis werkt ook samen met het Woonzorgcentrum Florence. De workshop Het Grijze Koppen Orkest benadrukt muziek als een laagdrempelige manier van werving. In het orkest kan iedereen meedoen. Muziek verbindt jong en oud en overstijgt culturen. Het is bovendien een manier om groepen als Kaapverdianen, Surinamers binnen te halen. Reacties Bibliotheekmedewerker Betty Sas vond het een inspirerende bijeenkomst. 'Ik ben meer te weten gekomen over de veranderende rol van de bibliotheek en hoe je kunt samenwerken met andere partners. Een belangrijke notie was dat je moet denken vanuit de behoefte van de ouderen zelf.' Wim van Vugt van de Wijkraad in Utrecht en actief in de ouderenorganisatie Cosbo schudt zomaar een mooie samenvatting van de dag uit de mouw. 'Hoe past de bibliotheek in een wijk waar al veel gebeurt en iedereen vanuit zijn eigen positie bezig is? Er is tegelijkertijd een noodzaak dat iemand al die informatie samenbindt. Niet zozeer als regisseur, maar wel op zo'n wijze dat organisaties regelmatig met elkaar in contact blijven zodat ouderen zicht krijgen op wat er gebeurt qua activiteiten in de wijk. Veel ouderen hebben veel tijd nodig gehad om te wennen aan de nieuwe welzijnsstructuur in Utrecht met nieuwe functies als sociaal makelaars en buurtteams. Zij wisten niet waarnaartoe te gaan met hun vragen. Zeker nu is er behoefte aan overzicht en stabiliteit. De bibliotheek vormt een stabiele factor in de wijk en kan zeker een rol spelen voor ouderen in de wijk.' De presentaties van de conferentie zijn terug te lezen op