Strategisch manoeuvreren in politieke cartoons met een visuele scenariometafoor

Transcriptie

1 E.T. Feteris Strategisch manoeuvreren in politieke cartoons met een visuele scenariometafoor 1 Inleiding Een politieke cartoon kan beschouwd worden als een overtuigingspoging van een cartoonist waarbij hij zijn lezers voorstelt een bepaalde kritische visie op het handelen van een politicus met hem te delen. De visie van de cartoonist is dat het handelen van de politicus negatief beoordeeld moet worden omdat het in strijd is met bepaalde gedragsnormen voor politici. Kenmerkend voor het genre van de politieke cartoon is dat de kritiek vaak op een indirecte manier gepresenteerd wordt door middel van een visuele metafoor, waarmee de cartoonist letterlijk iets anders zegt dan hij bedoelt. Het wordt aan de lezer overgelaten de precieze inhoud van de kritiek te achterhalen, uitgaande van bepaalde gemeenschappelijke achtergrondkennis over de actuele politieke situatie. Een voorbeeld van een politieke cartoon met een visuele metafoor is Samenvatting Een politieke cartoon kan worden opgevat als een overtuigingspoging waarbij een cartoonist instemming van zijn publiek probeert te verwerven met de visie dat het handelen van een politicus of een andere publieke persoon negatief beoordeeld moet worden. Om duidelijk te maken welke strategische keuzes cartoonisten maken bij hun keuze van argumenten en de verbeelding daarvan in de vorm van een visuele metafoor als specifieke presentatietechniek, wordt in deze bijdrage de overtuigingspoging van een cartoonist geanalyseerd als een vorm van strategisch manoeuvreren. Uitgaande van het theoretische concept van strategisch manoeuvreren zoals geformuleerd door Van Eemeren (2010) maak ik op basis van een analyse van de argumentatieve verplichtingen van een cartoonist duidelijk welke keuzemogelijkheden een cartoonist heeft om door middel van een visuele metafoor zijn negatieve beoordeling van het handelen van de politicus tot uitdrukking te brengen. cartoon 1 waarin de Nederlandse cartoonist Tom Janssen kritiek levert op de overwinning van Lukaschenko bij de verkiezingen in Wit-Rusland in De boodschap van Janssen is dat het handelen van Lukaschenko negatief beoordeeld moet worden omdat de manier waarop hij de oppositie heeft uitgeschakeld in de verkiezingsstrijd in strijd is met internationale normen voor democratische verkiezingen. Om zijn standpunt en argumentatie op een indirecte manier tot uitdrukking te brengen gebruikt hij een visuele metafoor van een bokser die zijn tegenstander heeft vastgebonden om hem knock-out te kunnen slaan en zo de strijd te winnen. 1 Door de gedeelde kennis van de cartoonist en de lezer wat betreft de Tijdschrift voor Taalbeheersing - 34 (2012), nr. 3,

2 E.T. Feteris kenmerken van het genre van de cartoon (het feit dat beelden niet letterlijk geïnterpreteerd moeten worden maar metaforisch), kennis van de wereld (de regels van het boksen) en kennis van de actuele politieke situatie (de verkiezingen in Wit-Rusland en de internationale kritiek daarop) kan Janssen zijn kritiek op een indirecte manier overbrengen door het gebruik van de metafoor van de overtreding van een regel van het boksen. Tom Janssen maakt hierbij gebruik van wat in de literatuur wel een scenariometafoor wordt genoemd waarbij hij verwijst naar de gedeelde kennis van het scenario van een bokswedstrijd. 2 Om op een indirecte manier duidelijk te maken dat het handelen van politicus negatief gewaardeerd moet worden maken cartoonisten zoals Tom Janssen vaak gebruik van een afwijking van het scenario (een overtreding van een regel van een bepaalde sport zoals het boksen of een bepaald spel zoals het schaken) als metafoor om een overtreding van een bepaalde politieke norm of gedragsregel tot uitdrukking te brengen. Cartoon 1: Tom Janssen, Trouw 20 maart 2006, Vanuit een argumentatietheoretisch perspectief is het interessant om na te gaan hoe cartoonisten op een strategische manier gebruik maken van retorische middelen zoals visuele metaforen om hun standpunt en argumentatie op een indirecte manier te verwoorden. Zoals auteurs als Forceville (1996), Perelman en Olbrechts-Tyteca (1969, p. 401), Searle (1979) hebben aangegeven bieden metaforen de mogelijkheid om bepaalde informatie over te brengen die met een letterlijke beschrijving niet altijd mogelijk is. Door het gebruik van de metafoor maakt de cartoonist gebruik van de mogelijkheid die deze retorische techniek biedt om bepaalde informatie op een indirecte manier over te brengen en de interpretatie van de boodschap aan de lezer over te laten. Een visuele metafoor biedt namelijk mogelijkheden bepaalde abstracte begrippen en associaties die met woorden moeilijker of minder treffend tot uitdrukking gebracht kunnen worden over te brengen. Bovendien biedt het genre van de cartoon door het gebruik van bepaalde grafische technieken die niet beschikbaar zijn in taal bepaalde mogelijkheden om kritiek op een indirecte manier te formuleren. Zoals Forceville (1996, 2011, p.16) aangeeft biedt het multi-modale medium van de cartoon de 200

3 Strategisch manoeuvreren in politieke cartoons met een visuele scenariometafoor mogelijkheid het gedrag van een politicus of andere publieke persoon te ridiculiseren door het gebruik van bepaalde picturale elementen en overdrijvingen die niet corresponderen met een letterlijke vertaling in woorden. Tegen deze achtergrond is de vraag hoe cartoonisten strategisch gebruik kunnen maken van de mogelijkheden die visuele metaforen binnen de context van de politieke cartoon bieden om hun kritische boodschap vorm te geven. Om duidelijk te maken welke strategische keuzes een cartoonist kan maken om zijn publiek van de aanvaardbaarheid van zijn standpunt te overtuigen, wordt in deze bijdrage de overtuigingspoging van een cartoonist geanalyseerd als een vorm van strategisch manoeuvreren. 3 Daarbij maak ik gebruik van het theoretische concept van strategisch manoeuvreren zoals ontwikkeld door Van Eemeren (2010). Het strategisch manoeuvreren houdt in deze conceptie in dat degene die argumenteert probeert het dialectische doel om zijn publiek op een redelijke manier te overtuigen te verenigen met het retorische doel om dat te doen op een manier die voor hem het meest voordelig is. Om die twee doelen met elkaar te verenigen maakt degene die argumenteert een strategische keuze uit de dialectische mogelijkheden die hij heeft om zijn standpunt op een redelijke manier te verdedigen. Het betreft hierbij een keuze uit het topisch potentieel aan mogelijke argumenten en een keuze uit stilistische middelen die hij opportuun acht om het beoogde publiek voor zijn standpunt te winnen. Om vast te stellen wat de mogelijkheden zijn om strategisch te manoeuvreren met visuele metaforen in politieke cartoons is het dus nodig eerst vast te stellen wat de argumentatieve verplichtingen zijn waarbinnen een cartoonist zijn strategische keuzes kan maken. Met dit doel maak ik in paragraaf 2 duidelijk wat de complexe argumentatie is die aan een cartoon ten grondslag ligt en hoe een lezer op basis van de aanwijzingen uit de cartoon de bedoelde boodschap van de cartoonist moet reconstrueren door op basis van de visuele metafoor vast te stellen aan welke argumenten de cartoonist gehouden kan worden. Vervolgens ga ik in paragraaf 3 na wat de mogelijkheden zijn voor een cartoonist om strategisch te manoeuvreren met visuele metaforen binnen de speelruimte van deze argumentatieve verdedigingsplicht. Ik leg uit wat de keuzemogelijkheden zijn binnen de regels voor het gebruik van visuele metaforen in een politieke cartoon in termen van de keuze uit het topisch potentieel om de kritische boodschap te verbeelden. 2 De reconstructie van het standpunt en de argumentatie in politieke cartoons met een visuele metafoor Politieke cartoons vormen een specifiek argumentatief actietype waarbinnen het institutionele doel is het handelen van een bepaalde politicus (politieke partij of andere overheidsfunctionaris) aan een kritische toetsing te onderwerpen door het te beoordelen in het licht van bepaalde (ideaal)normen die gedeeld worden door de cartoonist en zijn lezers. 4 De cartoonist neemt het standpunt in dat het handelen van een bepaalde politicus negatief beoordeeld moet worden. 5 Om dit standpunt aanvaardbaar te maken moet de cartoonist het verdedigen met bepaalde argumenten die relevant zijn in het licht van de kritiek die binnen het genre van de politieke cartoon relevant is. In paragraaf 2.1 leg ik uit wat de verdedigingsplicht van een cartoonist is in termen van de complexe argumentatie die hij naar voren moet brengen om zijn kritische standpunt aanvaardbaar te maken. In 2.2 maak ik duidelijk hoe deze complexe argumentatie op basis 201

4 E.T. Feteris van de reconstructie van de visuele metafoor door de lezer gereconstrueerd moet worden en welke mogelijkheden een cartoonist daarbij heeft om bepaalde onderdelen van de reconstructie van zijn kritische boodschap aan de lezer over te laten. 2.1 De verdedigingsplicht van een cartoonist: de complexe argumentatie in politieke cartoons Om zijn standpunt aanvaardbaar te maken moet een cartoonist bepaalde argumenten aanvoeren waarmee hij relevante kritiek kan wegnemen. Ter verdediging van zijn standpunt dat het handelen van een bepaalde politicus negatief beoordeeld moet worden zal hij in de eerste plaats duidelijk moeten maken dat het handelen bepaalde kenmerken heeft die negatief beoordeeld moeten worden. Voor een volledige verdediging zal hij, anticiperend op mogelijke kritiek, ook uit moeten leggen dat die kenmerken van het handelen van de politicus in strijd zijn met bepaalde algemeen gedeelde waarden. Uitgaande van deze argumentatieplicht van een cartoonist kan nader gespecificeerd worden welke complexe argumentatie aan een politieke cartoon ten grondslag ligt. De hoofdargumentatie is kentekenargumentatie, bestaande uit een argument (1.1a) dat het handelen van de politicus (X) een bepaald kenmerk (of complex van kenmerken) (Y) heeft, en een argument (1.1b) dat dit kenmerk (Y) negatief beoordeeld moet worden, in combinatie met het verbindende argument (1.1a-1.1b ) dat als het handelen van een politicus (X) een bepaald kenmerk (Y) heeft en dit kenmerk negatief beoordeeld moet worden, het handelen van de politicus (X) negatief beoordeeld moet worden. 6 De subargumentatie (als anticiperen op mogelijke kritiek ten aanzien van argument 1.1b) is kentekenargumentatie bestaande uit (1.1b.1a) waarin wordt gesteld dat handelen dat kenmerk (Y) heeft in strijd is met waarde (W) en argument (1.1b.1b) dat handelen dat in strijd is met waarde W negatief beoordeeld moet worden. In schema: 1 Het handelen van politicus (X) moet negatief beoordeeld worden 1.1a Het handelen van politicus (X) heeft kenmerk (Y) 1.1b Het handelen van een politicus (X) dat kenmerk (Y) heeft moet negatief beoordeeld worden 1.1b.1a Het handelen van een politicus (X) dat kenmerk (Y) heeft is in strijd met waarde (W) 1.1b.1a.1 Waarde W is een is een algemeen aanvaard politiek beginsel 1.1a-1.1b Als het handelen van een politicus (X) kenmerk (Y) heeft en dit kenmerk (Y) negatief beoordeeld moet worden, dan moet het handelen van een politicus (X) negatief beoordeeld worden Schema 1 Standpunt en argumentatie in een politieke cartoon Deze complexe argumentatie vormt een nadere invulling van de verdedigingsplicht die een cartoonist heeft binnen het genre van de politieke cartoon. Hierna zal ik duidelijk maken hoe een lezer moet vaststellen aan welke invulling van deze complexe argumentatie een cartoonist gehouden kan worden op basis van de principes van het gebruik van een scenariometafoor in politieke cartoons. 202

5 Strategisch manoeuvreren in politieke cartoons met een visuele scenariometafoor 2.2 De reconstructie van de argumentatie in een politieke cartoon op basis van de reconstructie van de visuele metafoor Het specifieke van een politieke cartoon is dat het standpunt en de complexe argumentatie niet op een directe manier met behulp van woorden tot uitdrukking worden gebracht maar op een indirecte en impliciete manier door middel van een visuele metafoor, meestal in combinatie met bepaalde tekstuele elementen. 7 Het grootste deel van de hiervoor gereconstrueerde onderdelen van de argumentatie blijft impliciet. De cartoon bevat bepaalde visuele en tekstuele informatie over de politicus (X) en de politieke situatie, alsmede een karakterisering door middel van een visuele metafoor van het handelen in termen van het kenmerk (Y) van de politicus en de negatieve waardering daarvan. De precieze inhoud van het standpunt en de complexe argumentatie moeten door de lezer gereconstrueerd worden door de visuele en verbale informatie uit de cartoon te vertalen in termen van een standpunt en de verschillende onderdelen van de complexe argumentatie. 8 De kern van de reconstructie door de lezer zit hem daarbij in het vaststellen aan welke interpretatie van de hoofdargumentatie bestaande uit het argument 1.1a, dat het handelen van de politicus bepaalde kenmerken Y heeft, en het argument 1.1b, dat dit kenmerk negatief beoordeeld moet worden, de cartoonist gehouden kan worden. Omdat de argumentatie in het type cartoon waar ik het hier over heb op een indirecte manier tot uitdrukking wordt gebracht door middel van een visuele metafoor, moet vastgesteld worden aan welke propositionele inhoud van de visuele metafoor de cartoonist gehouden kan worden wat betreft het kenmerk (predikaat) Y en de negatieve beoordeling daarvan. 9 Een metafoor is een retorische techniek, een zogenaamde troop, met behulp waarvan een bepaald concept wordt uitgedrukt in termen van een ander concept met het doel bepaalde eigenschappen van het ene concept (het zogenaamde brondomein, de source, of de phoros ) over te dragen op het andere (het zogenaamde doeldomein, de target, of het thema ). 10 Het retorische voordeel van het gebruik van een metafoor is dat deze techniek mogelijkheden biedt om abstracte begrippen en bepaalde betekenissen en associaties die met woorden moeilijker of minder treffend uit te drukken zijn doeltreffender over te brengen. De metafoor biedt daarom voor een cartoonist een geschikt middel om zijn kritische boodschap op een effectieve manier over te brengen zonder dat de kritiek expliciet wordt gemaakt. Door het gebruik van een metafoor kunnen bepaalde negatieve eigenschappen van het door de lezers negatief gewaardeerde concept (het brondomein) worden overdragen op het handelen van de politicus (het doeldomein). Een type metafoor dat in politieke cartoons vaak gebruikt wordt is de zogenaamde scenariometafoor waarbij de cartoonist gebruik maakt van de voorkennis van het publiek van een bepaald scenario (zoals in ons voorbeeld een bokswedstrijd) dat hij gebruikt als brondomein. Een scenario, door Johnson (1980) een conceptueel schema genoemd, bestaat uit een aantal dimensies zoals deelnemers, rollen, relaties, objecten, attributen etcetera. Verwijzing naar een bepaald scenario maakt het mogelijk bepaalde informatie impliciet te laten omdat de vooronderstelling is dat mensen binnen een bepaalde cultuur vertrouwd zijn met dergelijke scenario s of schema s en in staat zijn de ontbrekende onderdelen in te vullen. In termen van Shen (1999, p. 1633) worden in het brondomein van een visuele scenariometafoor verschillende eenheden met elkaar verbonden door middel van bepaalde relaties zoals thematische relaties, causale relaties, ruimtelijke relaties en temporele relaties die de cartoonist kan gebruiken als basis voor zijn impliciete kritiek. 203

6 204 E.T. Feteris Zoals in de literatuur over metaforen wordt aangegeven, is er bij de interpretatie van een metafoor voor de lezer een zekere speelruimte bij het vaststellen van de interpretatie. Mc- Quarrie en Phillips (2005) leggen uit dat een visuele metafoor waarmee een indirecte claim tot uitdrukking wordt gebracht beschouwd kan worden als een specifieke vorm van wat Sperber en Wilson (1986) een weak implicature noemen, waarbij door de indirectheid van de presentatie van de claim door middel van een visuele metafoor verschillende alternatieve interpretaties van de metafoor mogelijk zijn. 11 Gezien de speelruimte voor de lezer bij de interpretatie van visuele scenariometaforen kan een cartoonist bepaalde kenmerken van een scenario gebruiken om zijn kritische visie op een indirecte manier tot uitdrukking te brengen. Door binnen een scenario zoals het boksscenario dat op zichzelf neutraal is bepaalde elementen te wijzigen (zoals de vastgebonden tegenstander), kan hij de lezer die afwijkingen laten herkennen als afwijking van het standaardscenario. Op basis van de herkenning van die afwijking zal de lezer dat aspect van het scenario identificeren als phoros voor de indirecte kritiek die de cartoonist over wil brengen. Het probleem zit hem er daarbij in dat er vaak verschillende mogelijkheden zijn voor de invulling van de propositionele inhoud van de kritiek die indirect door de phoros wordt overgebracht op het thema van de metafoor, het handelen van de politicus. Daardoor kan de cartoonist strategisch gebruik maken van de mogelijkheden die de visuele metafoor biedt om de precieze invulling van de kritiek die ten grondslag ligt aan de cartoon aan de lezer over te laten en die invulling te geven die het meest aansluit bij de voorkeuren van de lezer. In het geval van een politieke cartoon met een scenariometafoor moet de lezer het kenmerk (predikaat) Y reconstrueren door te achterhalen aan welke propositionele inhoud van de metafoor de cartoonist gehouden kan worden. Deze inhoud kan gereconstrueerd worden op basis van een reconstructie van de metafoor in termen van bepaalde kenmerken van het brondomein die negatief beoordeeld moeten worden en die worden overgedragen op het doeldomein (de politicus X wiens handelen kenmerk Y heeft). 12 De functie van de metafoor is dat duidelijk wordt gemaakt dat bepaalde negatief te waarderen kenmerken van het handelen Y van de politicus X (het doeldomein), gezien moeten worden in termen van het brondomein. 13 In de praktijk is het vaak moeilijk om precies vast te stellen aan welke invulling van het doeldomein de cartoonist gehouden kan worden omdat de invulling van de metafoor op basis van de kennis van de actuele politieke situatie verschillende alternatieve interpretaties openlaat. Dat is ook de reden waarom het genre van de politieke cartoon mogelijkheden biedt tot strategisch manoeuvreren omdat het in de regel lastig is om exact vast te stellen aan welke invulling van de metafoor de cartoonist gehouden kan worden. Dat dit problematisch is doet echter niet af aan het feit dat een politieke cartoon met een visuele metafoor bepaalde argumentatieve gebondenheden met zich meebrengt wat betreft de complexe argumentatie die aan de cartoon ten grondslag ligt. Als illustratie van het algemene principe van de reconstructie van de argumentatie die aan een politieke cartoon ten grondslag ligt geef ik hierna een reconstructie van een mogelijke invulling van cartoon 1 van Tom Janssen. Het gaat mij hierbij om een exemplarische demonstratie van het algemene principe van de reconstructie van de complexe argumentatie aan de hand van een cartoon van Tom Janssen die in dit geval de scenariometafoor van het boksen gebruikt. Bij elke politieke cartoon spelen specifieke reconstructie- en interpretatieproblemen bij het vaststellen van de mogelijke invullingen van de boodschap van de cartoonist. Er kan echter

7 Strategisch manoeuvreren in politieke cartoons met een visuele scenariometafoor pas op dergelijke specifieke problemen worden ingegaan als eerst het algemene mechanisme van de reconstructie duidelijk is gemaakt. De situatie waar de voorbeeldcartoon van Tom Janssen (Elections Belarus) naar verwijst is de kritiek die onder meer door de internationale Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) werd geleverd op de presidentsverkiezingen van 19 maart 2006 in Wit-Rusland. President Lukaschenko had zich herverkiesbaar gesteld als president, de oppositie had Milinkevich als kandidaat naar voren geschoven. Lukaschenko had daarop aangekondigd dat iedereen die naar verkiezingsbijeenkomsten van de oppositie zou gaan de nek omgedraaid zou worden, zoals bij een eend. 14 Lukaschenko werd opnieuw gekozen als president. De internationale kritiek op het verkiezingsresultaat was dat de verkiezingen niet plaats hadden gevonden in overeenstemming met internationale OVSE normen voor democratische verkiezingen waarop de deelnemende staten van de Verenigde Naties zich hadden vastgelegd. De kritiek was dat Lukaschenko als zittende president de autoriteit van de staat misbruikt had op een manier die ervoor zorgde dat burgers niet vrij en eerlijk hun stem konden uitbrengen en dat er gedurende de gehele verkiezingscampagne systematisch gebruik was gemaakt van intimidatie en onderdrukking van de oppositie. In dit geval gebruikt Tom Janssen de scenariometafoor van het boksen om bepaalde kenmerken van het brondomein (een overtreding van een regel van het boksen) over te brengen op het doeldomein (het schenden van de rechten van de oppositie en de kiezers). De elementen van het scenario zijn in dit geval de deelnemers (Lukaschenko en Milinkevich), de rollen (tegenstanders in een bokswedstrijd), de relatie (winnaar van de bokswedstrijd vs.verliezer van de bokswedstrijd), en attributen (bokshandschoenen en touw waarmee Milinkevich is vastgebonden). De afwijking van het standaardscenario van de bokswedstrijd zit hem in dit geval in het touw waarmee Milinkevich is vastgebonden en waarmee de overtreding van een regel van de bokssport wordt weergegeven. Een mogelijke reconstructie van de inhoud van de kritiek van Tom Janssen op basis van de reconstructie van de argumentatie is te vinden in schema 2. De reconstructie is gebaseerd op de reconstructie van het brondomein van de kritiek die door de scenariometafoor van de bokswedstrijd tussen Lukaschenko en Milinkevich tot uitdrukking wordt gebracht waarbij het kenmerk Y van het handelen van de politicus X, Lukashenko, negatief gewaardeerd wordt. De invulling van de propositionele inhoud van de kritiek op basis van de reconstructie van het brondomein van de metafoor, het vastbinden van de tegenstander in een bokswedstrijd om hem zo knock-out te kunnen slaan, wordt overgedragen op het handelen van Lukaschenko, namelijk het aan de oppositie ontnemen van mogelijkheden om campagne te voeren zodat hem de mogelijkheden worden ontnomen om de verkiezingen te winnen (de basis van de reconstructie van de argumenten 1.1a en 1.1b). De kritiek op het vastbinden van de tegenstander bij het boksen op grond van het feit dat het een overtreding van een regel van het boksspel is vormt in dit geval een metafoor voor de kritiek dat hij de oppositie de mogelijkheden heeft ontnomen om in de verkiezingsstrijd campagne te voeren en burgers de mogelijkheden heeft ontnomen om vrij hun stem uit te brengen (Y), de basis van de reconstructie van argument 1.1b.1. Zoals ik hiervoor heb aangegeven zijn er bij een metafoor altijd verschillende alternatieve reconstructies mogelijk, afhankelijk van de manier waarop de lezer de kritiek op het handelen van de politicus (kenmerk Y) invult. Het gaat mij er hier echter om duidelijk te maken wat het algemene principe is van de reconstructie die de lezer moet maken van de 205

8 E.T. Feteris inhoud van het handelen Y van de politicus X en de negatieve waardering daarvan als onderdeel van de complexe argumentatie die aan de cartoon ten grondslag ligt. 1 Het handelen van presidentskandidaat Lukaschenko (X) in de verkiezingsstrijd om het presidentsschap in Wit-Rusland moet negatief beoordeeld worden 1.1a Het handelen van presidentskandidaat Lukaschenko (X) heeft als kenmerk dat hij de oppositie de mogelijkheden heeft ontnomen om in de verkiezingsstrijd campagne te voeren en burgers de mogelijkheden heeft ontnomen om vrij hun stem uit te brengen (Y) 1.1b Het aan de oppositie ontnemen van mogelijkheden om in de verkiezingsstrijd campagne te voeren en burgers de mogelijkheden heeft ontnomen om vrij hun stem uit te brengen (Y) moet negatief beoordeeld worden 1.1b.1 Het aan de oppositie ontnemen van mogelijkheden om in de verkiezingsstrijd campagne te voeren en het burgers de mogelijkheden ontnemen om vrij hun stem uit te brengen (Y) is in strijd met internationale normen voor democratische verkiezingen waarop de deelnemende staten van de OVSE en de VN zich hebben vastgelegd (W) Schema 2 Reconstructie van het standpunt en de argumentatie in de cartoon van Tom Janssen Elections Belarus Omdat een visuele metafoor meestal verschillende alternatieve interpretaties open laat creëert dit voor een cartoonist bepaalde retorische mogelijkheden om strategisch te manoeuvreren. Doordat zijn gebondenheden wat betreft de inhoud van het standpunt en de argumentatie niet altijd precies vast te stellen zijn komt de interpretatie van de boodschap voor rekening van de lezer. In het volgende ga ik nader in op de keuzes die cartoonisten kunnen maken bij het strategisch manoeuvreren met argumentatie in politieke cartoons. Ik leg uit welke keuzemogelijkheden uit het topisch potentieel een bepaald type metaforen, scenariometaforen, voor een cartoonist bieden om zijn kritiek te uiten. 3 Strategisch manoeuvreren bij de verbeelding van het handelen van politici in politieke cartoons Bij het strategisch manoeuvreren maakt een cartoonist bepaalde strategische keuzes om binnen het kader van zijn argumentatieve verdedigingsplicht die argumenten en presentatiemiddelen te kiezen die vanuit retorisch oogpunt voor hem het meest voordelig zijn. In het volgende ga ik nader in op de vraag hoe een cartoonist strategisch kan manoeuvreren bij de keuzes voor de soorten invullingen die hij kan geven aan de hoofdargumentatie en bij de keuzes voor de verschillende manieren om die argumentatie te presenteren. Binnen het genre van de politieke cartoon worden de keuzemogelijkheden voor het soort invulling van de hoofdargumentatie beperkt door de regels van het spel van de politieke cartoon. Zoals ik hiervoor heb aangegeven, is een van de principes van de politieke cartoon dat het standpunt en het grootste deel van de argumentatie impliciet blijven en dat de cartoon alleen informatie biedt over de politicus X en bepaalde kenmerken van zijn handelen Y, alsmede de negatieve waardering van die kenmerken van zijn handelen. Binnen het soort cartoon waar ik mij hier mee bezighoudt, cartoons met een visuele metafoor, dient 206

9 Strategisch manoeuvreren in politieke cartoons met een visuele scenariometafoor de cartoonist zich tevens te houden aan bepaalde regels voor het gebruik van het retorische stijlmiddel van de metafoor. En ten slotte dient hij bij de visuele verbeelding van de politicus en de kritiek door middel van een metafoor gebruik te maken van de stijlmiddelen die horen bij de conventies van de politieke cartoon. Om duidelijk te maken wat de regels zijn van het spel die de mogelijkheden om strategisch te manoeuvreren bepalen ga ik in het volgende nader in op de mogelijkheden die de visuele scenariometafoor biedt om kritiek te leveren op het handelen van een politicus. Daarbij leg ik uit welke keuzemogelijkheden de cartoonist heeft op grond van de principes van de visuele metafoor in een politieke cartoon om bepaalde onderdelen van de hoofdargumentatie, de kenmerken van het handelen van de politicus en de negatieve waardering daarvan, tot uitdrukking te brengen. In paragraaf 2.2 heb ik uitgelegd hoe een cartoonist gebruik kan maken van een visuele scenariometafoor om zijn kritiek op het handelen van een politicus op een indirecte manier tot uitdrukking te brengen. In termen van de keuzemogelijkheden om de inhoud van de hoofdargumentatie in politieke cartoons te presenteren biedt de visuele metafoor voor cartoonisten een geschikt instrument om bepaalde kenmerken van het handelen (Y) van de politicus (X) zo te presenteren dat instemming van het beoogde lezerspubliek met de negatieve waardering daarvan bevorderd wordt. Door voor het brondomein een situatie te kiezen waarin een bepaalde persoon een handeling verricht waarvan de cartoonist mag aannemen dat die door het beoogde publiek negatief gewaardeerd wordt, kan de cartoonist de negatieve waardering van het brondomein overbrengen op het doeldomein (de kenmerken Y van het handelen van de politicus X) om instemming met het hoofdstandpunt te bevorderen. In ons voorbeeld is het brondomein het handelen van een bokser die een regel van het boksen overtreedt en het doeldomein de door de cartoonist bekritiseerde manier waarop Lukaschenko (X) de rechten van de oppositie in de verkiezingsstrijd om het presidentschap in Wit-Rusland heeft geschonden. De negatieve waardering van de overtreding van de regel van het boksen wordt zo overgedragen op het handelen van Lukanschenko. Een metafoor creëert voor de cartoonist niet alleen mogelijkheden om zijn kritiek op een indirecte manier over te brengen door bepaalde associaties die met het brondomein verbonden zijn over te dragen op het doeldomein, maar ook om bepaalde gebondenheden die bij een directe en letterlijke presentatie volgen uit de letterlijke betekenis van de gebruikte woorden te vermijden. De metafoor biedt mogelijkheden om bepaalde impliciete associaties over te laten aan de interpretatie van de lezer, waardoor de cartoonist zich kan onttrekken aan een verdedigingsplicht voor die associaties. Dit komt er in termen van de reconstructie van de inhoud van de hoofdargumentatie in een politieke cartoon op neer dat de cartoonist zich kan onttrekken aan bepaalde invullingen van de reconstructie van de kenmerken Y van het handelen van de politicus X. 15 In de voorbeeldanalyse in paragraaf 2 heb ik een exemplarisch voorbeeld gegeven van het soort reconstructie dat een lezer moet maken van de argumentatie die ten grondslag ligt aan de cartoon op basis van de institutionele kenmerken van de cartoon, in combinatie met algemeen gedeelde kennis over de regels van het boksspel en de actuele politieke situatie in Wit-Rusland waar de cartoon betrekking op heeft. Er is echter een zekere interpretatieruimte bij het vaststellen welke kenmerken Y precies bedoeld worden en op grond van welke waarden W de cartoonist deze kenmerken als negatief beoordeelt. In de voorbeeldcartoon biedt de actuele politieke situatie een duidelijke houvast voor de reconstructie van 207

10 E.T. Feteris de invulling van het kenmerk Y en de negatieve beoordeling daarvan. De kritiek betreffende schending van de rechten van de oppositie en de onmogelijkheid voor burgers om vrij hun stem uit te brengen is door internationale organisaties expliciet in verklaringen en rapporten geformuleerd. Het handelen van Lukaschenko werd veroordeeld als zijnde in strijd met internationaal vastgelegde normen voor democratische verkiezingen. Op een vergelijkbare manier gebruikt Tom Janssen in cartoon 2 de overtreding van een regel van de bokssport als element van het brondomein waarmee de kritiek op het doeldomein via de visuele metafoor tot uitdrukking wordt gebracht. 16 De cartoon heeft betrekking op het zogenoemde Verantwoordingsdebat in mei Tijdens de eerste 100 dagen van het kabinet Balkenende 4 hadden de ministers in plaats van te regeren door Nederland getrokken voor overleg met de samenleving. In deze cartoon wordt het brondomein van de tegenstander die niet in de ring verschijnt gebruikt als metafoor voor de kritiek dat de ministers van het kabinet Balkenende 4 tijdens de eerste 100 dagen van hun regeringsperiode afwezig waren als bestuurders van het land. Cartoon 2: Tom Janssen, mei 2007, De keuzemogelijkheden wat betreft de kritiek op de politicus hebben dus te maken met de mogelijkheden van de retorische techniek van de scenariometafoor binnen de regels van het genre van de politieke cartoon in relatie tot de kennis en de voorkeuren van het publiek dat overtuigd moet worden. Dit betekent dat een cartoonist als brondomein een scenario moet kiezen dat geschikt is om het handelen van de politicus te karakteriseren en dat herkenbaar is voor het publiek. Bovendien moet de afwijking in het scenario (zoals een overtreding van een regel van een sport) voor het publiek herkenbaar zijn als afwijking. Ten slotte moet de afwijking mogelijkheden bieden om de negatieve waardering ervan over te dragen op de negatieve waardering van het handelen van de politicus. De kern van de negatieve waardering van het handelen van de politicus wordt overgebracht door middel van de afbeelding van de afwijking van het scenario die voor de lezer herkenbaar en aanvaardbaar moet zijn. Voor de begrijpelijkheid en aanvaardbaarheid van een metafoor als retorische figuur gelden, 208

11 Strategisch manoeuvreren in politieke cartoons met een visuele scenariometafoor net als voor argumentatie, bepaalde deugdelijkheidscriteria, wil de cartoonist zijn retorische doel kunnen bereiken. Net als bij een bepaald argumentatieschema geldt dat er bepaalde kritische beoordelingsvragen ten aanzien van het gebruik van de metafoor gesteld kunnen worden. 17 Voor de vergelijking die aan de metafoor ten grondslag ligt kunnen specifieke invullingen van de kritische vragen die bij vergelijkingsargumentatie toepasselijk zijn gesteld worden, bijvoorbeeld in hoeverre het doeldomein op relevante punten vergelijkbaar is met het brondomein, of de eigenschappen van het brondomein die worden overgedragen op het doeldomein wel typerende eigenschappen zijn, etcetera. 18 Voor het gekozen brondomein geldt dat de cartoonist een brondomein moeten kiezen dat behoort tot de gemeenschappelijke culturele achtergrond van de cartoonist en het lezerspubliek, wil het publiek de metafoor kunnen begrijpen en aanvaarden. Als aan de genoemde voorwaarden is voldaan zal ook de overtuigingspoging van de cartoonist retorisch gezien kans van slagen hebben omdat zowel de vergelijkbaarheid van het brondomein en het doeldomein als de herkenning en negatieve waardering van bepaalde kenmerken van het brondomein voorwaarde zijn om de negatieve waardering daarvan over te kunnen dragen op het handelen van de politicus. In de voorbeeldcartoons zien we dat voor het lezerspubliek van Trouw (het primaire publiek van de cartoon van Tom Janssen) de keuze van de metafoor van de overtreding van een regel van een bokswedstrijd in elk geval aan deze voorwaarden lijkt te voldoen. Het boksen is een geschikte scenariometafoor die gebruikt kan worden om een confrontatie tussen politieke tegenstanders mee te vergelijken omdat het in beide gevallen om een strijd tussen twee personen of groepen gaat waarbij het doel van de strijd is dat een van de twee wint. In beide gevallen zijn er bepaalde constituerende en regulerende regels die bepalen wat de uitgangspunten van het boksen zijn en wat de regels zijn voor winst en verlies. De scenariometafoor van het boksen is herkenbaar als gemeenschappelijke culturele achtergrond voor de lezers zodat zij ook in staat zijn een correcte interpretatie te geven van de kritiek. Voor een algemeen publiek vormt de overtreding van een regel van het boksen, zoals het vastbinden van de tegenstander, een strijd tussen boksers uit verschillende gewichtsklassen, etcetera een geschikte keuze van een afwijking van een bepaald kenmerk/principe van het brondomein dat negatief gewaardeerd moet worden. Uitgaande van de aanvaarding van de scenariometafoor en de aanvaarding van een overtreding van een bepaald principe van dat scenario lijkt de door Tom Janssen gekozen scenariometafoor op die gronden retorisch gezien een geschikte keuze te vormen uit het topisch potentieel van mogelijke invullingen van het brondomein om zijn kritiek metaforisch over te brengen en de interpretatie van de inhoud van zijn boodschap aan de lezer over te laten. 4 Conclusie In deze bijdrage heb ik laten zien hoe politieke cartoons geanalyseerd kunnen worden als een poging het lezerspubliek te overtuigen van een bepaald kritisch standpunt over het gedrag van een politicus. Ik heb aangegeven hoe de overtuigingspoging geanalyseerd kan worden in termen van een standpunt dat wordt verdedigd door middel van een complexe argumentatie en ik heb aangegeven wat de argumentatieve gebondenheden van een cartoonist daarbij zijn. Ik heb duidelijk gemaakt dat de cartoon beschouwd kan worden als een indirecte vorm van argumentatie en ik heb uitgelegd hoe een lezer de complexe ar- 209

12 E.T. Feteris gumentatie die tot uitdrukking wordt gebracht met visuele (en verbale) middelen moet reconstrueren, gegeven de verschillende interpretatiemogelijkheden die eigen zijn aan het genre van de visuele metafoor. Aan de hand van een voorbeeld van een cartoon waarin de cartoonist gebruik maakt van een visuele scenariometafoor heb ik op basis van een analyse van de argumentatie uitgelegd hoe het strategisch manoeuvreren geanalyseerd kan worden in termen van een bepaalde keuze uit het topisch potentieel van argumentatieve middelen om de kritiek op een indirecte manier te presenteren en de interpretatie van de boodschap aan de lezer over te laten. Noten 1 Bij de aanduiding van de boodschap van de cartoonist in termen van een standpunt kan het zowel gaan om een reeds bekend standpunt in een bepaalde discussie dat ook door anderen, zoals de internationale pers is ingenomen (zoals in het voorbeeld van het standpunt van Tom Janssen), als om een standpunt dat specifiek vertegenwoordigd wordt door de cartoonist. De term standpunt verwijst hier naar het feit dat een bepaalde handelwijze positief of negatief wordt beoordeeld. 2 Voor het gebruik van de term scenariometafoor in politieke cartoons zie o.a. Schilperoord en Maes (2009). Voor een nadere toelichting van de scenariometafoor zie paragraaf 2. 3 Met deze benadering van politieke cartoons als overtuigingspoging en als argumentatieve activiteit sluit ik aan bij de opvattingen van auteurs zoals Blair (1996), Groarke (2002), Medhurst en DeSousa (1981), Schilperoord en Maes (2009, 2010) die politieke cartoons beschouwen als een poging een publiek van een bepaald standpunt te overtuigen met behulp van argumentatie. 4 Voor een karakterisering van verschillende argumentatieve actietypes zie Van Eemeren (1910). Zie Andone (2010) en Mohammed (2008) voor een beschrijving van andere vormen van politieke discussies waarin het handelen van politici op zijn aanvaardbaarheid wordt getoetst. 5 Vergelijk Groarke (2002) en Schilperoord en Maes (2009) voor een beschrijving van de kritische boodschap van een politieke cartoon in termen van een kritisch standpunt en argumentatie. 6 Voor de termen complexe argumentatie, kentekenargumentatie, etcetera zie Van Eemeren en Snoeck Henkemans (2006). 7 Zie voor het multimodale karakter van een politieke cartoon Forceville (1996). 8 Voor het enthymemetische karakter van de cartoon als argumentatie waarvan bepaalde onderdelen verzwegen zijn vergelijk Medhurst en Desousa (1981, p.204) die aangeven dat cartoonisten gebruik maken van enthymemen waarvan het lezerspubliek de ontbrekende premissen moeten invullen. Uitgaande van zijn kennis van zijn publiek kan de cartoonist ervan uitgaan dat zij, op basis van de gedeelde waarden, overtuigingen en voorkeuren, in staat zullen zijn (in termen van het Toulmin-model, E.F.) de noodzakelijke warrant aan te vullen die nodig is om de stap van de data naar de conclusie te maken. 9 Bij de beschrijving van de reconstructie die door de lezer uitgevoerd moet worden om de boodschap van de cartoonist te achterhalen gaat het om een normatief-analytische beschrijving van de reconstructie van de gebondenheden van de cartoonist en niet om een beschrijving van de cognitieve processen die zich in het hoofd van de lezer afspelen. 10 Voor het gebruik van termen voor de aanduiding van de aspecten van de metafoor zoals brondomein, target, phoros, etcetera; zie Black (1979), Forceville (1996), Lakoff & Johnson 1980), Perelman & Olbrechts-Tyteca (1971), Schilperoord & Maes (2009). 11 Zie ook Tanaka (1994) die stelt dat adverteerders vaak gebruik maken van beelden wanneer zij geen verantwoordelijkheid willen nemen voor de verborgen boodschap die indirect door het beeld wordt overgebracht. 210

13 Strategisch manoeuvreren in politieke cartoons met een visuele scenariometafoor 12 De termen brondomein en doeldomein zijn ontleend aan de theorie over verbale metaforen van o.a. Lakoff en Johnson (1980). Perelman en Olbrechts-Tyteca (1976) hanteren de termen phoros en thema. In paragraaf 3 wordt nader ingegaan op de mogelijkheden van de metafoor om strategisch te manoeuvreren. 13 Bij de reconstructie van de propositionele inhoud van het kenmerk Y op grond van de reconstructie van de metafoor gaat het niet om het reconstrueren van een vergelijkingsargumentatie (analogie) waarbij de vergelijking tussen het brondomein en het doeldomein een ondersteuning vormt van de typering van het handelen van de politicus in termen van kenmerk Y, maar alleen een stijlmiddel om de propositionele inhoud van het kenmerk Y op een indirecte manier over te brengen. De aanvaardbaarheid van het hoofdstandpunt over de negatieve beoordeling van het handelen van de politicus is namelijk niet afhankelijk van de aanvaardbaarheid van de vergelijking die door middel van de metafoor wordt overgedragen. De metafoor vormt dus geen onderdeel van de gebondenheden van de cartoonist in termen van een vergelijkingsargumentatie. Zie ook Garssen (2009, pp ) voor een analyse van de metafoor en de figuratieve analogie als kentekenargumentatie. Voor de reconstructie van vergelijkingsargumentatie en de relevante kritische vragen bij de beoordeling daarvan zie Van Eemeren e.a. (2006). 14 Zie 15 Zoals Searle (1979, p.112) heeft aangegeven, zijn er bij het produceren en interpreteren van een metafoor bepaalde gedeelde strategieën van de spreker en luisteraar die hen de mogelijkheid bieden om de verzameling mogelijke interpretaties van wat Searle R noemt (en ik hier het predikaat Y) in te perken. Binnen dit bereik van mogelijke interpretaties van wat ik het predikaat Y noem kan de cartoonist dus strategisch manoeuvreren doordat hij de uiteindelijke interpretatie van Y aan zijn publiek overlaat. 16 Voor een overzicht van andere cartoons van Tom Janssen gebaseerd op het sportscenario zie de masterscriptie van Tessa van Velzen Politici in de boksring. Universiteit van Amsterdam, Opleiding Taal en Communicatie, Zoals ik in noot 13 heb aangegeven is een visuele metafoor geen vergelijkingsargumentatie maar een retorisch stijlmiddel om een bepaalde karakterisering van een persoon of object te geven. Dit neemt echter niet weg dat de kritische vragen die bij vergelijkingsargumentatie toepasselijk zijn als basis kunnen dienen bij de beoordeling van de geschiktheid van een bepaalde metafoor als retorische techniek. Voor een nadere beschrijving van de kritische vragen bij vergelijkingsargumentatie zie van Eemeren e.a. (2006) en Garssen (1997). 18 Vergelijk Perelman en Olbrechts-Tyteca (1969, p. 399 ev.) die de metafoor beschouwen als een gecondenseerde analogie die het resultaat is van een fusion van een element uit de phoros met een element uit het thema. Volgens Perelman en Olbrechts-Tyteca kan de metafoor gebruikt worden om de analogie aanvaardbaar te maken, door hem in de vorm van een metafoor te presenteren zodat hij voor de lezer inzichtelijk wordt gemaakt. Bepaalde termen uit de sfeer van de phoros worden geïntroduceerd in de sfeer van het thema en worden geëxpliciteerd in termen die behoren tot het thema. Literatuur Andone, C. (2010). Maneuvering strategically in a political interview. Analyzing and evaluating responses to an accusation of inconsistency (Proefschrift Universiteit van Amsterdam). Amsterdam: Rozenberg Press. Birdsell, D., & Groarke, L. (1996). Toward a theory of visual argument. Argumentation and Advocacy, 33, Black, M. (1979). More about metaphor. In A. Ortony (Red.), Metaphor and Thought (pp ). Cambridge: Cambridge University Press. Blair, J.A. (1996). The possibility and actuality of visual arguments. Argumentation and Advocacy, 33, Bounegru, L., & Forceville, C. (2011). Metaphors in editorial cartoons representing the global financial crisis. Visual communication, 10,

14 E.T. Feteris Eemeren, F.H. van (2010). Strategic manoeuvering in argumentative discourse. Extending the pragma-dialectical theory of argumentation. Amsterdam: John Benjamins. Eemeren, F.H. van, & Grootendorst, R. (1992). Argumentation, communication, and fallacies. Mahwah, NJ: Erlbaum. Eemeren, F.H. van, & Grootendorst, R. (2004). A systematic theory of argumentation. The pragma-dialectical approach. Cambridge: Cambridge University Press. Eemeren, F.H. van, Grootendorst, R., & Snoeck Henkemans, A.F. (2006). Argumentatie. Inleiding in het analyseren, beoordelen en houden van betogen. Groningen: Martinus Nijhoff. Forceville, C. (1996). Pictorial metaphor in advertising. London: Routledge. Garssen, B.J. (1997). Argumentatieschema s in pragma-dialectisch perspectief. Een theoretisch en empirisch onderzoek (Proefschrift Universiteit van Amsterdam). Amsterdam: IFOTT, Studies in Language and Language Use. Garssen, B.J. (2009). Comparing the incomparable: Figurative analogies in a dialectical testing Procedure. In F. H. van Eemeren & B.J. Garssen (Red.), Pondering on Problems of Argumentation. Twenty Essays on Theoretical Issues (pp ). Dordrecht: Springer, 2009). Groarke, L. (1998). Logic, art and argument. Informal Logic, 18, Groarke, L. (2002). Towards a pragma-dialectics of visual argument. In F.H. van Eemeren (Red.), Advances in pragmadialectics (pp ). Amsterdam: SicSat. Feteris, E.T., Groarke, L., & Plug, H.J. (2011). Strategic maneuvering with visual arguments in political cartoons: A pragma-dialectical analysis of the use of topoi that are based on common cultural heritage. In E.T. Feteris, B.J. Garssen, & A.F. Snoeck Henkemans (Red.), Keeping in touch with pragma-dialectics. In honor of Frans H. van Eemeren (pp ). Amsterdam: John Benjamins. Lakoff, G., & and Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. Chicago: Chicago University Press. McQuarrie, E.F., & Phillips, B.J. (2005). Indirect persuasion in advertising. How consumers process metaphors presented in pictures and words. Journal of Advertising, 34(2), Medhurst, M.J., & DeSousa, M.A. (1981) Political cartoons as a rhetorical form: A taxonomy of graphic discourse. Communication Monographs, 48, Mohammed, D. (2008). Institutional insights for analysing strategic manoeuvring in the British prime minister s question time. Argumentation, 22, Perelman, Ch., & Olbrechts-Tyteca, L. (1971). The new rhetoric. A treatise on argumentation. London: University of Notre Dame Press. (Vertaling van: La nouvelle rhétorique: Traité de l argumentation, 1958). Schilperoord, J., & Maes, A. (2009). Visual metaphoric conceptualization in editorial cartoons. In C. Forceville & E. Urios-Aparisi (Red.), Multimodal Metaphor. Berlin: Mouton de Gruyter. Schilperoord, J., & Maes, A. (2010). Visuele hyperbolen. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 32, Searle, J. (1979). Expression and meaning. Studies in the theory of speech acts. Cambridge: Cambridge University Press, Shen, Y. (1999). Principles of metaphor interpretation and the notion of domain : A proposal for a hybrid model. Journal of Pragmatics, 31, Sperber, D., & Wilson, D. (1986). Relevance: Communication and cognition. Oxford: Blackwell. Tanaka, K. (1984). Advertising language: A pragmatic approach to advertisements in Britain and Japan. London: Routledge. 212