De betekenis van het beroep van werkende moeders voor de ongelijkheid in de samenleving1

Transcriptie

1 J. Dronkers* De betekenis van het beroep van werkende moeders voor de ongelijkheid in de samenleving1 Het buitenshuis werken door moeders met schoolgaande kinderen is in Nederland sterk toegenomen. De maatschappelijke en wetenschappelijke betekenis van dit werk buitenshuis voor de levenskansen van de leden van haar gezin zijn echter tot nu toe nog niet duidelijk vastgesteld. In dit artikel gebeurt dit aan de hand van de schoolloopbanen van een recent cohort basisschoolverlaters. Uit de gevonden effecten blijkt duidelijk dat de tegenstelling tussen buitenshuis werken of thuisblijven een vals dilemma is, gegeven de onderwijskansen van de kinderen. Het gaat niet om het al dan niet werken maar om het niveau van de arbeid. Het werken in arbeidstersberoepen heeft een negatief effect op de schoolloopbanen van de kinderen vergeleken met het alleen huisvrouw zijn, terwijl het beroep van winkelierster, boerin of employee juist een positief effect heeft. De groei in arbeidsmarktdeelname door moeders met schoolgaande kinderen heeft niet geleid tot een toename in het effect van het beroep van moeder op de onderwijskansen van haar kinderen. Een mogelijke consequentie van deze analyse is dat een ongedifferentieerd afschaffen van het kostwinnersloon en een overgang naar een geïndividualiseerde grondslag voor het loongebouw in het nadeel is van gezinnen met ouders die door hun lagere opleiding aangewezen zijn op de lager gekwalificeerde banen. Inleiding Beroepsarbeid van moeders met schoolgaande kinderen was tot voor enige tijd in Nederland een weinig voorkomend verschijnsel. In 1960 was 26% van de beroepsbevolking vrouw. Dit percentage steeg in 1971 tot 30%, in 1981 tot 39% en in 1986 tot 44%. Het aandeel werkende moeders met kinderen steeg in die periode ook: 12% van de moeders met een 0-3 jarig jongste kind werkte buitenshuis in 1975, in 1985 is dat aandeel verdubbeld tot 25%. Een vergelijkbare stijging ziet men bij moeders met een jongste thuiswonend kind dat ouder is dan 6 jaar: in %, in %. De verandering in de opvattingen van Nederlanders over het buitenshuis werken door moeders met schoolgaande kinderen is zo mogelijk nog groter. In 1965 vond 84% het bezwaarlijk indien een gehuwde vrouw met schoolgaande * * De auteur is verbonden aan de Stichting Centrum voor Onderwijsonderzoek (SCO) van de Universiteit van Amsterdam. kinderen zou werken. In 1970 is dat gedaald tot 44% en in 1987 tot 27% (Sociaal-cultureel rapport 1988). De 1990-maatregel heeft ten slotte tot doel het buitenshuis werken te bevorderen. Ondanks deze grote veranderingen in gedrag en opvattingen is de maatschappelijke en wetenschappelijke betekenis van het buitenshuis werken door moeders met schoolgaande kinderen nog onduidelijk. Het merendeel van de werkende moeders verricht deeltijdarbeid. Moet dit buitenshuis werken gezien worden als een aanvulling op het gezinsbudget of is de gedeeltelijke financiële onafhankelijkheid een middel tot emancipatie. Eenzelfde onduidelijkheid komt naar voren bij de discussie over de tweeverdieners. Moeten echtgenoten en partners als één huishouden behandeld worden en dienen dus hun inkomens bij elkaar gevoegd te worden met het oog op belastingheffing, subsidiëring en dergelijke? Of moeten echtgenoten in principe als afzonderlijke individuen beschouwd worden, die elk een eigen inkomen verwerven dat Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2 145

2 Arbeidsbestel los staat van dat van hun partners? In wet- en regelgeving zijn beide gezichtspunten terug te vinden, wat de maatschappelijke duidelijkheid van het buitenshuis werken door vrouwen niet vergroot. Heel goed is dit te zien in de discussie over het kostwinnersloon, waarbij vakorganisaties aarzelen tussen een geïndividualiseerde grondslag en een kostwinnersgrondslag voor het loongebouw. Ook in het wetenschappelijk onderzoek is de zelfstandige betekenis van buitenshuis werken door vrouwen voor de klassepositie onduidelijk. Enerzijds is er de conventionele visie, welsprekend vertolkt door o.a. Goldthorpe (1983, 1984), dat het buitenhuis werken van vrouwen geen wezenlijke verandering van de klassepositie van een gezin betekent. Hij ondersteunt dit standpunt met empirisch onderzoek, waaruit zou blijken dat het niveau van het door de vrouw uitgeoefende beroep slechts een beperkt effect heeft op het sociale, culturele en politieke gedrag van haar partner, indien men controleert voor het niveau van zijn beroep. Anderzijds is er de feministische visie, even welsprekend vertolkt door o.a. Stanworth (1984), Heath & Britten (1984) en Marshall, Newby, Rosé en Vogler (1988), die ook met empirisch onderzoek laten zien dat het buitenshuis werken door vrouwen wel een eigenstandige betekenis voor de klassepositie heeft, die vergelijkbaar is met die van mannen. In Nederland is het debat tussen de aanhangers van de conventionele en feministische visie niet zo duidelijk gevoerd. Toch zijn er ook in Nederland pogingen om het eigen effect vast te stellen van het niveau van het door de vrouw uitgeoefende beroep op het sociale, culturele en politieke gedrag van haar gezinsleden (Bakker, 1989; De Graaf & Ultee, 1990). Ook zijn er empirische analyses waarin wordt gepoogd na te gaan of de sociale stratificatie van mannenberoepen verschilt van die van vrouwenberoepen (van Doorne-Huiskes, 1984; Dronkers, 1986; Bakker, 1990; Blees-Booij, 1991). Een van de mogelijke criteria om het eigenstandig effect van het buitenshuis werken door vrouwen af te meten zijn de schoolloopbanen van haar kinderen. Het bereikte onderwijsniveau is een van de belangrijkste kapitalen die ouders aan hun nakomelingen in onze samenleving kunnen meegeven. Het bepaalt in hoge mate de verdere levensloop, bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt (voor mannen: Dronkers en Bakker, 1986; voor vrouwen: Dronkers, 1987a) en het is belangrijker dan andere vormen van kapitaal (financieel, sociaal). Algemeen wordt aangenomen dat de opleiding van de moeder een grote rol speelt bij het ontstaan van verschillen tussen schoolloopbanen. Met name voor de huidige generaties leerlingen lijkt het erop dat de betekenis van het opleidingsniveau van de moeder bijna even belangrijk is als dat van de vader. Het belang van de moeder voor de socialisatie van de kinderen werd in het verleden vaak als een belangrijk argument gebruikt tegen het buitenshuis werken van moeders en voor een kostwinnersloon. Moeders behoorden thuis te zijn teneinde hun kinderen goed op te kunnen voeden. In Nederland bestaan slechts twee studies naar het effect van het buitenshuis werken van moeder op de schoolloopbanen van haar kinderen (Dronkers, 1987b; Schrasser 1990). Beide studies laten duidelijk zien dat het buitenshuis werken van moeder op zich geen negatief effect heeft op het bereikte onderwijsniveau van haar kinderen. Daar moet onmiddellijk aan toegevoegd worden dat ook geen positief effect van buitenshuis werken werd gevonden. De belangrijkste verklaring voor de afwezigheid van enig effect van het buitenhuis werken door moeders ligt in de aard van de buitenshuis verrichte arbeid. Omdat ook vrouwen werk van verschillend niveau verrichten, is de dichotomie geenwel buitenshuisarbeid te grof. Uit deze analyses bleek dat het niveau van de buitenshuis uitgeoefende arbeid wel van invloed was op de schoolloopbanen van de kinderen. Vergeleken met het beroep van huisvrouw hadden bepaalde beroepen (grof gezegd arbeidsterberoepen) een negatief effect, terwijl andere beroepen (grof gezegd employéeberoepen) een positief effect hadden. De richting van het effect van het niveau van de buitenshuis uitgeoefende arbeid door vrouwen was niet verrassend: het lijkt sprekend op dat van mannenberoepen. Het bijzondere bij het effect van het buitenshuis werken door vrouwen was dat de negatieve beroepen de positieve beroepen compenseerde, waardoor het totale effect van het buitenhuis werken door moeders nihil werd. Dit artikel bouwt voort op de twee studies van Dronkers (1987b) en Schrasser (1990) naar het 146 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2

3 De betekenis van het beroep van werkende moeders effect van het buitenshuis werken door moeders op de schoolloopbanen van hun kinderen. Hier wordt echter een recent cohort van basisschoolverlaters gebruikt (1989), terwijl Dronkers en Schrasser cohorten lagere-schoolverlaters uit 1977 en 1965 gebruikten. Juist in deze periode is de omvang van het buitenshuis werken door moeders met schoolgaande kinderen drastisch veranderd. Het is dus van belang na te gaan in hoeverre eerder geconstateerde effecten onder veranderde omstandigheden constant zijn gebleven. Daarom zal aan het eind van dit artikel een directe vergelijking gemaakt worden tussen het recente cohort uit 1989 en dat uit 1977, teneinde mogelijke veranderingen in de effecten van het niveau van het buitenshuis uitgeoefende beroep op te sporen. Eerst zal echter het zelfstandige effect van het buitenshuis werken en het niveau waarop dat gebeurt zo nauwkeurig mogelijk vastgesteld worden. De beschikbare gegevens over de leerlingen van het cohort stellen ons in staat te controleren voor allerlei andere milieu-, gezins- en leerlingkenmerken. Ook gaan wij nadrukkelijk na of gevonden effecten ook opgaan voor specifieke groepen leerlingen. Allereerst vergelijken wij de effecten op de schoolloopbanen van jongens en meisjes. Vaak wordt verondersteld dat het buitenshuis werken door moeder een stimulans betekent voor de schoolloopbaan van haar dochters, terwijl soms wordt verondersteld dat juist jongens zouden lijden onder de afwezigheid van de moeder. Ook vergelijken wij de effecten op de schoolloopbanen van allochtone en autochtone leerlingen. Soms wordt verondersteld dat de sociaal-economische en culturele verschillen tussen allochtonen en autochtonen ook zouden moeten leiden tot verschillen in effecten van het buitenshuis werken door allochtone en autochtone moeders: enerzijds verrichten allochtone vrouwen vaker laag gekwalificeerde beroepen, waarvan een negatief effect op de schoolloopbanen van kinderen uit kan gaan, anderzijds kan het buitenshuis verrichten van arbeid juist voor allochtone moeders een teken van integratie in de Nederlandse samenleving zijn en dat kan juist een positief effect hebben op haar kinderen. Amerikaans onderzoek (bijvoorbeeld Millne, Myers, Rosenthal & Ginsberg, 1986) rapporteert geregeld dat kinderen uit etnische minderheden gemiddeld slechtere schoolprestaties halen als hun moeder werkt. Daarna wordt de analyse herhaald om ook mogelijke indirecte effecten van het buitenshuis werken door moeders vast te stellen. In de slotparagraaf komen wij terug op de wetenschappelijke en maatschappelijke consequenties van de onderzoeksresultaten. Data In dit artikel worden de gegevens van het zogenaamde VOCL 89-cohort (voortgezet onderwijs cohort leerlingen 1989) gebruikt. Dit cohort is een gestratificeerde steekproef uit alle leerlingen in de eerste klas van het voortgezet onderwijs in De eerste stap was een steekproef uit alle gesubsidieerde scholen met voltijdsopleidingen LBO, MAVO, HAVO, en VWO met een eerste klas. Het CBS heeft ten behoeve van wetenschappelijke analyse door derden een analysebestand ter beschikking gesteld. Dit bestand omvat leerlingen. Bij deze leerlingen is een entree-toets van het CITO afgenomen die een taal-, reken- en informatiedeel kent ( ingevulde toetsen). Alleen leerlingen die in 1989 voor de eerste maal in de eerste klas van het voortgezet onderwijs zaten, zijn in het analysebestand opgenomen ( leerlingen). Door de ouders van deze leerlingen is een ouder(s)/verzorger(s)-vragenlijst ingevuld. Gezien de probleemstelling van dit artikel (het effect van het buitenshuis werken van moeders op de schoolprestaties van het kind) zijn alleen die leerlingen in de analyse betrokken bij wie zowel de vader als de moeder hun deel van de vragenlijst ingevuld hadden ( leerlingen met ingevulde entree-toets en ingevulde oudervragenlijst). Teneinde het effect van het buitenshuis werken van moeders zo zuiver mogelijk vast te stellen beperken wij ons in dit artikel tot normale tweeoudergezinnen. Om diezelfde reden verwijderden wij uit de te analyseren groep leerlingen diegenen wier vader geen betaalde beroepsarbeid vervulde. Ook leerlingen wier moeder geen huisvrouw was maar die ook geen betaalde beroepsarbeid2 verrichtte, verwijderden wij uit het te analyseren bestand, teneinde een zo zuiver mogelijke effectmeting te realiseren. Na deze selecties bleven er leerlingen over. De weinige missende waarden van de variabelen Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2 147

4 Arbeidsbestel zijn gehercodeerd op het gemiddelde van die variabelen. In dit bestand komen de volgende gehercodeerde variabelen3 voor: 1 etnische groep van de leerling: 1. Nederland; 2. Europa, Noord-Amerika en Australië; 3. Azië (inclusief Turkije), Afrika en Zuid- Amerika; 4. voormalige Nederlandse koloniën; 2 aantal kinderen in het gezin van de leerling; 3 aantal kinderen in het gezin jonger dan de leerling; 4 gebruik van de Nederlandse taal in gezin; 5 leesgedrag van ouders; 6 passieve deelname van ouders aan kunstuitingen (concert, toneel, musea); 7 praten met kinderen over schoolprestaties; 8 kind aansporen tot harder werken; 9 geslacht leerling; 10 hoogst bereikte onderwijsniveau vader; 11 hoogst bereikte onderwijsniveau moeder; 12 beroepsgroep moeder. Door samenvoegingen van subcategorieën van de CBS variabele sociale beroepsgroep vrouw ontstonden zeven groepen: arbeidsters (n=1278), huisvrouw (n=6675), middenstand (n=510), boeren (n=148), lagere employée (n= 1451), middelbare employée (n=830) en hogere employée (n=298); 13 beroepsgroep vader. Hierbij is dezelfde indeling en ordening aangehouden als bij beroepsgroep moeder. Alleen de categorie huisvrouw is niet ingevuld; 14 geboortejaar kind (1974 tot 1978); 15 onderwijspositie aan het begin van het voortgezet onderwijs in september De categorieën zijn LBO (2657), MAVO (3431), HAVO (758) en VWO (4344); 16 advies van de onderwijzer van de basisschool in het voorjaar 1989 over het meest geschikte type voortgezet onderwijs. Deze variabele is een schaal die loopt van laag (IBO) naar hoog (VWO); 17 cito-score taaltoets; 18 cito-score rekentoets. Het directe effect van moeders beroep In deze paragraaf wordt het effect van moeders beroep op vier belangrijke kenmerken van de schoolloopbanen (citotoetsen rekenen en taal; advies; onderwijspositie begin voortgezet onderwijs) van haar kind met behulp van ANOVA geanalyseerd. Met deze techniek kan men vaststellen hoeveel variantie van een afhankelijke variabele verklaard kan worden door onafhankelijke variabelen, zowel interval- (covariaten) als nominaal- enordinaal-gemeten variabelen (factoren). Wij beginnen met het effect van moeders beroepsgroep dat nog niet gecontroleerd is voor andere relevante milieu-, gezins- en leerlingkenmerken (A). Vervolgens voegen wij stapsgewijs het opleidingsniveau van de moeder (B), het beroeps- en opleidingsniveau van haar echtgenoot (C), aantal kinderen en aantal oudere kinderen (D), kunstdeelname en leesgedrag (E), praten over schoolprestaties (F), aansporen tot hard werken (G) en het gebruik van de Nederlandse taal in gezin (J) als covariaten toe. Het doel hiervan is na te gaan of het effect van moeders beroep (gedeeltelijk) een schijneffect is. Alleen die variabelen die leidden tot verhoging van de verklaarde variantie en die redelijke significante coëfficiënten hadden, werden in de volgende stap meegenomen (opleidingsniveau van de moeder, beroeps- en opleidingsniveau van de echtgenoot, aansporen tot hardwerken). De variabelen geslacht en etnische groep worden als factoren in de ANOVA analyses opgenomen (H, I). Dit stelt ons in staat de relatieve betekenis van de verschillende categorieën en de mogelijke interactie tussen deze factoren vast te stellen. In tabellen 1 tot en met 4 rapporteren wij uitsluitend de bijdrage van de variabele beroepsgroep moeder, de gestandaardiseerde regressiecoëfficiënt van beroepsgroep moeder en de R2 van de gehele vergelijking. De conclusie uit de tabellen 1 tot en met 4 is duidelijk. De beroepsgroep van de moeder heeft een significant effect op de schoolloopbanen van haar kinderen, ook na controle voor de relevante milieu-, gezins- en leerlingkenmerken. Men ziet dit duidelijk aan de hoogte van de gestandaardiseerde regressiecoëfficiënt in de laatste rijen van de vier tabellen. Tegelijkertijd laten de tabellen ook duidelijk zien dat het effect van moeders beroep afhangt van de aard van het werk. Als moeder als arbeidster werkzaam is, heeft dit een negatief effect op de schoolloopbaan van haar kinderen. Als moeder een middenstandster of boerin is, heeft dit een positief effect op de schoolloopbaan 148 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2

5 De betekenis van het beroep van werkende moeders Tabel 1. De afwijkingen van het gemiddelde bij zeven beroepsgroepen van moeder op de onderwijspositie aan het begin van het voortgezet onderwijs van haar kinderen Model Beroep moeder bèta R2 A. geen controle B. A + opleiding C B + echtgenoot D. C + kindertal E. C + kunstdeel F. C + stimulans G. C + hardwerk H. G + geslacht' I. G + etnisch J. 1 + ned. taal Legenda: * geen significante interactie tussen beroepsgroep moeder en geslacht of etnische groep; l=arbeidster, 2= huisvrouw, 3=middenstandster, 4=boerin, 5=lagere employée, 6=middelbare employée, 7=hogere employée Tabel 2. De afwijkingen van het gemiddelde bij zeven beroepsgroepen van moeder op het advies van de onderwijzer over het meest geschikte voortgezet onderwijs voor haar kinderen Model Beroep moeder bèta R2 A. geen controle B. A + opleiding G B + echtgenoot D. C + kindertal E. C + kunstdeel F. C 4- stimulans G. C + hardwerk H. G + geslacht' I. G + etnisch' J. 1 + ned. taal Legenda: zie tabel 1. van haar kinderen, een effect dat krachtiger is dan bij moeders die als lagere, middelbare of hogere employée werkzaam zijn. Dit verschil wordt vooral duidelijk na controle voor het opleidingsniveau van de moeder en het beroeps- en opleidingsniveau van de echtgenoot (model C). Men zou kunnen zeggen dat de schijnbare voorsprong van kinderen met moeders die als middelbare of hogere employée werkzaam zijn voor een belangrijk deel te herleiden is tot de hogere opleiding van beide ouders, terwijl de schijnbaar middelmatige resultaten van kinderen met moeders die als boerin of middenstandster werkzaam zijn voor een deel te herleiden zijn tot de lagere opleiding van de ouders (vergelijk model A met modellen B & C). Zonder rekening te houden met de relevante milieukenmerken lijkt het dat kinderen met moeders die alleen als huisvrouw werken een slechtere schoolloopbaan hebben (model A). Na controle voor het opleidingsniveau van de moeder blijkt dit negatieve effect geheel verdwenen te zijn (model B). Dit wijst erop dat moeders met minder dan de gemiddelde opleiding kiezen of worden gedwongen te kiezen voor het alleen huisvrouw zijn of als Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2 149

6 Arbeidsbestel Tabel 3. De afwijkingen van het gemiddelde bij score taaltoets van haar kinderen zeven beroepsgroepen van moeder op de cito- Beroep moeder Model beta R 1 A. geen controle B. A + opleiding C B + echtgenoot D. C + kindertal E. C + kunstdeel F. C + stimulans G. C + hardwerk H. G + geslacht' I. G + etnisch' J. I + ned. taal Legenda: zie tabel 1. Tabel 4. De afwijkingen van het gemiddelde bij zeven beroepsgroepen van moeder op de citoscore rekentoets van haar kinderen Beroep moeder Model beta R2 A geen controle B. A + opleiding C. B + echtgenoot D. C + kindertal E. C + kunstdeel F. C + stimulans G. C + hardwerk H. G + geslacht' G + etnisch' J. I + ned. taal Legenda: zie tabel 1. arbeidster werkzaam zijn. De keuze voor het huisvrouw zijn, lijkt in dat geval de verstandigste keuze voor de onderwijskansen van haar kinderen. Bovendien is het zelfstandige positieve effect van het lagere, middelbare of hogere employée-beroep niet zo groot, dat kinderen door een keuze voor ialleen huisvrouw geschaad worden. Tenslotte blijkt uit de afwezigheid van significante interactie-effecten tussen beroepsgroep moeder en etnische groep of geslacht dat de hier gevonden effecten van moeders beroep met verschillen tussen jongens en meisjes of tussen Nederlandse kinderen en kinderen uit verschillende etnische groepen. Het indirecte effect van moeders beroep De resultaten van de vorige paragraaf kunnen een foutief beeld geven van de betekenis van het buitenshuis werken van moeder voor de schoolloopbanen van haar kinderen, want alleen de directe effecten worden daar berekend. Het is echter mogelijk dat het buitenshuis werken van moeder een indirect effect heeft op de schoolloopbanen van haar kinderen, om- dat het variabelen beïnvloedt die op hun beurt 150 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2

7 De betekenis van het beroep van werkende moeders Figuur 1. Hypothetisch causaal model schoolloopbaan Tweede wereld Derde wereld Koloniën taaltoets Aantal Kinderen Aantal jongere kinderen rekentoets Gebruik Nederlands Geslacht Opleiding vader Beroep vader advies Opleiding moeder Beroep moeder onderwijspositie 1989 Huisvrouw weer van betekenis zijn voor de schoolloopbanen. Om dit mogelijke indirecte effect van het buitenshuis werken vast te stellen, maken wij gebruik van het causaal schoolloopbaanmodel, zoals weergegeven in figuur 1. In dit causaal schoolloopbaanmodel wordt verondersteld dat de 12 beschikbare achtergrondkenmerken (waarvan het al dan niet buitenshuis werken en de beroepsgroep van de moeder deel uitmaken) zowel de vier gezinskenmerken (leesgedrag, kunstdeelname, praten over schoolprestaties, aansporen tot harder werken) als het bereikte niveau van de schoolloopbaan (geïndiceerd met decito-toetsen voor taal en rekenen, het onderwijzersadvies en de onderwijspositie 1989) beïnvloeden. Ook veronderstelt dit model dat het bereikte niveau van de schoolloopbaan beïnvloed wordt door de vier gezinskenmerken. Het mogelijke indirecte effect van het buitenshuis werken door moeder verloopt in dit model dus via de vier gezinskenmerken. Inhetschoolloopbaanonderzoek is dit schoolloopbaanmodel bekend als het Wisconsin-model en het is op veel verschillende databestanden in verschillende samenlevingen getoetst (Sewell & Hauser, 1980; Dronkers, 1978). Teneinde een zo nauwkeurig mogelijk beeld te krijgen van het effect van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2 151

8 Arbeidsbestel Tabel 5. De directe (A) en enkele totale (B) gestandaardiseerde effecten van achtergronds- en gezinskenmerken op de schoolloopbaan aan het eind van de basisschool A. Directe effecten afhankelijke variabelen Onafhankelijke variabelen Tweede wereld Derde wereld Koloniën Huisvrouw Aantal kinderen Jongere kinderen Nederlandse taal Geslacht Onderwijs vader Onderwijs moeder Beroep vader Beroep moeder Leesged. ouders 14 Kunst ouders Praten prestaties Aansporen werken Bereikt niveau Taaltoets 19 Rekentoets Advies Onderwijspositie 1989 R B. Enkele totale effecten 4 Huisvrouw Onderwijs vader Onderwijs moeder Beroep vader Beroep moeder buitenhuis werken door moeders is een extra dichotome variabele huisvrouw toegevoegd en hebben de moeders die geen betaalde beroepsarbeid buitenshuis verrichten de gemiddelde waarde gekregen op de variabele beroepsgroep moeder. Deze procedure stelt ons in staat de effecten van het al dan niet buitenshuis werken en het niveau van de beroepsgroep moeder gelijktijdig vast te stellen (Cohen & Cohen, 1975). Ook de variabele etnische groep van de leerling hebben wij in drie dichtome variabelen omgezet: Tweede wereld (afkomstig uit Europa, Noord-Amerika of Australië, maar niet uit Nederland), Derdewereld (afkomstig uit Azië, Afrika of Zuid-Amerika) en koloniën (afkomstig uit voormalige Nederlandse koloniën). De effecten van deze drie variabelen geven in het model de mate van afwijking ten opzichte van Nederlandse leerlingen weer. Met behulp van LISREL VII (Jöreskog & Sörbom, 1988) is allereerst dit model, waarbij echter alle effecten van de variabele huisvrouw en beroepsgroep moeder op nul gesteld waren en van de overige variabelen alle significante parameters van de veronderstelde effecten opgenomen waren, berekend. Dit model zonder effecten van de variabelen huisvrouw en beroepsgroep vrouw had een chi2van 267 bij 55 vrijheidsgraden.4 In het volgende model zijn wel alle significante effecten van de variabelen huisvrouw en beroepsgroep vrouw opgenomen. Dit model had een chi2 van 109 bij 49 vrijheidsgraden. Dit betekent dat de opname van effecten van de variabelen huisvrouw en beroepsgroep vrouw tot een significant beter model leidt (chi2 van 158 bij 6 vrijheidsgraden). Hieruit kan gecon 152 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2

9 De betekenis van het beroep van werkende moeders cludeerd worden dat het al dan niet buitenhuis werken van moeders en het niveau van deze arbeid buitenhuis effecten heeft op de schoolloopbanen van haar kinderen die niet verklaard kunnen worden door andere variabelen of door de gezamenlijke covariantie tussen het buitenshuis werken en die overige variabelen. In een volgend model zijn alle effecten van beroepsgroep man op nul gesteld. De chi2 van dit model zonder beroepsgroep man effecten is 513 bij 55 vrijheidsgraden. Vergelijkt men dit met het resultaat van het eerste model (geen huisvrouw en beroepsgroep vrouw effecten) dan kan geconcludeerd worden dat het beroep van de vader tussen de twee tot drie maal zo belangrijk is voor de schoolloopbaan van de kinderen dan dat van de moeder. De significante directe en totale effecten, berekend met het model met effecten van beroepsgroep vrouw en man, zijn weergegeven in tabel 5. Tabel 5 laat nogmaals zien dat het al dan niet buitenshuis werken door moeders geen negatieve en nauwelijks positieve effecten heeft op de schoolloopbaan van haar kinderen. De geringere passieve kunstdeelname door huisvrouwen heeft geen effecten voor de verdere schoolloopbaan en er is slechts sprake van een iets lagere positie aan het begin van het voortgezet onderwijs van kinderen van huisvrouwen. De effecten van het niveau van het beroep van de moeder zijn daarentegen aanzienlijk. De indirecte effecten van het beroep van moeder via de gezinskenmerken leesgedrag en kunstdeelname zijn te gering om de resultaten in de vorige paragraaf te kunnen veranderen. De totale effecten van het beroep van de moeder zijn ongeveer de helft kleiner dan de totale effecten van het beroep van de vader. Met andere woorden: dit resultaat steunt niet de opvatting dat het buitenshuis werken door vrouwen een even grote betekenis heeft voor de onderwijskansen van haar kinderen als de beroepsarbeid van de vader. Wel heeft het opleidingsniveau van vader en moeder een ongeveer even grote betekenis voor de levenskansen van hun kinderen. De effecten van het opleidingsniveau van de moeder op de schoolloopbaan van haar kinderen zijn immers ongeveer even groot als die van haar man. Uiteraard zijn dit niet de enige conclusies die uit tabel 5 getrokken kunnen worden. Opvallend is dat etnische groep geen enkel negatief effect heeft op het bereikt niveau, na controle voor andere samenhangende variabelen als gebruik Nederlandse taal, aantal kinderen, ouderlijk onderwijs- en beroepsniveau. Dit betekent steun aan de opvatting dat de onderwijsachterstand van etnische groepen voor een belangrijk deel herleid kan worden tot hun slechtere sociaal-economische positie èn hun gering gebruik van Nederlands in gezinsverband. In dit verband is de gevonden hogere kunstdeelname door ouders uit Tweede en Derde wereld interessant. Wel hebben allochtone ouders meer de neiging het belang van harder werken door hun kinderen te benadrukken, terwijl ze minder belangstelling tonen voor de feitelijke gang van zaken op school. Uit tabel 5 bhjkt dat dit negatieve effecten heeft op het bereikte onderwijsniveau. Tabel 5 laat zien dat dit verschijnsel ook meer optreedt bij lager opgeleide ouders. De effecten van het geslacht op de schoolloopbaan zijn volgens tabel 5 tegenstrijdig. Meisjes worden minder gemaand harder op school te werken, wat gezien het negatieve effect van aansporen tot harder werken op niveau positief voor hen uitpakt. Meisjes halen een hoger niveau dan jongens, maar tegelijkertijd slechtere prestaties op de rekentoets en betere prestaties op de taaltoets. Tenslotte laat tabel 5 de belangrijke poortwachtersrol van het advies van de onderwijzer aan het eind van de basisschool zien. Dat advies, als vertaling van het niveau aan het eind van de basisschool, bepaalt in hoofdzaak de positie van de leerling aan het begin van het voortgezet onderwijs. De verschillen tussen de generaties Het relatieve gewicht van het beroep van de vrouw en dat van de man kan in de loop van de tijd veranderen ten gunste van een grotere betekenis van dat van de vrouw. De eerste reden om een dergelijke verandering te verwachten is de sterk gestegen arbeidsmarktdeelname door moeders met schoolgaande kinderen. In het vergelijkbare SMVO-cohort uit 1977 (CBS, 1982) was nog 74% van de moeders alleen huisvrouw, terwijl in het VOCLcohort uit 1989 nog slechts 60% alleen huisvrouw is. Het buitenshuis werken door moeders met schoolgaande kinderen wordt dus normaler, waardoor het meer kan gaan lijken op het buitenshuis werken door de vader. Ook Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2 153

10 Arbeidsbestel Tabel 6. De gestandaardiseerde effecten van de vijf interactievariabelen op de taaltoets (1), rekentoets (2), het advies (3) en de onderwijspositie aan het begin van het voortgezet onderwijs (4) Cohort*beroep moeder Cohort * huisvrouw Cohort'opleiding moeder ".01 Cohort'beroep vader Cohort'opleiding vader ** = Significante effecten. kan deze groeiende arbeidsmarktdeelname door moeders met schoolgaande kinderen wijzen op een toegenomen noodzaak tot betaalde arbeid buitenshuis, omdat het kostwinnersprincipe onder druk is gekomen en twee verdieners in een huishouden het beter mogelijk maakt deel te nemen aan de groeiende welvaart. Om deze mogelijke verandering te toetsen worden de effecten van het beroeps- en opleidingsniveau van moeders en vaders op de taal- en rekentoetsen, het onderwijzersadvies en de onderwijspositie aan het begin van het voortgezet onderwijs van het SMVO-cohort (basisschoolverlaters uit 1977) en het VOCL-cohort (basisschoolverlaters uit 1989) vergeleken. Deze vier afhankelijke variabelen en vier onafhankelijke variabelen zijn op dezelfde wijze verzameld, geselecteerd en gehercodeerd. Beide cohorten zijn vervolgens bij elkaar gevoegd. Ook zijn nog de onafhankelijke variabelen huisvrouw en cohort toegevoegd. Teneinde de verandering van de effecten van de zes onafhankelijke variabelen te meten zijn vijf interactievariabelen toegevoegd: cohort maal onafhankelijke variabele. Indien in een multivariate regressievergelijking met de vijf onafhankelijke variabelen en de vijf interactievariabelen de laatstgenoemde significante effecten hebben, is er sprake van een afname (negatief) of toename (positief). In tabel 6 zijn alleen de effecten van de vijf interactievariabelen weergegeven voor de vier afhankelijke variabelen. Tabel 6 laat duidelijk zien dat het effect van de beroepsgroep moeder op de schoolloopbanen van haar kinderen in de periode nauwelijks veranderd is. Het is dus niet zo dat een wijdere verbreiding van het buitenshuis werken door moeders met schoolgaande kinderen de invloed van dat werk heeft doen toenemen. Alleen het aantal gezinnen dat met de positieve of negatieve gevolgen geconfronteerd wordt, is groter geworden. Wel zijn er in tabel 6 aanwijzingen dat de effecten van het alleen huisvrouw zijn in die periode verslechterd zijn, vooral wat betreft de overgang basisschoolvoortgezet onderwijs. De effecten van de opleiding van de moeder hebben de tendens in de periode in kracht toe te nemen. De verlies- en winstrekening van de vader is gemengd: tegenover toenemende effecten van het beroep staan afnemende effecten van opleiding. Conclusies De belangrijkste conclusie uit de hier gepresenteerde analyses is dat de populaire tegenstelling tussen de al dan niet positieve of negatieve effecten van het buitenhuis werken door moeders met schoolgaande kinderen een valse tegenstelling is. Het gaat er niet om öf de moeder werkt maar van welk niveau haar betaalde beroepsarbeid is: indien het een arbeidsterberoep is, heeft het werk buitenshuis een negatief effect op de onderwijskansen van haar kinderen. Dat is niet specifiek voor het vrouwenberoep, de gevonden effecten van de beroepsgroep moeder lijken sprekend op de effecten van de beroepsgroep vader. De consequentie van dit resultaat is dat het ongedifferentieerd bevorderen van betaalde beroepsarbeid buitenshuis door moeders met schoolgaande kinderen schadelijk is voor de schoolloopbanen van kinderen uit die gezinnen, waarin de vrouw meestal door haar lagere 154 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2

11 De betekenis van het beroep van werkende moeders opleiding gedwongen is een arbeidsterberoep te aanvaarden. Voor die gezinnen en die vrouwen is de keuze tussen huisvrouw of arbeidster duidelijk: het eerste is beter dan het tweede, gemeten aan de schoolprestaties van de kinderen. Dit betekent dat een ongedifferentieerde afschaffing van het kostwinnersloon in arbeidsovereenkomsten en een overgang naar een geïndividualiseerde grondslag voor het loongebouw in het nadeel is van de gezinnen van ouders die aangewezen zijn op lager gekwalificeerde beroepen. Dat geldt niet voor moeders die als lagere, middelbare of hogere employée werkzaam zijn. Hun werk buitenshuis heeft geen negatief effect op de onderwijskansen van hun kinderen. Wel moet daarbij aangetekend worden dat hun voorsprong op het eerste gezicht voor een belangrijk deel verklaard kan worden door hun hogere opleiding. Echter, ook dit is niet specifiek voor het vrouwenberoep, hetzelfde verschijnsel treedt op bij mannelijke employés. Voor deze vrouwen en gezinnen zou een individualisering van het loon- en belastingstelsel niet ernstig behoeven te zijn, voor zover zij een employée-beroep kunnen blijven uitoefenen.5 Opvallend zijn de relatief krachtige positieve effecten van de vrouwenberoepen boerin en middenstandster op de onderwijskansen van de kinderen. Dit wordt vooral duidelijk na controle voor hun relatief laag onderwijsniveau. Blijkbaar zijn de beroepen van boerin en middenstandster een goede combinatie van een eigen actief en arbeidszaam leven van de vrouw en de mogelijkheden voor goede contacten met haar kinderen. De effecten van het beroep van de moeder verschilt niet voor de schoolloopbanen van jongens en meisjes. Het is goed om dit resultaat, dat ook door Dronkers (1987b) en Schrasser (1990) werd gevonden, nogmaals te onderstrepen. In populaire geschriften wordt nogal eens hoog opgegeven van de voorbeeldrol van de werkende moeder voor de schoolloopbaan van haar dochter of van de noodzaak van de sturende moederhand van de moeder voor de schoolloopbaan van haar zoon. Er is ook geen verschil in de effecten van beroepsgroep moeder tussen allochtone en autochtone kinderen, na controle voor effecten van andere ouder- en gezinskenmerken zoals opleiding, kindertal en het gebruik van Nederlands. Dit resultaat lijkt in strijd met sommige Amerikaanse studies, die negatieve effecten van het buitenshuis werken voor kinderen uit etnische groepen rapporteerden. Een voor de hand liggende verklaring van dit verschil tussen de Amerikaanse en Nederlandse uitkomsten is de reeds verder voortgeschreden individualisering van het loonstelsel en de grotere noodzaak tot werken buitenshuis in de USA. Met name gezinnen in etnische minderheden zouden in de USA gedwongen worden tot tweeverdienerschap teneinde het welvaartspeil van het gezin in stand te houden. Tenslotte leiden onze resultaten tot een positie tussen de conventionele visie van Goldthorpe (1983), die verdedigde dat het buitenshuis werken van moeders geen wezenlijke verandering in de klassepositie van het gezin betekende, en de feministische visie, die de eigenstandige betekenis van het beroep van de vrouw onderstrepen. Onze resultaten maken duidelijk dat het beroep van de vrouw een niet te verwaarlozen zelfstandige betekenis heeft voor de levenskansen (waarvan onderwijs een belangrijk onderdeel vormt) van de leden van haar gezin. Dit betekent dat de conventionele visie verworpen moet worden en de feministische visie juister is. Echter, onze resultaten laten ook duidelijk zien dat de betekenis van het beroep van de moeder nog lang niet zo groot is als die van de echtgenoot. De visie die aan beide een even grote betekenis toeschrijft is derhalve ook niet correct. Ook zijn er geen aanwijzingen dat het effect van het beroep het afgelopen decennium is toegenomen. Deze middenpositie heeft echter wel gevolgen voor het onderzoek over de oorzaken en gevolgen van ongelijke levenskansen: voortaan zal in dat onderzoek steeds de beroepsgroep van de moeder meegenomen moeten worden op straffe van onjuiste onderzoeksresultaten. Noten 1 Dit artikel is één van de produkten van het project De bijzondere plaats van kinderen van allochtonen, werklozen, arbeidsongeschikten, eenoudergezinnen entweeverdienersgezinnen bijdeovergangbasisonderwijs-voortgezet onderwijs dat door de Stichting Centrum voor Onderwijsonderzoek (SCO) van de Universiteitvan Amsterdam is uitgevoerd in opdracht van het Instituut voor Onderzoek van het Onderwijs (SVO) in Den Haag). Ik dank U. de Jong voor haar adviezen bij de LISREL analyse en leden van de SCO-programmagroepen WO&A en OCO voor hun commentaar op Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2 155

12 Arbeidsbestel eerdere versies. 2 Het gaat hierbij om moeders die arbeidsongeschikt, werkloos, student of gepensioneerd waren of waarbij de aard van de betaalde beroepsarbeid onbekend was. Moeders die meewerkten in het gezinsbedrijf (boeren, middenstand, vrije beroepen) zijn gehercodeerd naar het beroep van hun echtgenoot, teneinde een duidelijker codering van haar beroep te krijgen. 3 Nadere informatie over de variabelen en hun codering staan in een uitvoeriger versie die bij de auteur te verkrijgen is. 4 De hoge chi2 in vergelijking met het aantal vrijheidsgraden wordt veroorzaakt door het groot aantal variabelen en hun mogelijke parameters in het gebruikte LISREL model. Een verdere verbetering van het model was niet mogelijk zonder het maken van onwaarschijnlijke veronderstellingen of het opnemen van zeer kleine effecten. 5 Het is echter goed mogelijk dat volledige individualisering van het loon- en belastingstelsel leidt tot een zo grote vraag naar beroepen voor vrouwen dat een deel van de moeders die nu nog een employée beroep (zouden kunnen) uitoefenen, gedwongen worden een arbeidstersberoep te aanvaarden. In de periode , waarin het percentage werkende moeders met schoolgaande kinderen groeide van 26% naar 40%, lijkt deze verdringing reeds gaande. 19% van de buitenshuis werkende moeder in 1977 waren arbeidster tegen 28% in Het percentage moeder als boerin of middenstandster groeit van 13% naar 15%, het percentage moeder werkzaam als lagere employée nam af van 48% naar 32%, bij middelbare employées was een groei van 14% naar 18% en het percentage hogere employée kroop omhoog van 6% naar 7%. Literatuur - Bakker, B.F.M. (1989), Gender, family and social class in the Netherlands. Am analysis of the impact of women s own social position on their life-chances and life-style. In: Different orsimilar? Continuities indutch research on social stratification and social mobility, onder redactie van W. Jansen, J. Dronkers en K. Verrips, blz , SISWO, Amsterdam. - Bakker, B.F.M. (1990), Meten van sociale status in de jaren negentig. In: Mens en Maatschappij, 65, blz Blees-Booij, A (1991), Culturele en economische status van beroepen: verschillend voor mannen en vrouwen. In: Onderwijs en Samenleving; bijdragen aan de Onderwijsresearch Dagen 1991, onder redactie van J. Dronkers, H. Dekker en W. Meijnen, Stichting Centrum Onderwijsonderzoek, Aunsterdam. - Centraal Bureau voor de Statistiek (1982), Schoolloopbaan en herkomst van leerlingen bij het voortgezet onderwijs; cohort 1977, schoolkeuze, Staatsuitgeverij, Den Haag. - Cohen, J. en P. Cohen (1975), Applied Multiple Regression/correlation Analysis for the Behavioral Sciences, Lawrence Erlbaum, Hillsdale. Doorne-Huiskes, J. van (1984), Vrouwen in mobiliteits- en stratificatie-onderzoek. In: Mens en Maatschappij, 59, blz Dronkers, J. (1978), Manipuleerbare variabelen in de schoolloopbaan. Een toepassing van het Wisconsin-model op het Nederlandse primaire en secundaire onderwijs. In: Sociale stratificatie; op weg naar empirisch-theoretisch stratificatieonderzoek in Nederland, onder redactie van J. L Peschar en W. C Ultee, blz , Van Loghum Slaterus, Deventer. Dronkers, J. (1986), Beroepsprestige en scholair kapitaal bij mannen en vrouwen. In: Sociale Wetenschappen, 29, blz Dronkers, J. (1987a), Een empirisch onderzoek naar de effecten van betaalde beroepsarbeid door vrouwen op de schoolloopbaan van hun kinderen. In: Pedagogische Studiën, 64, blz Dronkers, J. (1987b), Ouders, liefde en geld; de relaties tussen ouderlijk milieu, schoolloopbaan, beroep, huwelijk en gezinsinkomen bij vrouwen. In: Selectie en kwalificatie in het onderwijs, onder redactie van G.W. Meijnen, A.F.M. Nieuwenhuis en J.L. Peschar, blz , Swets en Zeitlinger, Iisse. Dronkers, J. en B. Bakker (1986), Van het dubbeltje en het kwartje; een studie naar de relaties tussen milieu, onderwijs, partnerkeuze, beroep en gezin. In: Economisch-Statistische Berichten, 71, blz Goldthorpe, J.H. (1983), Women and class analysis: in defence of the conventional view. In: Sociology, 17, blz Goldthorpe, J.H. (1984), Women and class analysis: reply to the replies. In: Sociology, 18, blz Graaf, P.M. de en W.G Ultee (1990), Arbeidsmarktmobiliteit en partnereffecten. Een analyse van arbeidsgeschiedenissen van gehuwden en hun partner in Nederland , Vakgroep ETS Rijksuniversiteit Utrecht, Utrecht. Paper congres Vrouwen/Mannen, Sociaal-Wetenschappelijke studiedagen 1990, Amsterdam. Heath, A. en N. Britten (1984), Women s jobs do make a difference: a reply to Goldthorpe. In: Sociology, 18, blz Jöreskog, K.G. en D. Sörbom (1988), LISREL 7; A Guide to the Program and Applications, SPSS, Chicago. - Marshall, G., H. Newby, D. Rose en C Vogler (1988), Social Class in Modem Britain, Hutchinson, London. Millne, A., D. Myers, A. Rosenthal en A. Ginsburg, (1986), Single Parents, Working Mothers and the Educational Achievement of Schoolchildren. In: Sociology of Education, 59, blz Schrasser, M.-J. (1990), Moeders op de arbeidsmarkt: 'n empirische bijdrage aan een discussie. Een onderzoek naar de effecten van betaalde beroepsarbeid door vrouwen op de school- en beroepsloopbaan van hun kinderen. Paper voor het congres Vrouwen/Mannen, Sociaal-Wetenschappelijke Studiedagen 1990 Amsterdam. - Sewell, W.H. en R.M. Hauser (1980), The Wisconsin longitudinal study of social and psychological factors in aspirations and achievements. In: Research in sociology of education and socialisation, onder redactie van A C Kerckhoff, blz , CT: JAI, Greenwich. - Sociaal en Cultureel Planbureau (1988), Sociaal en cultureel rapport 1988, Samson, Alphen aan de Rijn. - Stanworth, M. (1984), Woman and Class Analysis. A Reply to John Goldthorpe. In: Sociology, 18, blz Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, jrg. 8, 1992/2