In Europa is er sprake van een zekere mate van wederzijdse

Transcriptie

1 De vluchtelingencrisis: van intuïtie naar redelijkheid Voor de oplossing van de aanhoudende vluchtelingencrisis in Europa is Europese samenwerking een vereiste. Deze samenwerking is niet alleen belangrijk voor het vinden van een oplossing van het probleem, maar ook voor een gezonde relatie tussen Europese landen in de toekomst. 1 Om bemiddeling tussen verschillende Europese landen, hun gekozen leiders, te verwezenlijken moeten van conflictpartijen gesprekspartners worden gemaakt. Emma van Bijnen laat zien hoe argumentatieleer kan helpen om in het conflict over het vluchtelingenprobleem van hooggespannen conflicttaal redelijke argumentatieve gesprekken te maken, en waarom het in dit conflict van belang is om dit middels bemiddeling te verwezenlijken. Door Emma van Bijnen In Europa is er sprake van een zekere mate van wederzijdse economische en politieke afhankelijkheid. Deze afhankelijkheid zorgt ervoor dat verdeeldheid en interne conflicten Europa als geheel zwakker maken. Voor een optimaal functionerend Europa moeten de onderlinge relaties tussen Europese landen dus gezond zijn. Indien politici het niet eens kunnen worden over de aanpak van het probleem en/ de handhaving van beleidsvoeringen, zal het conflict schade kunnen aanrichten aan de werkbare relatie tussen Europese landen. Wanneer het oplossen van het vluchtelingenprobleem geen motivatie is voor bemiddeling, zouden Europese leiders een toekomstige harmonieuze samenwerking als motivatie kunnen gebruiken voor eventuele bemiddeling. Een neutrale bemiddelaar kan de staatshoden van Europese landen leiden in een discussie over het vluchtelingenprobleem dat oplossingsgericht is en de mogelijkheid biedt om het conflict op een redelijke manier te benaderen, wat zorgt voor een grotere kans op relatie behoud en/ herstel. Waarom redelijkheid belangrijk is Bemiddelaars kunnen een setting creëren waarin de conflictpartijen een kans krijgen redelijke discussies te voeren die niet vanuit gevoel intuïtie, maar vanuit de onderliggende belangen worden gevoerd. Deze belangen kunnen worden gepresenteerd in de vorm van proposities die bespreekbaar worden gemaakt als deel van een oplossingsgerichte discussie. Om een oplossingsgerichte discussie te realiseren hoeven partijen niet rationeel te denken, wat vaak lastig zou zijn bij een conflict dat gepaard gaat met emotie, maar wel redelijkheid als centrale waarde in de discussie aannemen. Voor het oplossen van het conflict is het namelijk essentieel dat alle partijen bereid zijn om het conflict op te lossen op een manier waar alle partijen mee kunnen leven. Dit komt overeen met het concept van commitment dat van belang is in het mediationproces. Wanneer een van de groepen er enkel op uit is om het conflict te winnen, in plaats van de beste oplossing(en) voor het probleem te vinden, zal bemiddeling en het verkrijgen van een redelijke oplossing voor het conflict lastig worden, omdat effectiviteit dan de plaats inneemt van redelijkheid. In de pragma-dialectische benadering van argumentatie, opgezet door van Eemeren en Grootendorst, wordt deze redelijke resolutie van een discussie als uitgangspunt genomen. 2 Van intuïtief naar argumentatief Greco, onderzoeker naar argumentatie in mediation, geeft aan dat er in een succesvolle bemiddeling twee fasen zijn waarin een bemiddelaar de omschakeling verwezenlijkt van partijen als conflictpartijen (C1-fase) naar gesprekspartners (C2-fase). 3 De C1-fase wordt gekarakteriseerd door intuïtieve reacties en eventuele vijandigheid tussen de partijen die met elkaar in conflict zijn. Het is deze fase waarin de meeste conflicten zich bevinden als een bemiddelaar wordt ingeschakeld. In de C2-fase vindt de oplossingsgerichte argumentatieve discussie plaats. De C2-fase is voor het vluchtelingenconflict van belang omdat het de relatie tussen Europese landen in de toekomst helpt bevorderen. De complexiteit van het conflict Het vluchtelingenconflict is onmiskenbaar complex, mede door het feit dat het een omvangrijk internationaal conflict TIJDSCHRIFT CONFLICTHANTERING Nummer 6, 2015 Sdu 21

2 betreft. De discussie is nog volop aan de gang. Verschillende landen worden in verschillende mate geconfronteerd met het vluchtelingenprobleem en Europese landen hebben verschillende belangen die een rol spelen en/ zouden kunnen gaan spelen in de manier waarop het conflict zich ontwikkelt. Bovendien gaat de discussie over het vluchtelingenprobleem gepaard met onderbuikgevoelens, die ervoor zouden kunnen zorgen dat het conflict zonder bemiddeling in een C1-fase blijft steken, terwijl het vluchtelingenprobleem mogelijk aanhoudt groeit. Standpunten en voorbeeldargumenten Als we proberen om mogelijke C2-uitspraken te ontlenen uit mediaberichten, kunnen we ondanks de complexiteit van het conflict, al dan niet voorzichtig, generaliseren en de participanten onderverdelen in twee groepen. Beide groepen, die we voor het gemak de tegengroep en de voorgroep noemen, nemen standpunten in die zij verdedigen door middel van argumenten met als doel het evenwicht van de tegenpartij te doen kantelen naar de acceptatie van hun eigen standpunt. 4 Standpunt 1 (de tegengroep): Wij moeten minder vluchtelingen toelaten in Europa dan op dit moment wordt gedaan. Standpunt 2 (de voorgroep): Wij moeten meer vluchtelingen toelaten in Europa dan op dit moment wordt gedaan. Alle C1-uitspraken kunnen door een bemiddelaar worden teruggerekend naar deze standpunten, enkele herkenbare argumenten die zijn/worden gevoerd ter verdediging van een van de standpunten. Deze argumenten zouden we voorbeeldargumenten kunnen noemen. Met behulp van voorbeeldargumenten kan een bemiddelaar in een discussie over het vluchtelingenprobleem de C1 uitspraken van partijen koppelen aan voorbeeldargumenten en/ standpunten óf standpunten en/ voorbeeldargumenten aanpassen op de belangen die in het gesprek worden ontaard. In figuur 1 staan tien voorbeeldargumenten. Er zijn uiteraard veel meer voorbeeldargumenten te identificeren, maar tien voorbeelden zijn genoeg om in dit artikel een idee te geven van argumenten die worden gebruikt in het conflict. 5 Voorbeeld argumentatie tegen Wat opvalt aan de voorbeeldargumenten van de tegengroep is dat de meeste argumenten een ongewenst effect presenteren dat werkelijkheid zou kunnen worden mocht het standpunt van de voorgroep worden geaccepteerd. Een duidelijk voorbeeld hiervan is het argument Als we de toelating van vluchtelingen niet beperken worden Europeanen een minderheid op hun eigen continent, geuit door de Hongaarse premier Viktor Orban op 4 september jl. 6 Dit type argumentatie, waarbij wordt verwezen naar de Argumenten Tegen-Groep Het is gevaarlijk om (zoveel) mensen uit conflictgebieden toe te laten in Europa Europeanen worden een minderheid op hun eigen continent Het zijn migranten die hun geluk zoeken in Europa We moeten veilige havens creëren in de conflictgebieden De vluchtelingen bedreigen de landsaard van Europa Figuur 1 Argumenten van de tegengroep en de voorgroep Actie X is wenselijk Actie X is onwenselijk Want: Actie X leidt tot Y En: Y is wenselijk Y is onwenselijk Figuur 2. Beknopt schema pragmatische argumentatie Argumenten Voor-Groep Het is onze morele taak Het is de taak van Europa Het zijn vluchtelingen die veiligheid zoeken in Europa Veilige havens creëren in conflictgebieden werkt niet De vluchtelingen bedreigen de landsaard van Europa niet X = Acceptatie van het standpunt/uitgangspunt voor beleidsvoorstellen Y = Doel/thema Als actie X leidt tot het wenselijke gevolg Y, dan is X wenselijk Als actie X leidt tot het onwenselijke gevolg Y, dan is X onwenselijk gevolgen van standpuntacceptatie, wordt in de pragma-dialectiek pragmatische argumentatie genoemd. Hoe pragmatische argumenten werken wordt uitgelegd in figuur 2. 7 In andere woorden: de voorkeur voor het afkeuren van een beleidskeuze gebaseerd op het standpunt wordt ondersteund door middel van een verwijzing naar de consequenties van het beleid. De gevolgen kunnen worden geëvalueerd op basis van hun vermogen om de doelen, die verbonden zijn aan de belangen van de partijen, te ondersteunen tegen te werken. Het thema van argumenten tegen In conflicten hebben taaluitingen vaak een thema. Deze thema s informeren de onderliggende doelen van de partijen in de discussie. Het belangrijkste, door middel van argumentatie gepresenteerde, belang van de tegengroep heeft bescherming als thema. 22 nmv TIJDSCHRIFT CONFLICTHANTERING Nummer 6, 2015

3 Foto: Petros Giannakouris/AP Photo Het doel is de algemene bescherming van Europa en haar cultuur en inwoners. Voor het gemak kunnen wij argumenten met dit thema beschermingsargumenten noemen. Voor deze beschermingsargumenten zijn er een aantal kritische vragen die kunnen worden gesteld door de bemiddelaar indien er in de discussie door politici dergelijke argumenten worden gevoerd: 8 1. Is Y onwenselijk? Ingevuld als: Is het onwenselijk dat Europeanen een minderheid worden op hun eigen continent? 2. Leidt X daadwerkelijk tot Y? Ingevuld als: Leidt het toelaten van meer vluchtelingen er daadwerkelijk toe dat Europeanen een minderheid worden op hun eigen continent? Door middel van het stellen van deze vragen wordt niet alleen de argumentatie van de tegengroep op de proef gesteld. De bemiddelaar is in staat met de eerste kritische vraag het belang op tafel te krijgen, door de opvolgvraag waarom? te stellen. Door middel van vraag 2 kan een bemiddelaar de partijen stimuleren om mensen los te denken van het probleem en de zaak pragmatisch te benaderen. Voorbeeld argumentatie voor De voorgroep lijkt voornamelijk tegenargumenten te gebruiken. De tegenargumenten zijn tegenreacties op specifieke argumenten die door de tegengroep naar voren worden gebracht. Dit is interessant omdat het de suggestie wekt dat de leden van de voorgroep zichzelf beschouwen als de status quo, wiens standpuntinname, door haar vanzelfsprekendheid, weinig argumentatieve onderbouwing nodig heeft. Als wij hiervan uitgaan, blijven er voor een bemiddelaar in dit conflict de volgende vragen over: waarom beschouwt de voorgroep de aanvaardbaarheid van hun standpunt als vanzelfsprekend en welke argumenten worden er wel gebruikt ter verdediging van hun standpunt? Het thema van argumentatie voor Om de voornoemde vragen te beantwoorden kan een bemiddelaar kijken naar het thema van deze argumenten in de discussie: ethiek. Argumenten in het vluchtelingenconflict met dit thema kunnen we ook wel het-is-onze-taak-argumenten noemen. Voorbeelden zijn: 1. (Omdat) het onze morele taak is. 2. (Omdat) het de taak van Europa is. De twee argumenten zijn nauw met elkaar verbonden. Ze worden veelal door elkaar gebruikt en zouden, in sommige gevallen, zelfs kunnen worden herschreven als: (omdat) het de morele taak van Europa is. Hoewel beide het-is-onze-taak- TIJDSCHRIFT CONFLICTHANTERING Nummer 6, 2015 Sdu 23

4 argumenten zijn, is het van belang om erbij stil te staan dat achter de argumenten niet noodzakelijk dezelfde belangen schuilen. Waar het belang achter argument 1, bijvoorbeeld, de instandhouding van algemeen aanvaardbare normen en waarden in Europa is, kan het belang achter argument 2 van een politieke economische aard zijn. Desondanks sluit het gebruik van deze twee argumenten aan bij het idee dat het opvangen van vluchtelingen in het land door de voorgroep wordt gezien als vanzelfsprekend voor mensen met een goed moreel kompas. Het zijn de vluchtelingen die door de voorgroep worden geïdentificeerd als de mensen die het moeilijk hebben, waarmee het toelaten van vluchtelingen wordt gepresenteerd als een kenmerk van een goed mens. In de pragma-dialectiek wordt dit ook wel symptomatische argumentatie genoemd. 9 Figuur 3 is een gesimplificeerd schema van de werking van symptomatische argumentatie in het vluchtelingenconflict. Z moet worden geaccepteerd Y moet worden geaccepteerd Want: Y is X Z is X En: Z is karakteristiek voor Y Y is karakteristiek voor Z X = Onderwerp van de claim Y = Claim Z = Karakteristieke eigenschap Het standpunt moet worden geaccepteerd, want het argument bevat een kenmerk van hetgeen dat wordt geclaimd in het standpunt Het standpunt moet worden geaccepteerd, want het standpunt bevat een kenmerk van hetgeen dat wordt genoemd in het argument Figuur 3. Beknopt (en aangepast) schema symptomatische argumentatie Voor deze morele symptomatische argumenten kunnen bemiddelaars twee belangrijke kritische vragen stellen: 1. Zijn er ook non-z s die Y als karakteristiek eigenschap hebben? Ingevuld als: Is het toelaten van meer vluchtelingen altijd een kenmerk van een goed mens ( zijn er ook niet-goede mensen die meer vluchtelingen willen toelaten in Europa)? 2. Zijn er ook Z s die Y niet als karakteristiek eigenschap hebben? Ingevuld als: Zijn er ook goede mensen die niet meer vluchtelingen willen toelaten in Europa? Deze kritische vragen kunnen, indien het antwoord ja is, worden opgevolgd door vragen die waarom bevatten. Het is uiteraard van belang dat de bemiddelaar beide partijen laat nadenken over de kritische vragen die voor hun argumenten van toepassing zijn, om de objectiviteitspositie van de bemiddelaar te bewaren. Het belang van eenduidige definities Bemiddelaars kunnen, bijvoorbeeld door middel van het vragen naar bevestiging, uitbreiding verheldering van uitspraken, de aangenomen definities van concepten die belangrijk zijn voor het conflict (helder) op tafel krijgen. Door dit te doen kan het bijvoorbeeld blijken, worden bevestigd, dat er in het conflict over het vluchtelingenprobleem een meerdere definitieproblemen bestaan. Wanneer we uitzoomen en naar de communicatie in de discussie kijken lijken de voorgroep en de tegengroep de woorden probleem, crisis, op verschillende manieren te gebruiken. De tegengroep herkent de situatie waarin Europa zich verkeert door de stroom aan vluchtelingen als zijnde problematisch, terwijl de voorgroep de situatie waarin de vluchtelingen zich verkeren als problematisch beschouwt. Dit betekent overigens niet dat een partij (helemaal) geen begrip heeft voor de probleemdefinitie van de andere partij. Het belangrijkste is dat voor de ene groep het ene probleem zwaarder weegt dan de ander. Dit onderscheid zou kunnen worden verklaard door het verschil in thema s en doelen die de groepen willen realiseren. Definitiekwesties zitten redelijke oplossingen voor conflicten in de weg. Pas wanneer er overeenstemming is over de omschrijving van het probleem, kan er worden gezocht naar een oplossing waar alle groepen akkoord mee kunnen gaan. Bij een definitiegesprek over de aard van het probleem is het van belang dat er eenduidige definities worden vastgesteld voor kernconcepten in het conflict, zoals het probleem zelf; en verbonden concepten, zoals vluchtelingen en migranten. Dergelijke definitiegesprekken kunnen worden geïntroduceerd en begeleid door een bemiddelaar. Om te illustreren hoe (her)definiëring, begeleid door een bemiddelaar, het resolutieproces kan bevorderen toont figuur 4 een mogelijke herdefinitie van vluchtelingen. A vluchteling = oorlogsvluchteling vluchtelingen B migrant = economische vluchteling Figuur 4. Voorbeeld van een mogelijke herdefinitie van vluchtelingen Een bemiddelaar zou, door middel van het stellen van vragen, de herdefiniëring als resultaat van het definitiegesprek tot stand kunnen laten komen. In dit voorbeeld rekenen de groepen niet alle hulpzoekenden die naar Europa komen als vluchtelingen. Door de herdefiniëring zou het, bijvoorbeeld, kunnen zijn dat 24 nmv TIJDSCHRIFT CONFLICTHANTERING Nummer 6, 2015

5 de tegengroep aangeeft groep A wel Europa binnen te willen laten, dat de voorgroep aangeeft een deel van de hulpzoekenden, geherdefinieerd in groep B, niet Europa binnen te willen laten. Het kan ook zijn dat het, door het verkrijgen van bevestiging, uitbreiding en/ verheldering, blijkt dat de partijen dichterbij elkaar liggen dan zij in eerste instantie dachten wat betreft hun wensen voor Europa. Gelijksgezindheid op verschillende vlakken kan ervoor zorgen dat Europa haar interne relaties kan waarborgen. Conclusie Het is duidelijk dat het aanduiden van verschillen in een conflict makkelijker is dan het herkennen van de overeenkomsten tussen partijen. Het zijn echter vaak de overeenkomsten waarin de mogelijkheden voor oplossingen zich verschuilen. De bemiddelaar kan de, soms verrassende, overlappingen expliciet maken, door de omslag van een C1- naar een C2-discussiefase tot stand te laten komen en te begeleiden. Bemiddelaars kunnen door het stellen van kritische vragen, die horen bij het soort argumenten dat wordt gebruikt, de partijen uitnodigen om de aanvaardbaarheid van hun argumenten en de functionaliteit van hun opties te testen. Hiermee faciliteert de bemiddelaar de partijen bij het voeren van een oplossingsgerichte en redelijke argumentatieve discussie in de C2-fase. Bovendien kunnen er door de focus op redelijkheid makkelijker oplossingen worden gevonden, interne relaties worden behouden, en kunnen politici, eventueel, makkelijker de wederzijdse concessies die voor de oplossing zijn gedaan verklaren aan hun achterban. Noten 1 Meer over de relatie tussen de behoefte aan bemiddeling en het verbeteren en/ behouden van de relatie tussen conflicterende partijen kan worden teruggevonden in S. Greco Morasso, Argumentation in Mediation: A Reasonable Way to Handle a Conflict, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company Meer over pragma-dialectiek is onder andere te vinden in F.H. van Eemeren, Reasonableness and Effectiveness in Argumentative Discourse: Fifty Contributions to the Development Pragma-Dialectics, Zwitserland: Springer International Publishing Voor meer hierover zie Morasso Meerdere standpunten, behorende tot sub-discussies alternatieven op de discussie die hier wordt gepresenteerd, kunnen worden geïdentificeerd. Meestal verschillen deze standpunten in de mate van nuancering van de standpunten in dit artikel. 5 De tien argumenten zijn geselecteerd op basis van hun prevalentie in de internationaal georiënteerde media tussen 1 september 2015 en 1 oktober Zie 7 Figuur 2 is gebaseerd op E.T Feteris, The Pragma-Dialectical Analysis and Evaluation Teleological Argumentation in a Legal Context, Argumentation 2008, 22(4), p Voor meer informatie over kritische vragen zie F.H. van Eemeren & R. Grootendorst, A Systematic Theory Argumentation: The Pragma-dialectical Approach, Cambridge: Cambridge University Press Voor meer over argumentatieschema s zie F.H. van Eemeren, R. Grootendorst & A.F. Snoeck-Henkemans, Argumentation: Analysis, Evaluation, Presentation, New York: Routledge Over de auteur Emma van Bijnen loopt ter afronding van haar MA Discourse and Argumentation Studies aan de Universiteit van Amsterdam stage bij het ADR Instituut. Hier doet zij onderzoek naar de wetenschappelijke achtergrond van communicatie in mediation. De resultaten worden gepubliceerd op het platform van het ADR Instituut. TIJDSCHRIFT CONFLICTHANTERING Nummer 6, 2015 Sdu 25