Duingebied Hoorn-Oosterend en de Groede

Transcriptie

1 Duingebied Hoorn-Oosterend en de Groede Plan van Aanpak Integrale Gebiedsontwikkeling Definitief rapport 16 december 2011 Chris Braat, Stichting FREE Nature

2 2 Inhoud 1 Aanleiding: samen op zoek naar meer waarde Functies en belangen Natuur Kustveiligheid en kustbeheer Zoetwaterbeheer en drinkwaterwinning Landbouw Cultuurhistorie en menselijk gebruik Recreatie Kernopgave Visie: een dynamisch natuurrijk cultuurlandschap Op weg naar realisatie: maatregelen Natuur: habitats en soorten in het landschap Verstuiving, veiligheid en dynamisch kustbeheer Zoet water: vasthouden, afvoeren en mogelijk winnen Beweiding en begrazing Cultuurhistorie en natuur in duingraslanden en duinvalleien...25 Bijlage 1: Landschapsvormende processen en menselijke invloed...27 Bijlage 2: Instandhoudingsdoelen Natura Habitattypen...29 Soorten...33 Bijlage 3: Vormen van begrazing...35

3 3 1 Aanleiding: samen op zoek naar meer waarde Uit het integrale gebiedsproces Terschelling kwam eind 2009 naar voren dat in het duingebied Hoorn-Oosterend verschillende functies en belangen een rol spelen, namelijk natuur, landbouw, waterwinning, kustbeheer, recreatie en cultuurhistorie. Een samenhangende aanpak zou naar verwachting van de betrokkenen de diverse belangen beter dienen. Er werd een projectgroep opgericht om de mogelijkheden voor een integrale gebiedsontwikkeling te verkennen. In februari 2010 verscheen de Haalbaarheidsstudie gebiedsontwikkeling duingebied Hoorn- Oosterend, Terschelling (Chris Braat, FREE Nature en Jan Siem Rus, Hunzebreed). De verschillende belangen in het gebied zijn in de haalbaarheidsstudie belicht en er zijn scenario s voor ontwikkeling geschetst. Op basis van de haalbaarheidsstudie werd besloten tot een volgende stap: het maken van een plan voor de uitvoering. Dit Plan van Aanpak is een bouwsteen voor het Natura 2000 Beheerplan Duinen van Terschelling. Het is tot stand gekomen onder opdrachtgeverschap van de Dienst Landelijk Gebied. Het Plan van Aanpak is gemaakt in samenspraak met de diverse betrokkenen bij het gebied. Uitgangspunt is het opzoeken van meerwaarde: laat ontwikkelingen elkaar zo veel mogelijk ondersteunen en versterken. Geef ook aan waar dat niet mogelijk is en waar knopen moeten worden doorgehakt. Vanuit een verkenning van belangen (hoofdstuk 2) zijn de opgaven benoemd (hoofdstuk 3). Vervolgens is een ontwikkelingsrichting gekozen (hoofdstuk 4). Tot slot is aangegeven welke stappen nodig zijn voor de realisatie (hoofdstuk 5). Het Plan van Aanpak gaat over het gebied tussen de Badweg van Hoorn en de Eerste Slenk (zie fig. 1). In het gebied liggen jonge en oudere droge duinen en vochtige duinvalleien, de meeste ontgonnen tot landbouwgrond. Een groot stuk kwelder maakt eveneens deel uit van het plangebied: De Groede. Het gebied heeft een bewogen historie. In bijlage 1 staan de landschapsvormende processen beschreven. Hoewel het gebied op verschillende manieren door mensen benut werd en wordt is de sturende invloed van mensen in dit gebied gering, vergeleken met andere delen van Nederland.

4 4 Figuur 1: begrenzing gebied Plan van Aanpak

5 5 Figuur 2: Topografische kaart plangebied (Topografische Dienst, 2005)

6 6 2 Functies en belangen In dit hoofdstuk zijn de diverse functies en belangen kort omschreven. Ieder paragraaf eindigt met een opgave vanuit het besproken belang. Kenmerken van het gebied zijn: Beleving van een uitgestrekt, vrij toegankelijk natuurgebied: ruimte, uitzichten, wilde natuur, bloemrijke graslanden, afwisseling, vrijheid om te gaan en staan Unieke habitats en soorten, op landelijke en Europese schaal Combinatie van cultuurhistorie en natuurlijke dynamiek, landbouw in het duinlandschap Dynamiek van wind en water, zoet water in de duinen en zout water op de Groede Natuurlijke landschapsvormen met veel gradiënten (hoog-laag, nat-droog, zoet-zout, open-dicht) Oogst van natuurproducten, zoals cranberry s Zoetwatervoorraad 2.1 Natuur In het gebied waar dit Plan van Aanpak over komen unieke habitats en soorten voor die vanuit internationaal beleid belangrijk zijn. Deze waarden staan beschreven in bijlage 2. Het gebied is aangewezen als speciale beschermingszone onder Natura 2000, het Europese netwerk van natuurgebieden. Voor ieder Natura 2000 gebied zijn kernopgaven benoemd. Ook is per habitattype en soort een doelstelling aangegeven op het vlak van kwaliteit en kwantiteit (zie tabel 1 en 2). De kernopgaven en de ambities zijn afgewogen naar het voorkomen en de kansrijkdom voor habitats vanuit een perspectief van heel Nederland en Europa. Delen van het gebied zijn op dit moment niet als Natura 2000 habitat te kwalificeren: de sterk vergraste delen van de droge duinen, de aangeplante naaldbossen en de ontgonnen duinvalleien met een agrarisch gebruik. Kernopgave Beschrijving kernopgave Sense of urgency Wateropgave Witte duinen en embryonale duinen Ruimte voor natuurlijke verstuiving: witte duinen en embryonale duinen van belang als habitat voor dwergstern, bontbekplevier en strandplevier. Nee Nee Grijze duinen Uitbreiding en herstel kwaliteit van grijze Ja, met beheeropgave Nee duinen, ook als habitat van tapuit, velduil en blauwe kiekendief, door tegengaan vergrassing en verbossing. Duinheiden Behoud oppervlakte en kwaliteit Nee Nee Open vochtige duinvalleien Vochtige duinbossen Gradiënt binnenduinrand duinheiden. Behoud oppervlakte en herstel kwaliteit van vochtige duinvalleien (kalkrijk). Behoud vochtige duinvalleien als habitat van blauwe kiekendief, velduil en groenknolorchis. Uitbreiding oppervlakte en verbetering kwaliteit aansluitend aan bestaande bossen in het oosten van het gebied Herstel vochtgradiënt duinbossen en heischrale graslanden binnenduinrand Tabel 1: Kernopgaven voor het Natura 2000 gebied Duinen Terschelling Nee Nee Nee Ja Ja Ja

7 7 Habitattypen/soorten (nu voorkomend in het plangebied) Gewenste kwantiteit Terschelling Gewenste kwaliteit Terschelling Zilte pioniervegetaties Behoud Behoud Schorren Behoud behoud Embryonale duinen Behoud behoud Witte duinen (stuivende zeereep) Behoud Behoud Grijze duinen (kalkarm) Toename Verbetering Duinheiden met kraaihei (droog) Behoud Verbetering Duinheiden met struikhei Behoud Behoud Vochtige duinvalleien (kalkrijk) Behoud behoud Vochtige duinvalleien (ontkalkt) Toename Verbetering Heischrale graslanden Behoud Behoud Duinbossen (vochtig) Toename Verbetering Kruipwilgstruwelen Behoud Behoud Groenknolorchis Blauwe Kiekendief Bruine Kiekendief Velduil Rietzanger Tapuit Hoogwatervluchtplaatsen Toename Toename Behoud Behoud Behoud Toename Behoud Tabel 2: Instandhoudingsdoelen Natura 2000 gebied Duinen van Terschelling vertaald naar het gedeelte relevant voor dit Plan van Aanpak. Zie voor meer uitgebreide informatie bijlage 2.

8 8 Opgaven natuur: Vanuit de Natura 2000 doelstellingen vragen verschillende habitats in het duingebied extra aandacht: jonge, witte duinen, de oudere, ontkalkte grijze duinen, de vochtige duinvalleien en de vochtige duinbossen. De opgave is te zorgen voor behoud en herstel van het complete scala aan habitats, van dynamische jonge ontwikkelingsstadia tot oudere successiestadia. Om dit te bereiken is nodig: dynamiek van wind (verstuiving), zee (inundatie Groede) en dieren (planteneters) terugdringen (effecten van ) stikstofdepositie, vooral vergrassing droge kalkarme duinen vergroten van de invloed van grondwater in de lager gelegen delen van de duinen behouden van rustige, ruige broedgebieden voor blauwe kiekendief, bruine kiekendief en velduil 2.2 Kustveiligheid en kustbeheer De Basis Kust Lijn en de primaire waterkering van Terschelling worden in stand gehouden om de veiligheid van de bewoners te waarborgen. Rijkswaterstaat meet structureel het volume aan zand in de kustzone. Als de metingen daar aanleiding toe geven zorgt Rijkswaterstaat voor aanvulling in de vorm van zandsuppletie om de basiskustlijn (BKL) te handhaven. Minerale samenstelling en korrelgrootte van het te suppleren zand moet passen bij het zand dat van nature voorkomt in de kustzone De dijkring van de primaire waterkering ligt in het gebied van dit Plan van Aanpak op de hoge duinen aan de zuidrand van het duingebied en sluit aan op de kop van de Waddendijk bij de Dwarsdijk. In de huidige situatie ligt het duingebied dus buiten de primaire waterkering. Waterstaatkundig beheer van de primaire waterkering valt op onder verantwoordelijkheid van Rijkswaterstaat. Het terreinbeheer is in handen van Staatsbosbeheer. Voornemen is om het waterstaatkundig beheer over te dragen aan Wetterskip Fryslân. Overleg over de situering van de primaire kering op Terschelling tussen gemeente, provincie, Rijkswaterstaat en Wetterskip Fryslân is gaande. De wens van de Gemeente Terschelling en de Provincie is om de primaire kering op de zeereep te situeren. Besluitvorming hier over valt buiten dit Plan van Aanpak. Het ontstaan van doorbraken van de zeereep waardoor zout water in het duingebied zou kunnen doordringen is nadrukkelijk niet gewenst in het gebied waar dit Plan van Aanpak over gaat. Opgaven kustbeheer en waterkering Monitoring en behoud van zandvolume ter handhaving van de Basis Kust Lijn handhaving veiligheidsniveau tegen overstroming, adequaat beheer primaire waterkering Besluit over ligging primaire waterkering (buiten het kader van dit Plan van Aanpak) Dynamisch kustbeheer binnen randvoorwaarden van minimale hoogte en breedte zeereep. Ruimte wordt mede bepaald door besluitvorming ligging primaire waterkering. Indien primaire kering op de zeereep gesitueerd wordt gelden strengere eisen en zijn de mogelijkheden voor dynamisch beheer beperkter.

9 9 2.3 Zoetwaterbeheer en drinkwaterwinning Beheer van kwaliteit en kwantiteit van het oppervlaktewater op Terschelling is in handen van Wetterskip Fryslân. Voor het hele eiland is een Watergebiedsplan in ontwikkeling. In dat plan wordt aangegeven hoe Wetterskip Fryslân invulling geeft aan de eisen vanuit Europees beleid: Natura 2000 en de Kader Richtlijn Water. Het waterbeheer is in principe volgend op de functies van een gebied. Daarbij is het wel van belang de kosten beheersbaar te houden. Zoet water is een kostbaar goed op Terschelling, waar rondom alleen maar zout water is. Beheer van het oppervlaktewater in het gebied heeft betrekking op het stelsel van afwateringssloten dat is aangelegd ten tijde van de ontginning van de duinvalleien. Westelijk van de Badweg Oosterend zijn veel sloten dichtgestoven. Er is geen werkende duiker onder de Badweg. Dit deel van het duingebied kent al dertig jaar geen oppervlakkige afvoer van water. Oostelijk van de Badweg Oosterend is wel sprake van een functionerende waterafvoer. De gegraven Bloedsloot voert water door de hoge duinrug aan de zuidrand van het gebied af naar de Takkenkooi en Waddenzee. De Bloedsloot splitst zich in een oostelijke tak richting Dazenplak en Mierenplak, en een westelijke tak die vrijwel tot aan de zeereep bij paal 18 loopt (figuur 3). Delen van de zijtakken van de Bloedsloot zijn de afgelopen 5 jaar verondiept tot brede laagtes. Figuur 3: afwatering oostelijk duingebied via de Bloedsloot. Doorgetrokken lijn: functionerende afwatering. Stippellijn: in de winter verondiept. Terschelling krijgt een groot deel van het drinkwater vanaf het vasteland via een wadleiding. De drinkwatervoorziening is daarmee kwetsbaar. Drinkwaterbedrijf Vitens onderzoekt de mogelijkheden

10 10 om in de drinkwaterbehoefte te voorzien vanuit de zoetwatervoorraad op het eiland zelf. Verdrogingseffecten moeten zo veel mogelijk vermeden worden. Foto 1 en 2: de westelijke tak van de Bloedsloot watert een graslandcomplex af ten behoeve van de landbouw. Kwelwater rijk aan mineralen wordt afgevoerd naar de Waddenzee.

11 11 Opgaven zoetwaterbeheer Waterbeheer passend bij de functies van het gebied. Oplossen van tegenstrijdige eisen uit functies Ontwatering waar nodig, conservering van (kostbaar) zoet water waar mogelijk. Drinkwaterwinning op het eiland (in dit gebied of elders) zonder verdroging van de omgeving 2.4 Landbouw Agrarische bedrijven zijn gevestigd in de polder. Verspreid in het duingebied liggen gronden die al ongeveer een eeuw in gebruik zijn bij boeren. Deze gronden zijn van origine duinvalleien, die destijds geëgaliseerd en ontwaterd zijn als compensatie voor het verbod op s winters vrij weiden van vee in de duinen ( oerol ). Sommige percelen zijn langjarig verpacht, andere worden op basis van ingebruikgeving benut. De percelen direct achter de zeereep zijn gedeeltelijk overstoven. Percelen ten westen van de Badweg Oosterend worden niet meer ontwaterd omdat de afwatering ten westen van de Badweg Oosterend is dichtgestoven. Op de Groede wordt al jaren lang s zomers vee van diverse eigenaren ingeschaard. Staatsbosbeheer sluit daarvoor iedere vijf jaar een overeenkomst met een aantal boeren. Oostelijk van de Badweg Oosterend wordt ca. 165 hectare duingebied integraal beweid met Hereford runderen van een particulier. Het duingebied blijkt schraler en armer aan mineralen dan verwacht. De groei van de dieren en de aanwas van de kudde zijn daardoor minder dan verwacht. Boeren zijn voor hun bedrijfsvoering gebaat bij ruimte om te ondernemen: geen fysieke en beleidsmatige beperkingen. Er is bij de boeren behoefte aan duidelijkheid en afspraken voor een langere termijn op basis waarvan zij kunnen investeren. Er zijn nu veel onzekerheden voor de boeren. Natura 2000 levert mogelijk beperkingen op voor de toelaatbare stikstofuitstoot. Dit moet binnenkort blijken uit de landelijke Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) die al een tijd op zich laat wachten. De beweiding van de Groede gebeurt op grond van een 5-jarige overeenkomst. De boeren kunnen deze gronden niet aan hun bedrijf toerekenen. De duingraslanden bieden geen goede productieomstandigheden: nat en kleinschalig. Beweiding in de duinen is vanuit productieoogpunt minder aantrekkelijk dan gedacht. Opgaven landbouw Inzicht in de gevolgen van Natura 2000, vooral de aanpak van stikstofuitstoot. Welke ontwikkelingsmogelijkheden zijn er voor bedrijven in de polder grenzend aan de duinen? Langjarige overeenkomst over beweiding van de Groede Afspraken over duingraslanden: voortzetten landbouwkundig gebruik of afbouwen? Welke compensatie staat daar tegenover? Inzicht in de rol van boeren bij beheer (o.a. begrazing) in het duingebied

12 Cultuurhistorie en menselijk gebruik In het gebied is te zien hoe mensen het landschap mede hebben gevormd, om er veilig te kunnen wonen en om er in hun levensonderhoud te voorzien. Ruim een eeuw geleden was het duingebied in verstuiving. De lage delen waren nat en ontoegankelijk. Door aanleg van stuifdijken en door helmaanplant is het stuivende zand beteugeld. De Badweg van Oosterend ligt op een dijk, aangelegd om de reddingsboot naar het strand te kunnen rijden. In het begin van de twintigste eeuw werd de verstuiving grootschaliger aangepakt door Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat. Er werden naaldbomen en helm geplant en vee mocht niet meer vrij grazen. Ter compensatie werden duinvalleien ( plakken ) geëgaliseerd, ontwaterd en aan boeren in pacht uitgegeven. De aangeplante bossen en de ontgonnen valleien zijn goed in het landschap te herkennen. Ook de met helm begroeide zeereep zoals die tot paal 15.6 aanwezig is, is een resultaat van menselijke inspanningen. In de Tweede Wereldoorlog zijn als onderdeel van de Duitse Atlantikwal enkele bunkers in het gebied aangelegd, o.a. op het Jan Thyssendune. Ook de aanwezigheid van Bezemdophei stamt naar verluidt uit die periode: de plant kwam mee met zand waarin landmijnen verpakt waren. Het oogsten van cranberry s is al jaren een bekend gebruik op Terschelling. Cranberry s maken deel uit van de eilandercultuur en de opbrengsten zijn economisch van betekenis. Sommige duinvalleien zijn in het verleden geschikter gemaakt voor de groei van cranberry s, zoals de Douwkesplak. Een bijzonder gebied is de Grieë, op de overgang van duinen naar Waddenzee. Hier liggen kleine percelen grasland, gebruiksbosjes en vier eendenkooien. Aan het begin van de Grieë staat de Wierschuur die al decennia lang onderdak biedt aan groepen vakantiegangers. Opgave cultuurhistorie Herkenbaar en levend houden van de historie van menselijk gebruik in het gebied: ontgonnen duingraslanden, stuifdijken, beweiding Handhaven van de mogelijkheden voor het oogsten van cranberry s, geen opbrengstverlies door veranderingen in inrichting en beheer 2.6 Recreatie Recreatie en toerisme zijn de voornaamste economische motor voor Terschelling. Het landschap en wat mensen daar kunnen doen en beleven is de basis voor het toerisme. Het gebied waar dit plan over gaat ligt vormt de oostelijke grens van het cultuurlandschap, dat hier overgaat in het natuurlandschap van de Boschplaat. Het is op dit deel van het eiland rustiger dan op de westelijke helft. Er komen vooral fietsers en ruiters. Ook voor huifkartochten is het een veel gebruikt gebied. Het gebied heeft een eigen sfeer en aantrekkingskracht. Zo ook het strand aan het einde van de Badweg Oosterend, met Heartbreak Hotel. Het duingebied is voor voetgangers vrij toegankelijk. De Berkenvallei, de Groede en de Boschplaat zijn tijdens het broedseizoen voor publiek gesloten en buiten die periode vrij toegankelijk. Langs de binnenduinrand liggen (semi)-agrarische bedrijven die zich mede op toerisme richten: zelfpluktuin, cranberryschuur en schapenboerderij, allemaal open voor bezoekers en met verkoop van producten. De horeca in en rond Oosterend heeft een hoge kwaliteit en wordt goed bezocht.

13 13 Opgaven recreatie en toerisme Duingebied vrij toegankelijk voor wandelaars, goed fietspadennetwerk Ruimte voor ruitersport en huifkartochten Handhaven rust in broedseizoen in afgesloten delen Benutten identiteit gebied: combinatie cultuur en (dynamische) natuur en strand duingebied horeca locale producten Foto 3: Cranberry s (hier bloeiend) zijn cultuurhistorisch én economisch van belang in het duingebied

14 14 3 Kernopgave Hoe ontwikkelen we samen een landschap waar veiligheid tegen overstroming gewaarborgd blijft alle karakteristieke habitats en soorten van duinen en kwelders zich kunnen ontwikkelen ruimte is voor natuurlijke dynamiek, zowel abiotisch (wind, water) als biotisch (planten, dieren) de gebruikshistorie herkenbaar is in het landschap mensen van het landschap genieten en gebruik maken van het aanbod aan voorzieningen zoet water benut kan worden zonder schade aan de natuur en overlast voor mensen natuurproducten (zoals cranberry s) geoogst kunnen worden agrarische ondernemers een duurzame rol hebben in het beheer van het landschap en daar een deel van hun inkomen mee verdienen Foto 4, 5 en 6: Drie typische plantensoorten van het duingebied. Van links naar rechts Addertong, Strandduizendguldenkruid en Welriekende nachtorchis (juli 2010)

15 15 4 Visie: een dynamisch natuurrijk cultuurlandschap In de Haalbaarheidsstudie zijn drie ontwikkelingsrichtingen beschreven (tabel 3). Verschil tussen die richtingen is de mate waarin mensen de ontwikkelingen in het gebied sturen. A Nagenoeg natuurlijk landschap B Natuurrijk cultuurlandschap C Agrarisch productielandschap Kustbeheer Dynamisch Gedeeltelijk gefixeerd Gefixeerd Hydrologie Ongestoord, geen ontwatering Beperkte afwatering, herinrichting sloten en oevers Natuurbeheer Integrale begrazing Gestuurde begrazing, plaatselijk maaien, plaggen, kappen Waterafvoer voor voldoende drooglegging Maaien, bemesten, beweiden in percelen of in grotere eenheden Rol grazers en begrazing Grazers als (semi)wilde dieren. Inheemse soorten in sociale kuddes, natuurlijke seizoenstrek duin-kwelder Grazers als beheermethode gericht op gewenste habitats Grazers als productiemiddel met opbrengst aan melk en/of vlees Cultuurhistorie Patroon graslanden mag vervagen, oerol komt tot leven Patronen handhaven, oerol deels hersteld Patronen versterkt herkenbaar, oerol deels hersteld Landbouw Geen productiefunctie, wel rol mogelijk in natuurlijke kuddebeheer Geen productiefunctie, wel rol mogelijk in natuurbeheer en oogst Beperkte opbrengst als onderdeel melkveehouderij: weiden vee, ruwvoerwinning Natuurlijke processen sturen ontwikkeling landschap Mensen sturen ontwikkeling landschap Tabel 3: Beknopte vergelijking van drie landschapsecologische ontwikkelingsrichtingen Het gebied is lange tijd intensief gebruikt door mensen. Eerst door vrije oogst van hout, helm, wild en door intensieve beweiding. Vanaf begin twintigste eeuw zijn delen in cultuur gebracht. Er is bos geplant en duinvalleien zijn geëgaliseerd en ontwaterd. Eind twintigste eeuw is een periode begonnen van extensiever gebruik en toenemende natuurlijke dynamiek. Een ontwikkeling naar een op productie gericht landschap ligt gezien de kernopgave niet voor de hand. Behalve de landbouw zijn de andere functies niet gediend met een dergelijke ontwikkeling. Verminderen van de invloed van meststoffen en vergroten van de invloed van kalkhoudend grondwater zijn essentieel voor de natuurdoelen in het gebied.

16 16 Het volledig loslaten van sturing zou een ongeremde natuurlijke dynamiek betekenen. Stuivend zand en groeiende kuddes vrij levende grazers. Die ontwikkeling botst met de opgaven vanuit cultuurhistorie en kan strijdig zijn met de veiligheid. Een nagenoeg natuurlijke ontwikkeling past niet in dit gebied. In het verlengde van de ontwikkeling van de afgelopen eeuw is het een logisch om vanuit het natuurrijke cultuurlandschap dat er nu is invulling te geven aan de kernopgave. Natuur, cultuur en beleving gaan hand in hand. In het landschap is het gebruik door mensen onder andere te herkennen aan de duingraslanden ( plakken ), stuifdijken en bossen. Tegelijk is voor de natuurdoelen meer invloed noodzakelijk van natuurkrachten in de vorm van verstuiving, waterdynamiek en grazers. Binnen het cultuurlandschap wordt op een beheersbare manier meer ruimte geboden voor natuurlijke dynamiek. Beheerste dynamiek betekent: Verstuiving van de zeereep, maar binnen marges Grondwaterdynamiek, maar met de mogelijkheid tot waterafvoer bij neerslagpieken Integrale natuurlijke begrazing, maar met beheerde kuddes en met aanvullend patroonbeheer voor bijzondere waarden (natuur, cultuur) Landbouwproductie en natuur zijn in het gebied moeilijk te combineren door de tegenstrijdige eisen vanuit beide functies. Op dit punt is een keuze nodig. Vanuit de landbouw is bemesting en ontwatering gewenst. Vanuit natuurdoelen zijn de eisen precies tegengesteld. Wel kan sprake zijn van benutten van wat het landschap van nature biedt in de vorm van cranberry s, beweiding (Groede) en wellicht zoet water. Foto 7: de zeereep in het duingebied van Hoorn-Oosterend is zeer dynamisch (juli 2010).

17 17 5 Op weg naar realisatie: maatregelen 5.1 Natuur: habitats en soorten in het landschap Dit Plan van Aanpak is opgesteld als bouwsteen voor het beheerplan Natura Maatregelen moeten bijdragen aan realisatie van de doelen. Een effectieve manier is om het natuurlijk functioneren van het landschap te versterken door landschapsvormende processen (verstuiving, waterdynamiek, invloed van grazers, bosontwikkeling) meer ruimte te geven binnen het natuurrijk cultuurlandschap. Op die manier kunnen de meeste habitats en soorten zich handhaven dan wel uitbreiden (zie bijlage 2). De volgende ontwikkelingen zijn vanuit Natura 2000 gewenst: Stuivend zand, vorming van jonge duinen en uitstuiving van nieuwe secundaire duinvalleien Minder waterafvoer, zodat kalkhoudend grondwater in de wortelzone door kan dringen Geen bemesting, zodat habitats van duinvalleien ontwikkelingsmogelijkheden krijgen. Terugdringen van de gevolgen van stikstofdepositie: vergrassing en ophoping stikstofrijk strooisel Inbrengen van de natuurlijke invloed van (grote) planteneters als onderdeel van het ecosysteem. De variatie in structuur en soorten in de begroeiing zal daardoor toenemen. Grazers dringen niet alleen de vergrassing terug, maar faciliteren ook de vanuit de doelstellingen gewenste bosontwikkeling. Plaatselijk aanvullend (maai)beheer om bestaande waardevolle delen open te houden als dat door begrazing te weinig gebeurt Voorkomen van verstoring (door mensen of grazers) van broedgebieden van o.a. blauwe kiekendief en velduil De meeste instandhoudingsdoelen hebben baat bij dit pakket van maatregelen. Door minder ontwatering en bemesting en door extensieve begrazing zullen delen van het gebied die nu niet kwalificeren in kwaliteit toenemen, waardoor het voor Natura 2000 kwalificerend areaal toeneemt. Bestaande habitats kunnen in kwaliteit toenemen: grijze duinen door extensieve begrazing, duinvalleien rond de Bloedsloot door hogere waterpeilen en meer kalkrijk grondwater. Kraaiheidevegetaties zullen onder invloed van de begrazing (vooral door betreding) plaatselijk afnemen. Onder invloed van de extensieve begrazing krijgen bomen en struiken de kans om te kiemen, maar worden zij in hun groei geremd. Er groeit geleidelijk een landschap met vele overgangen tussen alle ontwikkelingsstadia van kaal zand tot bos. Bij een lage begrazingsdruk blijven er genoeg ruige, rustige delen voor broedvogels als velduil en kiekendieven. Een gebied direct achter de zeereep blijft buiten de begrazing. Hier is ruimte voor broedvogels van ruigte en struweel. Maatregelen voor de doelen Natura 2000 Dynamisch kustbeheer: zie 5.2 Afbouwen agrarische productie, bemesting en ontwatering duingraslanden: zie 5.3 Natuurlijke begrazing duinen: zie 5.4 Zomerbeweiding Groede: zie 5.4

18 18 Plaatselijk aanvullend maaibeheer: zie 5.5 In bijlage 1 is per habitat en soort aangegeven welke effecten van de genoemde maatregelen te verwachten zijn. Invulling van de maatregelen krijgt gestalte in de volgende paragrafen. 5.2 Verstuiving, veiligheid en dynamisch kustbeheer De dynamiek van stuivend zand is een belangrijk onderdeel van het duingebied Hoorn-Oosterend. Nergens in Nederland is een dynamische zeereep van deze omvang te vinden. Behalve de betekenis van de witte duinen zelf, zorgt instuiven van zand in het achterliggende duingebied voor toevoer van mineralen. Mineralen en vers zand zijn belangrijk voor de kwaliteit van de grijze duinen. Op het strand vormt zich in bescheiden mate een nieuwe zeereep. Zand dat naar binnen stuift zal minder snel van het eiland verdwijnen en draagt zo blijvend bij aan de opbouw van het eiland. Op sommige plaatsen is de dynamische zeereep nu laag uitgestoven. Vanaf het fietspad kijk je er overheen. Dat baart bewoners van Terschelling zorgen. De veiligheid is niet in het geding, omdat de primaire waterkering op de hoge duinen tegen de polder aan ligt. Los van de discussie over de gewenste ligging van de primaire kering, is het goed om op deze lage plekken stuifschermen aan te brengen die zand kunnen vasthouden. Bij de Peer Gyntplak (paal 18) zijn op 1 maart 2011 stuifschermen van dennentakken geplaatst. Bij paal 16.8 is daar nog mee gewacht en wordt de verdere ontwikkeling eerst aangezien. Behalve deze incidentele maatregelen is in de projectgroep afgesproken dat de zeereep een minimale hoogte van 6 meter +NAP en een minimale breedte van 100 meter dient te hebben. Wordt de zeereep lager of smaller, dan heeft de gemeente de regie om maatregelen te nemen. Rijkswaterstaat levert meetgegevens over breedte en hoogte van de zeereep. Ook zijn grenzen gesteld aan het naar binnen walsen van de zeereep om volledige overstuiving van duingraslanden te vermijden. De verwachting is dat de zeereep niet op grote schaal verder naar binnen zal stuiven dan nu. De aanvoer van zand vanaf de Noordzeekant is waarschijnlijk niet zo groot dat echte loopduinen kunnen ontstaan. Het instuivende zand komt in de vochtige duingraslanden terecht en raakt begroeid en daarmee gefixeerd, een proces dat nu al te zien is. Bovenstaande afspraken voorzien niet in een situatie waarbij de zee toch door de zeereep heen zou (dreigen te) breken. In dat geval zijn grootschaliger herstelmaatregelen nodig, met de daar aan verbonden kosten. Gemeente Terschelling, Rijkswaterstaat en Wetterskip Fryslân maken hier afspraken over buiten het kader van dit Plan van Aanpak. Maatregelen kustbeheer Wat: Handhaven minimale hoogte (6 meter +NAP) en breedte (100 meter) dynamische zeereep tussen paal 15.6-paal 20 Wie: Monitoring: Rijkswaterstaat. Maatregelen onder regie Gemeente Terschelling, uitvoering i.s.m. Staatsbosbeheer en Buren van Oosterend Wanneer: jaarlijks terugkerend

19 19 Kosten: bij kleine ingrepen gering, als Staatsbosbeheer takken levert en vrijwilligers arbeid

20 Zoet water: vasthouden, afvoeren en mogelijk winnen De Bloedsloot voert zoet water af richting Waddenzee voor ontwatering ten behoeve van landbouwkundig gebruik. Alleen wanneer de productiefunctie van de duingraslanden rond de Bloedsloot beëindigd kan worden, kan de waterhuishouding worden aangepast. Het waterpeil kan stijgen, maar moet wel beheersbaar blijven. Sloten worden ondieper gemaakt, niet gedempt. De westelijke tak van de Bloedsloot kan worden omgevormd tot een brede, ondiepe slenk. In natte perioden als het water nabij of op het maaiveld staat kan overtollig water worden afgevoerd. De slenk blijft vrij van ruige begroeiing en bosopslag om opstuwing van water te vermijden. Als dat nodig blijkt wordt er gemaaid. De oostelijke tak van de Bloedsloot ligt in het natste gedeelte van het gebied. Het eiland is hier breed en er is een hoog en breed duinmassief, waardoor de zoetwaterbel relatief hoog op kan bollen. Dit deel van de Bloedsloot kan eveneens verondiept worden, en het waterpeil kan worden verhoogd om de drainerende invloed te verminderen. Ook hier blijft er de mogelijkheid om in zeer natte periodes water af te blijven voeren. Waar de Bloedsloot het duinmassief doorsnijdt richting Takkenkooi komt een regelbare doorlaat (exacte vorm en locatie nader te bepalen). Aan de hand van een gedetailleerde hoogtekaart zal onderzocht worden of een afwatering richting Groede mogelijk zou zijn via natuurlijke laagtes in de omgeving van het Rozenlaantje. Voorwaarde is dat het gebied begaanbaar blijft voor wandelaars. De maatregelen in het duingebied ten oosten van de Badweg Oosterend dragen er toe bij dat (kalkhoudend) grondwater meer dan nu kan doordringen in de lage delen van het duingebied. De mogelijkheden voor ontwikkeling van grondwaterafhankelijke habitats (vochtige duinvalleien en vochtige duinbossen) nemen op deze manier toe. Het effect zal zijn dat grondwater/kwel niet meer wordt afgevangen door de diep insnijdende Bloedsloot en dat tegelijkertijd pieken met zuur regenwater kunnen worden afgevoerd, zodat een zure neerslaglens wordt voorkomen. Het bergend vermogen van het gebied is groot (door tijdelijke berging op lage maaivelddelen meer dan 20%) en de afvoercapaciteit zal niet kleiner zijn dan de huidige Bloedsloot. Uit een globale waterbalans blijkt dat een verondiepte Bloedsloot in combinatie met een regelbare stuw van 1,20 meter breed bij een neerslagpiek van 80 mm op 1 dag in een natte uitgangssituatie (winter) tot een peilstijging van minder dan 30 cm leidt. Conclusie is dat het gebied neerslagpieken goed kan opvangen. De lage percelen staan tijdelijk onder water maar dat is niet strijdig met de natuurdoelen. In het duingebied ten westen van de Badweg Oosterend is al dertig jaar geen ontwatering meer aanwezig. Omdat het duinmassief hier smaller en minder hoog is, is de opbolling van de zoetwaterbel hier minder sterk. Er is op dit moment geen reden om in dit westelijke deel van het gebied maatregelen te nemen voor oppervlakkige afvoer van zoet water. De beste mogelijkheden voor kalkrijke duinvalleien en vochtige duinbossen liggen in het oostelijker deel van het duingebied. Het herstellen van de ontwatering zou bovendien rigoureuze en kostbare inrichtingswerken vergen. Mocht in de toekomst blijken dat het peil sterk stijgt of dat er grote pieken in waterpeilen optreden, dan kan dat reden zijn om dit besluit opnieuw te overwegen.

21 21 Maatregelen zoetwaterbeheer Wat: planvorming en uitvoering waterhuishoudingsplan voor peilen en inrichting duingebied ten oosten van de Badweg Oosterend Wie: Wetterskip Fryslân in samenwerking met Staatsbosbeheer Wanneer: na beëindigen landbouwkundig gebruik rond de Bloedsloot Kosten: o o o Planvorming, vergunningen en bestek Grondverzet Aanbrengen regelbare afvoer met meetinstrument Waterwinning? In de Haalbaarheidsstudie is ingegaan op drie scenario s voor eventuele winning van grondwater in of aan de rand van het gebied. Er zijn in principe mogelijkheden voor winning van ca m 3 per jaar. Wanneer winning plaats vindt aan de binnenduinrand is er geen sprake van lagere grondwaterstanden in de delen van het Natura 2000 gebied met grondwaterafhankelijke habitats (ontkalkte duinvalleien). Een winning aan de binnenduinrand tussen Hoorn en Oosterend kan kweldruk aan de binnenduinrand verminderen. Besluitvorming over drinkwaterwinning vindt plaats in het perspectief van Terschelling als geheel. Maatregelen drinkwaterwinning Wat: Visie en plan Drinkwaterwinning Terschelling en mogelijke rol van het duingebied Hoorn- Oosterend daar binnen Wie: Vitens Wanneer: 201? Kosten: p.m.

22 22 Foto 8: Omvorming van sloten tot ondiepe slenken vermindert de drainerende werking terwijl bij pieken wel water afgevoerd kan worden. Hier de westelijke tak van de Bloedsloot ter hoogte van strandpaal 18, februari Foto 9: Natuurlijke begrazing, jaarrond met zelfredzame dieren, leidt tot een zeer gevarieerde begroeiing waar zowel grazige delen als bos zich ontwikkelen. Hier ter illustratie konikpaarden in het Deltagebied (foto: Esther Linnartz). Hoe begrazing vorm kan krijgen in het gebied Hoorn-Oosterend wordt in samenspraak met bewoners uitgewerkt in een begrazingsplan.

23 Beweiding en begrazing Grote grazers spelen een belangrijke rol in het gebied. Grazers kunnen op verschillende manieren gezien worden; als productiedieren, als beheermaatregel of als semi-wilde dieren. Bijlage 3 gaat op deze verschillen in. Vroeger werd het hele duingebied ( s winters) begraasd. De Groede kent al sinds jaar en dag een zomerbeweiding. In de ontgonnen duinvalleien wordt nu vee ingeschaard. Staatsbosbeheer beweidt delen van de duinen nu tijdelijk intensief met geiten en paarden. Op 165 ha ten oosten van de Oosterender Badweg grazen Hereford runderen uit oogpunt van natuurbeheer en voor vleesproductie uit de kuddeaanwas. De natuurlijke rol van grote grazers komt het best tot zijn recht in uitgestrekte, gevarieerde gebieden. In zulke gebieden hebben de dieren de ruimte om zelf te kiezen waar ze grazen. Op die manier ontstaan vanzelf gradiënten in begrazingsdruk, veel meer dan in kleine deelgebieden. Er zullen ook verschillen zijn tussen zomer- en winterhabitat. Het gebied waar dit plan over gaat biedt een dergelijk gevarieerd en groot leefgebied, met droge en natte delen en zowel zand als kleigronden. In die situatie zouden wilde planteneters in de zomer waarschijnlijk op de voedselrijke kwelder verblijven, om in de winter zelf de beschutting van de duinen op te zoeken. Voor een natuurlijke begrazing zou je idealiter het hele gebied van Hoornse Bos tot Eerste Slenk als een eenheid moeten benaderen. Het streven in het plangebied is om de situatie van natuurlijke begrazing zo goed mogelijk te benaderen, en recht te doen aan de historie van het gebied. De Groede wordt al jaren gebruikt als zomerweide voor jongvee van Terschellingse boeren. De zomerbeweiding wordt voortgezet. Staatsbosbeheer en de boeren maken wederzijdse afspraken over begrazing van de Groede, bij voorkeur voor een langere termijn dan nu. Van belang is de gewenste begrazingsdruk en periode, de wederzijdse verantwoordelijkheden en de financiering. Maatregelen natuur: zomerbeweiding Groede Wat: sluiten van meerjarige overeenkomst zomerbeweiding met combinatie van natuurdoelstelling en landbouw Wie: Staatsbosbeheer en betrokken boeren Wanneer: 2012 Kosten: juridisch advies en begeleiding, mogelijkheid voor beheersubsidie uitzoeken In een groot deel van het duingebied is vergrassing (a.g.v. stikstofdepositie) en in mindere mate verruiging een probleem in het licht van de doelen van Natura In dit gebied kan extensieve begrazing er toe bijdragen dat de vergrassing vermindert en er meer variatie in de begroeiing ontstaat: van kleine stuifplekken via grazige delen en weinig begraasde ruigtes tot wilgenstruwelen en duinberkenbossen. Kansen voor bosontwikkeling liggen vooral in het oosten van het gebied, aansluitend aan de bestaande bossen van de Berkenvallei (A-locatie bos)en Dazenplak. Er wordt gekozen voor inzet van een nader te bepalen zelfredzaam sober runderras. Inzet van paarden (in een sociale kudde) is slecht te combineren met de belangen van ruitersport en huifkartochten.

24 24 Natuurlijke begrazing heeft een ander karakter dan inscharing van landbouwvee. Kenmerkend voor natuurlijke begrazing is: Geen productiedoel: dieren leven als onderdeel van het gebied/ecosysteem, er wordt niet gestuurd op vleesproductie. Lage dichtheid aan dieren. Het beschikbare voedsel (kwaliteit en kwantiteit) in de winterperiode bepaalt de begrazingsdruk. Naar verwachting zal de begrazingsdruk hier tussen de 7 en 10 hectare per (volwassen) dier liggen. Dieren zijn jaarrond aanwezig, waarbij vooral in de winter aan struiken en bomen gegeten wordt Niet bijvoeren, tenzij dieren sterk in conditie afnemen. Er geldt een registratie- en zorgplicht en de dieren vallen onder de Veewet. Sociale kuddes die zich voortplanten; koeien, stieren en kalveren leven in familieverband samen en krijgen de ruimte voor hun natuurlijke gedrag. Het gebruik van en het effect op een gebied door een dergelijke kudde is anders dan bij inscharing van alleen ossen, koeien of jongvee. Een voorbeeld vormt het ontstaan van open plekken (stierenkuilen) door rivaliserende jonge stieren. Wanneer de omvang van de kudde in evenwicht is met het beschikbare voedsel in het leefgebied wordt de jaarlijkse aanwas in het najaar gevangen en uit het gebied gehaald. Geen preventieve medicijnen toepassen, ook geen ontworming. Medicatie alleen bij uitzondering wanneer dit nodig is vanuit dierwelzijn. Mest vormt op deze manier een voedselbron voor insecten en voor dieren die daar weer van leven, zoals paapje en grauwe klauwier Publieksvriendelijk: het hele gebied is en blijft vrij toegankelijk voor wandelaars, fietsers, ruiters, huifkartochten. Er worden zoveel doorgangen in het raster gemaakt als er nodig zijn. De aanwezigheid van de runderen vormt geen gevaar voor mensen. De ervaring leert dat sociale kuddes rustig zijn naar publiek, de dieren zijn niet op mensen gericht. Er is in het kader van dit Plan van Aanpak niet vastgelegd in welke delen van het gebied begrazing komt en in welke vorm precies. Staatsbosbeheer werkt dit uit in een begrazingsplan. Het begrazingsplan wordt gemaakt in samenspraak met bewoners en belangstellende agrarisch ondernemers. Onder andere aard en locatie van rasters en doorgangen komt hier in aan bod. Ook het beheer van de kudde vergt uitwerking: raskeuze, kuddesamenstelling, toezicht en verzorging en kosten van het kuddebeheer. Tot slot is de organisatie van belang: wie wordt eigenaar van de kudde, wie voert het beheer uit, wie financiert de kosten en wie krijgt de opbrengsten van de dieren die uit oogpunt van natuurbeheer uit het gebied gehaald worden?

25 25 Maatregelen natuur: natuurlijke begrazing duingebied Wat: in samenspraak opstellen plan voor inrichting, voorlichting en kuddebeheer. Vervolgens plan uitvoeren Wie: Staatsbosbeheer samen met geïnteresseerde vertegenwoordiging van bewoners Oosterend, recreatieondernemers en boeren Wanneer: 2012 (plan) 2013 (inrichting en inleidende voorlichting) 2014 (eerste dieren) 2020 (kudde in evenwicht met draagkracht gebied) Kosten: o o o o o o Planvorming Voorlichting Inrichting Startkudde Toezicht en dierkosten Rasteronderhoud 5.5 Cultuurhistorie en natuur in duingraslanden en duinvalleien De ontgonnen duinvalleien in het gebied liggen voor een belangrijk deel op de plekken met ontwikkelingsmogelijkheden voor duinvalleien. Sommige van deze plakken hebben een agrarisch gebruik of hebben dat in het verleden gekend. Aan de ontgonnen duinvalleien is een cultuurhistorische betekenis toegekend: ze weerspiegelen een periode in de geschiedenis van het gebied. Het is van belang dat in elk geval de duingraslanden grenzend aan de fietspaden herkenbaar aanwezig blijven in het landschap. De begroeiing van de duingraslanden en duinvalleien verschilt onderling. De meest intensief gebruikte graslanden hebben een hoogproductieve soortenarme begroeiing. Waar het agrarisch gebruik extensiever is of zelfs gestopt is, komen o.a. kattenstaart, kruipwilg en soms pitrus tijdelijk veel voor. Duinvalleien die al lange tijd als natuurgebied beheerd worden hebben vaak een soortenrijke begroeiing met o.a. orchideeën, zoals de hooilanden langs het fietspad bij de oostelijke tak van de Bloedsloot. Ontwikkeling van dergelijke soortenrijke vochtige duinvalleien is alleen mogelijk bij een passende waterhuishouding (zie 5.3). Op kansrijke plekken is het te overwegen de voedselrijke toplaag te verwijderen. Zulke maatregelen zijn alleen mogelijk als de productiefunctie op die plek beëindigd wordt. In principe kunnen duinvalleien en duingraslanden mee begraasd worden in een te ontwikkelen begrazingsgebied (zie 5.4). Er zijn dan geen tussenrasters nodig, wat bijdraagt aan de beleving van ruimte en vrijheid. Door (aanvullend) te maaien blijven ontgonnen graslanden herkenbaar in het duinlandschap. Delen die niet meebegraasd mogen worden kunnen als exclosure (tijdelijk) uitgerasterd worden, of blijven geheel buiten het te begrazen gebied. Het kan gaan om percelen die

26 26 verpacht zijn. Het kan ook gaan om delen van het gebied waar soorten voorkomen die kwetsbaar zijn voor vraat en betreding. Deze details moeten uitgewerkt worden in het begrazingsplan. Begrippen Een duinvallei is een laaggelegen, vochtig gedeelte in een duingebied. Primaire duinvalleien zijn delen van het strand die door duinvorming van de zee zijn afgesnoerd en die begroeid zijn geraakt. Secundaire duinvalleien zijn laagtes die door verstuiving tot op het grondwater zijn uitgestoven. De term duingrasland wordt meestal gebruikt om van nature drogere, grazige delen van een duingebied aan te duiden. Soms worden zulke duingraslanden beweid, soms blijft de begroeiing grazig door de invloed van bijvoorbeeld konijnen. Er komen kenmerkende soortenrijke plantengemeenschappen voor met bijvoorbeeld hondsviooltje. Deze natuurlijke duingraslanden vallen onder het Natura 2000 habitattype grijze duinen. In dit Plan van Aanpak is de term duingrasland gebruikt om ontgonnen duinvalleien aan te duiden. In het gebied worden deze duinvalleien plakken genoemd. Duinvalleien die ooit zijn ontgonnen, maar die inmiddels zijn verlaten heten in de volksmond en op de topografische kaart nog altijd plak, bijvoorbeeld de Dazenplak. De duingraslanden ten westen van de Badweg Oosterend kennen geen oppervlakkige afwatering meer. Het slotenstelsel is al ca. 30 jaar niet meer functioneel. Deze graslanden worden door maaien in stand gehouden. Er ontstaan bloemrijke, vochtige graslanden en het cultuurhistorisch patroon blijft herkenbaar. Het gaat om de Plak van 15, plak van 16, Muzenplak, Plak van 17 en het grasland aan het eind van de Badweg Oosterend (westzijde, richting Beetworteldune). De Plak van 15 kan een geheel gaan vormen met het ten zuiden van het fietspad gelegen grasland. Mogelijk kan het fietspad iets naar het zuiden verlegd worden. De noordrand van de Plan van 16, Plak van 17 en het grasland bij het Beetworteldune mogen overstoven worden door inwaaiend zand uit de dynamische zeereep. Ten oosten van de Badweg Oosterend, rond de westelijke tak van de Bloedsloot liggen enkele grotere graslandcomplexen die nu ontwaterd en bemest worden. Als het agrarisch gebruik hier kan eindigen is er geen bemesting meer nodig en kan ontwatering sterk worden verminderd (zie 5.3). Deze graslanden worden dan opgenomen in een groter begrazingsgebied, samen met de drogere duinen (zie 5.4). Een overgangsbeheer van maaien en afvoeren is mogelijk, maar niet strikt noodzakelijk. Ook zonder inleidend beheer kan een afwisseling ontstaan van grazige delen, ruigtes, struweel en bos. Maatregelen natuur en cultuur: duingraslanden en duinvalleien Wat: in overleg met gebruikers/pachters afbouwen agrarisch gebruik graslanden duingebied. Stoppen bemesting, plaatselijk plaggen. Meebegrazen met de rest van het duingebied en eventueel aanvullend maaien. Delen niet mee begrazen: broedgebieden kiekendieven en velduil en ontwikkelingslocaties van vochtige duinbossen met veenvorming Wie: Staatsbosbeheer en betrokken boeren Wanneer: afhankelijk van afspraken Staatsbosbeheer met individuele gebruikers en pachters Kosten: p.m.

27 27 Bijlage 1: Landschapsvormende processen en menselijke invloed Wind De wind verplaatst zand, vormt duinen en breekt ze weer af. Kenmerkend voor dit deel van Terschelling zijn de uitgestrekte uitgeblazen vlaktes en de hoge duinen aan de zuid- en oostkant van het duingebied, op de overgang naar de polder resp. de Groede. Deze duinen zijn nu begroeid en gestabiliseerd, op een enkele grote stuifkuil na. In de zeereep tussen de strandpalen 16 en 20 is de afgelopen tien jaar na ingrepen als het aanbrengen van kerven een grote dynamiek van stuivend zand op gang gekomen. De voorheen rechte zeereep is deels landinwaarts gestoven en er zijn grote hoogteverschillen ontstaan: hoge toppen en uitgeblazen lage delen. Op het strand ontstaat een aanzet tot een nieuwe zeereep. Zee De Noordzee voert zand en zout aan en voert ook weer zand af. Op de Waddeneilanden is een bepaald ritme van aanlandende zandplaten, waardoor in bepaalde periodes kustaangroei overheerst en in andere perioden erosie. Vooral op de koppen en staarten van de eilanden zijn deze verschillen groot. Het gebied waarop dit plan betrekking heeft kent een geringere dynamiek dan de Noordsvaarder en Boschplaat. Voor de kust van het gebied heeft enkele jaren terug zandsuppletie plaatsgevonden t.b.v. handhaving van de Basis Kust Lijn (BKL). Op dit moment is er geen sprake van erosie, eerder van een surplus aan zand. De BKL vertoont een zeewaarts gerichte trend. Zoet water In Nederland valt meer regen dan er verdampt. In het duingebied is zo een bel van zoet water ontstaan, drijvend op het diepere zoute grondwater. Hoe breder en hoger de duinen, hoe groter de zoetwaterbel kan worden. Zoet water vloeit af naar de randen door stroming van grondwater en oppervlaktewater. De diepte van de zoetwaterbel en de ligging van de grondwaterspiegel worden bepaald door: Neerslag Verdamping Afvoer via grondwater Oppervlakkige afvoer De waterscheiding tussen afstroming van grondwater naar de Noordzee en naar de Waddenzee ligt aan de zuidrand van het duingebied, in de hoge duinrug net ten noorden van de polder. Het duingebied oostelijk van de Badweg van Oosterend is van nature natter. Het eiland is hier breder en er liggen grote, hoog opgestoven duinen langs de oostrand. Begin twintigste eeuw is een afwateringsstelsel aangelegd om de ontgonnen duinvalleien geschikt te maken voor landbouwkundig gebruik. De afwateringsloten westelijk van de Badweg Oosterend zijn dicht gestoven en functioneren nu niet meer. Water uit het oostelijke duingebied wordt afgevoerd naar de Waddenzee via de beide takken van de Bloedsloot.

28 28 Plantengroei Planten koloniseren kale bodem. Een eeuw geleden waren de duinen voor een groot deel kaal en was de Groede een vrijwel onbegroeide zandplaat. Als er geen krachten zijn die de plantengroei belemmeren, dan verloopt er vanzelf een ontwikkeling naar struweel en bos. Wind, water en dieren kunnen die ontwikkeling afremmen en omkeren. Bos en struweel kunnen ook vanzelf weer afsterven. In het gebied is nog altijd weinig bos aanwezig. In de droge, kalkarme duinen gaat ontwikkeling van struweel traag, hier groeien vooral kraaiheide en grassen. De meeste duinvalleien zijn ontgonnen. Sommige valleien zijn verpacht en kennen een agrarisch gebruik met bemesting en ontwatering. In deze valleien komen voedselrijke graslanden voor. Een deel van de valleien wordt beheerd (gemaaid, beweid) door Staatsbosbeheer. Vooral langs het fietspad in het oostelijk deel van het gebied komen begroeiingen voor met bijzondere soorten, kenmerkend voor natte duinvalleien, met o.a. verfbrem en orchideeën. Op de Groede voorkomt invloed van zout (via wind, overstroming en zout grondwater) de ontwikkeling van bos. Op de overgang van het duingebied naar Groede ligt het grote, spontaan ontwikkelde duinloofbos van de Berkenvallei. Ook liggen hier enkele spontaan ontwikkelde wilgenstruwelen, zoals in de Dazenplak. In deze natte bossen komt een venige humuslaag tot ontwikkeling. Dieren Tal van dieren doen zich tegoed aan planten en aan elkaar. Dit samenspel van planten en planteneters bepaalt mede hoe open een gebied is. Is er veel voedsel, dan zijn er van nature ook veel planteneters die daar gebruik van maken en die zo een ongeremde plantengroei voorkomen. Van nature komen er allerlei grote planteneters voor in het laagland van NW-Europa. Deze dieren zijn al lang geleden door jacht en domesticatie zo goed als verdwenen. Grote wilde planteneters zijn er nu niet op Terschelling. Wel zijn er gedomesticeerde dieren; koeien, paarden, schapen, geiten. Vroeger lieten de boeren s winters hun vee vrij grazen in de duinen ( oerol ). Begin twintigste eeuw werd dat gebruik wegens de verstuiving van de duinen verboden. De Groede wordt s zomers beweid met ingeschaard jongvee en paarden. Konijnen zijn schaars geworden in het duingebied, hoewel ze plaatselijk talrijk zijn en op die plekken grote invloed op de begroeiing hebben. Aan de binnenduinrand bij het Hoornse Bos bestrijdt Staatsbosbeheer bosvorming en vergrassing door seizoensbegrazing met geiten in een tijdelijk raster. Aan de binnenduinrand grazen s winters ponies van een manege in een tijdelijk raster. Deze vrij intensieve begrazingsvormen beschouwt Staatsbosbeheer als effectieve, maar tijdelijke maatregelen om verbossing en verruiging ter plekke terug te dringen. Mensen De bewoners van Terschelling hebben op verschillende manieren het duingebied naar hun hand gezet om er veilig te kunnen wonen en om er uit te kunnen oogsten. Menselijke bijsturing van de natuurlijke processen heeft de afgelopen ruim 100 jaar veel invloed gehad op het gebied: Vastleggen van stuivend zand door aanplant van helm en bos en aanleg van stuifdijken Afvoeren van zoet water door het graven van een stelsel van sloten die samenkomen in en afwateren via de Bloedsloot Bevorderen van de plantengroei door ontginning en bemesting van duinvalleien en later door onbedoelde neerslag van stikstof uit de lucht. Oogsten van wild en vermijden van wildschade door jacht (o.a. op konijnen)