Bijlage bij hoofdstuk 15 van het Sociaal en Cultureel Rapport 2010

Transcriptie

1 Bijlage bij hoofdstuk 15 van het Sociaal en Cultureel Rapport 2010 In deze bijlage wordt achtereenvolgens kort ingegaan op de verrichte analyses en de gebruikte bestanden en worden enige aanvullende resultaten gepresenteerd. APC-analyse Gedurende de afgelopen decennia is de Nederlandse bevolking in haar gedrag en opvattingen uiteraard veranderd. We gaan bijvoorbeeld minder vaak naar de kerk, zijn eerder geneigd burgerlijke ongehoorzaamheid goed te keuren en worden minder snel lid van een politieke partij in vergelijking met enkele decennia geleden. Waardoor worden deze verschillen veroorzaakt? Zijn alle Nederlanders tegenwoordig minder snel geneigd lid te worden van een politieke partij (een periode-effect ) of geldt dit met name voor jongeren (een leeftijdseffect )? Of is deze constatering misschien zelfs alleen maar van toepassing op personen die in een bepaald tijdvak geboren zijn (een cohorteffect )? Een APC-analyse kan gebruikt worden om deze drie effecten (leeftijd (Age), periode (Period) en geboortejaar (Cohort)) onafhankelijk en voor elkaar gecorrigeerd te beschrijven. Echter, deze drie effecten zijn sterk aan elkaar gerelateerd. Sterker nog, er is sprake van een perfecte onderlinge afhankelijkheid aangezien de derde grootheid bepaald kan worden op grond van de andere twee. Is bijvoorbeeld bekend in welk jaar ( periode ) aan de respondent is gevraagd wat zijn leeftijd is, dan weten we ook zijn geboortecohort: er geldt immers C = P-A. Deze onderlinge afhankelijkheid van de drie te onderzoeken effecten staat in de literatuur bekend als het identificatieprobleem (Van den Broek 1996; Tilley 2002; Yang et al. 2004): een simultane schatting van het leeftijds- (A), periode- (P) en cohorteffect (C) is technisch onuitvoerbaar (Grotenhuis 1999: 81). Om deze lineaire afhankelijkheid te doorbreken is ervoor gekozen één van de drie grootheden, namelijk leeftijd, te vervangen door leefsituatie en onderscheid te maken tussen de volgende vijf levensfases: 1 Thuiswonende jongeren tot en met 25 jaar 2 Jongvolwassenen tot en met 40 jaar zonder thuiswonende kinderen 3 Volwassenen tot 65 jaar met thuiswonende kinderen 4 Volwassenen van 41 tot 65 jaar oud zonder thuiswonende kinderen 5 Gepensioneerden en ouderen vanaf 65 jaar Deze vijf levensfases zijn, voor elke enquête, steeds zo goed mogelijk benaderd aan de hand van de beschikbare gegevens 1. Zeventien verschillende vijfjaarscohorten worden onderscheiden; het eerste cohort is coh05 en behelst iedereen die is geboren voor 1910; het laatste cohort is coh85 en bevat alle mensen die geboren zijn in 1985 of later. Coh40 staat bijvoorbeeld voor de groep respondenten die zijn geboren tussen 1940 en De periode is steeds gelijk aan het jaar waarin het onderzoek plaatsvond. Aangezien de afhankelijke variabelen in dit hoofdstuk allemaal 0-1-variabelen zijn, is er gekozen voor logistische regressie met als onafhankelijke (dummy)variabelen de leefsituatie, de periode en het geboortecohort van de respondent. De referentiecategorie is steeds het oudste cohort (degenen die geboren zijn voor 1910), de vroegste periode, en de gepensioneerden en ouderen vanaf 65 jaar. Een bepaalde periode, cohort of levenssituatie wijkt dus, tenzij anders aangegeven, significant af (bij een significantieniveau van 5%) van deze referentiecategorieën. De waarden op de verticale as zijn zogenaamde odds ratios. Als de odds ratio groter is dan 1 dan heeft de betreffende categorie een grotere kans dat de afhankelijke variabele de waarde 1 heeft dan de referentiecategorie; bij een odds ratio kleiner dan 1 is deze kans geringer. Om het totaaleffect van de periode, het cohort of de levenssituatie te bepalen wordt een sheafcoëfficiënt berekend. Voor dit hoofdstuk wordt gebruikgemaakt van vier verschillende databestanden, namelijk Culturele Veranderingen in Nederland (CV), het 1

2 Tijdbestedingsonderzoek (TBO), het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO) en de European Values Study (EVS). We geven een korte omschrijving van elk van deze bronnen. Data en indicatoren Culturele Veranderingen in Nederland Dit onderzoek wordt sinds 1975 verricht door het Sociaal en Cultureel Planbureau en er wordt ook gebruikgemaakt van de voorgangers van dit onderzoek namelijk God in Nederland 1966 en Progressiviteit en conservatisme Voor de jaren 1966, 1970 en 1975 waren alleen de leeftijd en huwelijkse staat van de respondent beschikbaar om zijn leefsituatie te benaderen. Voor deze drie jaren is de indeling van de respondent in één van de vijf levensfases dan ook noodzakelijkerwijs wat grof. Voor de jaren is meer informatie beschikbaar, onder meer over de leeftijd van alle kinderen in het gezin, waardoor een preciezere benadering van de levenssituatie mogelijk was. De levensfases zijn ook afzonderlijk bepaald voor de jaren 2004, 2006 en 2008 waarbij deze variabele voor de latere jaren steeds nauwkeuriger kon worden bepaald. Dit Culturele Veranderingen combinatiebestand is niet gewogen en het jaar 1979 is er, samen met de respondenten die in 2000 en 2002 thuis een internetversie van de survey hebben ingevuld, uitgefilterd. European Values Study Dit Europese waardenonderzoek wordt gecoördineerd door de Universiteit van Tilburg en is gehouden in 1981 (referentiejaar), 1990, 1999/ 00 en 2008/ 09. Aan de respondent is onder meer gevraagd of hij thuis woont en hoeveel kinderen er in het huishouden zijn. Op basis van deze en andere variabelen is de leefsituatie van de respondent vervolgens bepaald. De resultaten zijn gewogen. Tijdbestedingonderzoek Dit onderzoek is vanaf 1975 tot en met 2005 elke vijf jaar gehouden. Voor hoofdstuk 15 is gebruikgemaakt van de dagboekjes waarin de respondenten een week lang hebben opgeschreven wat ze elk kwartier hebben gedaan. Deze activiteiten werden vervolgens onderverdeeld in categorieën, waarvan er zes categorieën die verband houden met vrijwilligerswerk, namelijk het leiden van een sociale of politieke organisatie, belangenbehartiging en politiek, activiteiten voor overige verenigingen, vrijwilligerswerk, activiteiten voor de kerk of andere levensbeschouwelijke organisaties, en familiehulp zijn samengevoegd tot één combinatievariabele. De resultaten zijn gewogen. Nationaal Kiezersonderzoek Dit onderzoek wordt sinds 1971 rond de Kamerverkiezingen gedaan door wisselende groepen universitaire politicologen en gecoördineerd door de Stichting Kiezersonderzoek Nederland (SKON). De resultaten zijn niet gewogen. In tabel B15.1 en tabel B15.2 staan respectievelijk de percentuele verdeling naar cohort en de leefsituatie per onderzoek. 2

3 Tabel B15.1 Verdeling over de cohorten per onderzoek (in procenten) cohort EVS TBO CV NKO coh coh coh coh coh coh coh coh coh coh coh coh coh coh coh coh coh Tabel B15.2 Leefsituatie naar percentage per categorie per onderzoek (in procenten) leefsituatie EVS TBO CV NKO thuiswonend jong zonder kinderen gezin met kinderen volwassen zonder kinderen ouderen Aanvullende analyses Tabel B15.3 Kerklidmaatschap en kerkbezoek bij vijf leeftijdsgroepen, 1966 en 1979 (in procenten) is aangesloten bij een neemt regelmatig deel aan kerkgenootschap of kerkelijke of godsdienstige godsdienstige groepering samenkomsten is daar de afgelopen zondag heen geweest jaar % verschil jaar % verschil jaar % verschil jaar % verschil jaar en

4 ouder % verschil allen % verschil Bron: Interact bv (God in Nederland 1966, 1979) Tabel B15.4 Veranderingen in het geloof in God of een hogere macht bij vijf leeftijdsgroepen, 1966 en 1979 (in procenten) geen God of persoonlijke God hogere macht weet het niet hogere macht jaar % verschil jaar % verschil jaar % verschil jaar % verschil jaar en ouder % verschil allen % verschil Bron: Interact bv (God in Nederland 1966, 1979) 4

5 Figuur B15.1 Effecten van geboortecohort, onderzoeksjaar en levensfase op politieke interesse, gecontroleerd voor effecten van opleidingsniveau (in relatieve kansenverhoudingen) a, b 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1,000,500,000 coh10 coh15 coh20 coh25 coh30 coh35 coh40 coh45 coh50 coh55 coh60 coh65 coh70 coh75 coh80 coh Thuiswonend tot en met Tot en met 40 geen Tot en met 54 en met geen kinderen, a b Politieke interesse: Als er in gezelschap over [regeringsproblemen] in ons land wordt gesproken, doet u dan meestal mee met het gesprek, luistert u met belangstelling, luistert u niet of hebt u geen belangstelling? Doet meestal mee of luistert met belangstelling. Weergegeven zijn gecorrigeerde relatieve kansenverhoudingen; een coëfficiënt groter dan 1 duidt op een grotere politieke interesse vergeleken met de referentiecategorie, een coëfficiënt kleiner dan 1 op een geringere politieke interesse. De referentiecategorieën zijn: cohort05 (geboren voor 1910), onderzoeksjaar 1971, en levensfase gepensioneerd. De sheafcoëfficiënten zijn: 0,12 voor cohorteffecten, 0,14 voor periode-effecten, 0,06 voor levensfase-effecten en 0,42 voor opleidingseffecten. Bron: SKON (NKO 71-08) Noot 1 Voor Culturele Veranderingen kon voor alle jaren behalve de jaren 1966, 1970 en 1975 de leeftijd van het jongste kind in het huishouden van de respondent bepaald worden. Indien dit kind niet ouder dan 18 is, is er sprake van een thuiswonend kind. Voor de jaren 1966, 1970 en 1975 is, voor respondenten die ongehuwd zijn, aangenomen dat er geen thuiswonende kinderen zijn. Van respondenten die gehuwd, gescheiden, weduwe of weduwnaar zijn en die niet ouder zijn dan 54 jaar is aangenomen dat er kinderen zijn die nog thuis wonen. Bij het Tijdbestedingonderzoek zijn alleenstaande respondenten en respondenten die gehuwd samenwonen zonder kinderen (en die jonger dan 65 jaar zijn) geclassificeerd als volwassenen zonder (thuiswonende) kinderen terwijl respondenten die in gezinsverband samenwonen, zelf geen inwonend kind zijn en niet ouder zijn dan 65 jaar geclassificeerd zijn als volwassenen met thuiswonende kinderen. Bij de European Value Study en het Nationaal Kiezersonderzoek kon de leeftijd van het jongste kind niet worden bepaald maar voor deze databestanden is wel bekend of de respondent kinderen heeft. Voor respondenten die jonger zijn dan 55 jaar is aangenomen dat deze kinderen inwonend zijn. 5