Programma 4: Dynamische eilanden

Transcriptie

1 Programma 4: Dynamische eilanden De Nederlandse Waddeneilanden liggen verankerd in de zee. Stuif- en andere dijken maken dat ze geen kant op kunnen. Wind, water en stuivend zand hebben nauwelijks invloed meer op de duinen en kwelders. Niet alleen de natuur, ook de veiligheid is gebaat bij meer dynamiek, immers: zonder aanzanding kunnen de buitendijkse gebieden onvoldoende meegroeien met een versnelde zeespiegelstijging. Met behulp van het Waddenfonds willen de natuurbeheerders de natuur op de eilanden en de Noordkop van Noord- Holland weer nieuw leven inblazen. Daartoe moeten er weer zandverstuivingen ontstaan, en vanuit de Noordzee moet het water weer af en toe tussen de duinen door de kwelders kunnen overstromen. De prachtige stranden, de duinen en de kwelders maken van de Waddeneilanden en de Noordkop een bijzonder natuurgebied. Ook het traditionele cultuurlandschap is uniek in de wereld. Het cultuurland komt in dit programma Dynamische Eilanden echter niet aan bod. Dit programma focust juist op de grootschalige natuurlijke processen, die op de eilanden zo uniek zijn. De Waddeneilanden zijn het resultaat van het eeuwige spel van wind, water en zand. Van nature bestaat een Waddeneiland uit een aantal vaste elementen, die we op elk eiland terugvinden. Zo liggen op een eiland bijvoorbeeld altijd één of meerdere duinbogen - hoger gelegen duingebieden - waar vaak een dorp in de binnenduinrand is gelegen. Ten zuiden van de duinboog ontwikkelde zich oorspronkelijk een kweldergebied, ten oosten lag meestal een grote washover, een laagte die vanaf het Noordzeestrand het binnenland inliep. Bij extreem hoog stormwater stroomde het water daarlangs over het eiland tot in de Waddenzee. Nog verder van de bewoonde wereld naar het oosten treffen we de staart van het eiland, dat aan de noordzijde bestaat uit duinen vaak met kleine washovers - en aan de zuidzijde uit kwelders. Op Ameland zien we, bijvoorbeeld, drie duinbogen (Hollum-

2 Ballum; Nes-Buren; het Oerd) en twee washovers en een eilandstaart. De westelijke washover is de Keeg, tegenwoordig hermetisch afgesloten door (stuif)dijken. Ook in de Noordkop van Noord-Holland vinden we nog delen van dergelijke elementen terug. Hier lagen vroeger immers de waddeneilanden Huisduinen en t Ooghe, onderling gescheiden door het zeegat het Heersdiep. Belang van de Waddeneilanden De Waddeneilanden staan bekend om hun dynamiek, het weidse landschap en de karakteristieke flora en fauna. In een natuurlijke situatie zorgen wind en water voor een dynamisch strand en duinlandschap. De duinen, het strand en de kwelders vormen voor tal van planten en dieren het enige leefgebied, waardoor er veel bijzondere soorten voorkomen. Uitgesproken soortenrijk zijn de jonge, kalkrijke natte duinvalleien, waar planten als parnassia en knopbies groeien. Niet voor niets valt vrijwel het gehele duin- en kweldergebied van de Waddeneilanden onder de internationale bescherming van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn. Toestand van de Waddeneilanden De oorspronkelijke dynamiek op de eilanden en de Noordkop is grotendeels aan banden gelegd. De vele stuifdijken blokkeren de natuurlijke ontwikkeling. Zo zijn de duinbogen van Ameland via stuifdijken verbonden, hetzelfde geldt voor de eilanden Huisduinen en t Ooghe bij Den Helder. Door de duinen vast te leggen, groeiden ze dicht en verdwenen de zeldzame pioniervegetaties. De duinen verouderen, waardoor de broedgebieden van typische duin- en kustvogels langzamerhand verdwijnen. Over de hele linie staan de soorten van de kust, zeereep en duinen onder druk. Afgenomen zijn onder meer de grauwe en blauwe kiekendief, de grauwe klauwier, de duinpieper en de tapuit. De tapuit nam de afgelopen veertig jaar zelfs met 85 procent af, de grauwe klauwier is verdwenen. Oorzaken zijn een gebrek aan dynamiek, de vergrassing door zure regen, de verstoring door recreatie en de verdroging door de aanleg van sloten en de grondwaterwinning. Een ander probleem waar duinen en kwelders op de eilanden mee kampen, is ironisch genoeg een gebrek aan menselijk ingrijpen. Vroeger werden de duin- en kweldergebieden intensief gebruikt voor beweiding en het winnen van helm voor dakbedekking. Het stopzetten van deze activiteiten en het gebrek aan verjongende dynamiek werkt de veroudering in de hand. Doelen Met het programma Dynamische eilanden wil de natuurbescherming op de waddeneilanden en in de Noordkop van Noord-Holland de sturende, natuurlijke

3 processen zoveel mogelijk herstellen. De eilanden moeten robuuster en dynamischer worden, ook om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen. Herstelmaatregelen De Nederlandse natuurbescherming grijpt het Waddenfonds aan om een transitie op gang te brengen naar een duurzaam waddengebied. Het Waddenfonds biedt op de Waddeneilanden een kans om fundamentele doorbraken te realiseren. Acht natuurorganisaties slaan hiervoor de handen ineen. Eind 2005 presenteerden ze het waddenherstelplan Het Tij Gekeerd, een strategische visie voor investeringen in het waddengebied. In het voorjaar van 2007 verscheen het vervolg. Onder de titel Het Tij Geleerd ontwikkelden de natuurorganisaties samen met veertien onderzoeksinstellingen een samenhangend programma voor natuurherstel en kennisontwikkeling. Dynamische eilanden is één van de programma s. De permanente samenwerking tussen natuurbescherming en wetenschap zorgt voor verdieping van de kennis van het waddenecosysteem, en maakt dat keuzes voor herstelmaatregelen gefundeerd worden gemaakt. Voor het programma Dynamische eilanden voert een expertteam sinds 2006 verkenningen uit naar de mogelijkheden. Het team bestaat onder meer uit deskundigen van Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, It Fryske Gea, de Waddenvereniging, het Rijksinstituut voor Kust en Zee, het Waterloopkundig Laboratorium te Delft en de universiteiten van Groningen, Wageningen en Utrecht. De veroudering van de natuur door een gebrek aan menselijk ingrijpen weet de natuurbescherming nog steeds te compenseren met beheermaatregelen als plaggen, maaien en beweiden, maar dit gaat steeds moeizamer. Uit de verkenningen blijkt dat kleinschalige ingrepen niet afdoende zijn om de achteruitgang van de natuurkwaliteit te stoppen. De grote elementen, waaruit de eilanden van nature bestaan, en de bijbehorende dynamiek, staan in dit programma centraal. Het in ere herstellen van deze elementen en de natuurlijke processen zal de natuurkwaliteit duurzaam verbeteren. Op de Waddeneilanden en in Noord-Holland liggen grote kansen voor herstel. Eén van de meest kansrijke ingrepen is het maken van openingen in de stuifdijk. Een voorbeeld ligt op Schiermonnikoog, waar het zeewater én het sediment ter hoogte van kilometerpaal 8,5 bij vloed onbekommerd het eiland zou kunnen binnenstromen. Dergelijke restauratie van de oorspronkelijke toestand stimuleert de natuurlijke dynamiek. Het zeewater verjongt de duinen, het zand stroomt mee naar binnen of gaat

4 stuiven en zo krijgen pionierplanten de kans om te groeien. Kansrijke locaties voor het restaureren van washovers liggen met name op de onbewoonde delen van de eilanden, onder meer op de Boschplaat op Terschelling en het oostelijke deel van Ameland en Schiermonnikoog. Het deskundigenteam heeft inmiddels voor alle Waddeneilanden de kansrijke herstelmaatregelen van grootschalige elementen in kaart gebracht. Ten noorden van de Kroon s Polders op Vlieland blijkt het bijvoorbeeld mogelijk om het duincomplex van de Meeuwenduinen te versterken. Samen met de Kroon s Polders, die meer in verbinding komen te staan met de Waddenzee, kan een nagenoeg natuurlijke duinboog worden hersteld. Naast een uniek element in de hele Waddenzee (overal zijn de duinbogen bewoond), zou dit leiden tot het ontstaan van de grootste kwelder van de westelijke Waddenzee. Uiteraard staat alle projecten de veiligheid voorop. Een dynamischer kustbeheer, dat verstuiving en washovers van duinen en kwelders toestaat, brengt de veiligheid niet in het geding. Integendeel zelfs. Een meer dynamisch systeem heeft meer veerkracht, en kan daardoor de zeespiegelstijging beter bijbenen. Een washover-ontwikkeling betekent immers dat de kwelder periodiek zand aangevoerd krijgt uit de Noordzee. Een washover draagt zo bij aan de inrichting van de Waddenzee als klimaatbuffer. Hetzelfde geldt voor zand dat landinwaarts stuift: achterliggende binnendijkse gebieden krijgen op die manier een grotere veiligheidsmarge. Projecten Dynamische Eilanden Voor het Programma Dynamische Eilanden dienen de acht natuurorganisaties onderstaande projecten in bij het Waddenfonds. Per project zijn de betrokken organisaties en de benodigde investering uit het Waddenfonds aangegeven. Om het pad voor de komende jaren uit te stippelen, formuleren de deskundigen in het expertteam onderzoeksvragen, zoeken ze naar projecten die kansrijk en sturend zijn en zorgen ze dat de juiste meetgegevens op tafel komen. In de meeste gevallen is het niet mogelijk om grootschalige elementen als een duinboog of een washover in één keer te realiseren. Neem het project De Keeg op Ameland. Waar nu polder De Keeg ligt, lag vroeger de Noorderslenk. Een restant van deze slenk is in de polder nog aanwezig. De eerste fase van het project betreft het nemen van waterhuishoudkundige maatregelen, vismigratievoorzieningen en een ecoduct. Pas in een latere fase kan de invloed van zout water in de slenk worden versterkt. In de Noordkop van Noord-Holland is de ruimte voor ingrepen nog beperkter. De duinen liggen er ingeklemd tussen de zee, enkele dorpen en de landbouwgronden.

5 Desondanks zijn rond Den Helder nog goede mogelijkheden om meer ruimte te geven aan de oorspronkelijke processen en daarmee de relatie tussen de duinen, het binnenduingebied en de Waddenzee te versterken. Alle projecten besteden in eerste instantie aandacht aan voorlichting en communicatie. Het verkrijgen van draagvlak is nodig om de bevolking mee te krijgen in de gedachte dat het zoute water en het stuivende zand meer ruimte moeten krijgen en dat dit veelal voor de buitendijkse gebieden één van de weinige manieren is om deze niet te laten verdrinken. Sommige projecten vergen specifieke studies op het gebied van veiligheid, morfologie, ecologie en monitoring. Inmiddels ligt een gedetailleerde studie voor de verdere ontpoldering van de Kroon s Polders op Vlieland en een veiligheidsstudie voor de Boschplaat op tafel. In 2007 worden deze studies al verder uitgediept.