Verbale apraxie. De dubbele route in fonologische productie. Dirk-Bart den Ouden. Verbale apraxie is een stoornis in de planning

Transcriptie

1 Verbale apraxie De dubbele route in fonologische productie Dirk-Bart den Ouden Verbale apraxie is een stoornis in de planning van articulatorische bewegingen, waarvoor op dit moment nog geen standaardtherapie voorhanden is. Dit heeft te maken met onduidelijkheid over de precieze aard van de stoornis, waardoor het niet vaststaat op welke onderdelen van taalproductie de therapie zich het best zou kunnen richten. Volgens de hypothese van de dubbele route in fonologische productie maken niet-taalgestoorde sprekers voor de productie van frequente vormen gebruik van een opslag (syllabary) van articulatiebewegingen, ter grootte van lettergrepen (Levelt et al. 1999). Dit komt de vloeiendheid van spraak ten goede. De articulatiebewegingen van laagfrequente lettergrepen, daarentegen, worden telkens als nieuw bepaald, als een product van de individuele klanken waaruit deze lettergrepen bestaan. In de analyse van Varley & Whiteside (2001) is bij patiënten met verbale apraxie de opslag van frequente lettergreepbewegingen beschadigd, waardoor de patiënten gedwongen zijn om de alternatieve route naar de uitspraak te nemen, die per definitie minder vloeiend is. Hieruit zou volgen dat therapie erop gericht moet zijn om de lettergreep-opslag weer toegankelijk te maken. Dit kan door vooral te oefenen met de productie van frequente lettergrepen in plaats van individuele segmenten (klanken) of laagfrequente lettergrepen in nonwoorden. Den Ouden (2002) presenteert twee patiënten met verbale apraxie die juist problemen lijken te vertonen met de planning van individuele segmenten in plaats van lettergrepen. Op het eerste gezicht spreken deze resultaten de analyse van Varley & Whiteside (2001) tegen. In dit artikel wordt getoond hoe het model van de dubbele route gewijzigd kan worden om de resultaten toch bij elkaar te brengen. Generatieve Fonologie Als wij de titel Logopedie en Foniatrie uitspreken zeggen wij bij het woordje en niet [Εν], maar eigenlijk [ΕΜ], waarbij de plaats van articulatie van de nasaal zich heeft aangepast aan die van de /φ/ van Foniatrie. Als de titel van dit blad echter Logopedie en Klankleer zou zijn, werd en uitgesproken als [ΕΝ], terwijl bij de titel Logopedie en Taalkunde de uitspraak van en gewoon [Εν] zou zijn, omdat de plaats van articulatie van /ν/ en /τ/ dezelfde is. Op basis hiervan zouden we natuurlijk kunnen zeggen dat er drie woordjes en zijn, ieder afzonderlijk opgeslagen in ons fonologische lexicon, maar dat druist in tegen onze intuïtie (althans tegen de mijne). Het gaat duidelijk om één woordje en, waarvan de uitspraak zich aanpast aan de fonologische omgeving. Dit is de analyse volgens de Generatieve Fonologie. Volgens deze theorie wordt het lexicon minimaal belast, dus in ons voorbeeld slechts met één en, waarbij zelfs de /ν/ mogelijk niet gespecificeerd is voor de plaats van articulatie. Vervolgens zorgt een computationeel systeem voor de bepaling van de oppervlaktestructuur van de uiting, dus voor de planning 430 Logopedie en foniatrie nummer

2 van wat uiteindelijk uitgesproken wordt 1. Uit het lexicon worden de individuele segmenten (eventueel niet volledig gespecificeerd) gehaald om vervolgens gegroepeerd te worden in lettergrepen. De oppervlaktestructuur komt tot stand onder invloed van de fonologische omgeving van de uiting, alsmede van de spreeksnelheid, waardoor processen als assimilatie (zoals in de voorbeelden hierboven) versterkt worden. Op basis van de fonologische oppervlaktevormen die zo worden bepaald, worden articulatieprogramma s naar de articulatoren gestuurd. Om het lexicon minimaal te belasten voert dit computationeel systeem telkens opnieuw haar taak uit, zowel bij hoogfrequente lettergrepen als laagfrequente lettergrepen en zowel bij bekende woorden als bij nonwoorden. Als dit het hele verhaal is, dan is de daarop geuite kritiek dat het systeem niet kan leren. Het wordt niet beter, omdat in alle gevallen het computationele systeem als was het de eerste keer de oppervlaktevorm van elke uiting moet bepalen. Veel efficiënter zou het zijn als veelgebruikte vormen in hun geheel Het doel van de therapie moet zijn om het syllabary weer opnieuw toegankelijk te maken werden opgeslagen, zodat ze niet steeds opnieuw gegenereerd hoeven worden. Zo werkt het ook bij andere vormen van motorisch leren, die wellicht enigszins vergelijkbaar zijn. Bij het leren fietsen, of pianospelen, vormen zich na oefening automatismen. De benodigde handelingen hoeven dan niet telkens weer in al hun onderdelen gepland te worden, maar worden als gehelen uitgevoerd als grotere bewegingsplannen. In het geval van menselijke spraak produceren zestig spiergroepen samen zo n tien tot vijftien klanken, in vier tot zes lettergrepen, per seconde (Liberman 1996; Varley & Whiteside 2001). Dit vereist een ingewikkelde coördinatie en vormt met name een grote belasting van het computationele systeem indien de articulatieprogramma s van alle vormen, ook de frequent voorkomende, telkens weer in al hun onderdelen gepland moeten worden. Er is dus wel wat te zeggen voor de mogelijkheid van ons spraaksysteem om tot de opslag van automatismen te komen, waar het de articulatieprogramma s voor veel voorkomende grotere spraakeenheden, zoals lettergrepen, betreft. Een hiërarchisch model van spraakproductie In het productiemodel van Levelt et al. (1999) worden de woordvormen (lexemen) opgehaald uit het lexicon. Daarna vindt fonologische codering plaats, wat een fonologisch plan oplevert. Laagfrequente spraakeenheden laten we het bij lettergrepen houden worden vervolgens fonetisch gecodeerd, waaruit een fonetisch plan ter articulatie volgt, dat vervolgens wordt uitgevoerd door de articulatoren. De articulatieplannen (fonetische plannen) van hoogfrequente eenheden zijn als hapklare brokken opgeslagen in een syllabary, een opslag voor articulatiepatronen ter grootte van lettergrepen. Deze opslag bestaat bovenal ter bevordering van de vloeiendheid bij het spreken. Er zijn dus twee mogelijke paden die leiden tot het fonetische plan: de indirecte route via de fonetische codeerder en de directe route via het syllabary. Binnen het syllabary zijn de lettergrepen niet verder gestructureerd. Zoals gezegd zijn het hapklare brokjes. De interne lettergreepstructuur in losse segmenten, die van belang is voor de bepaling van de juiste oppervlaktevorm, speelt wel een rol op het eerdere niveau van fonologische codering. Ook in de fonetische codeerder worden de articulatieprogramma s vastgesteld op basis van de eenheden, segmenten, waaruit de lettergrepen bestaan, maar binnen het syllabary zijn lettergrepen dus niet meer te ontleden in deze losse segmenten. Voor er wordt bekeken hoe deze theorie inzicht kan verschaffen in de aard van verbale apraxie, eerst een korte beschrijving van de stoornis. Verbale apraxie Verbale apraxie is een stoornis op de grens tussen fonologie (de abstracte representatie van spraakklanken) en fonetiek (de fysieke vorm/uitspraak van spraakklanken) (Code 1998; Miller 2000). Er is geen sprake van dysartrie, een gedeeltelijke verlamming van de spraakorganen, en de fonologische representaties zelf zijn ook intact. De stoornis lijkt daarom te zitten in de planning van de articulatorische bewegingen. Verbale apraxie wordt gekarakteriseerd door een moeizame articulatie, met veel segmentele substituties en vervormingen, waarbij aangetekend dient te worden dat de segmentele substituties mogelijk slechts extreme vervormingen zijn van klankarticulaties. Als bijvoorbeeld de timing van de articulatie verstoord is, kan het zijn dat de stembanden te laat beginnen te trillen tijdens de uitspraak van het woord bak, dat begint met een stemhebbende plofklank, waardoor het zal klinken als pak, beginnend met een stemloze plofklank. Dit lijkt dan een substitutie van een gehele klank, in een vroeg stadium van fonologische productie, maar is in werkelijkheid een kleine fout in de timing van articulatie, in een laat stadium van articulatieplanning. In tegenstelling tot bij dysarthrie, is er bij apraxie veel inconsistentie in de gemaakte fouten. Er is verminderde coarticulatie, ten opzichte van het coarticulatiepatroon in normale, ongestoorde spraak, en een traag spreektempo. De patiënt heeft vaak moeite met de aanvang van uitingen, waarbij hij/zij lijkt te zoeken naar de juiste articulatie. In tegenstelling tot patiënten met een diepere fonologische stoornis, zijn patiënten met pure verbale apraxie in staat om relatief foutloos te schrijven. Een zo pure vorm komt echter zeer zelden voor en de meeste patiënten zullen dan ook toch moei- Logopedie en foniatrie nummer

3 quente lettergrepen kant-en-klaar uit het syllabary te halen, zoals niet-taalgestoorde sprekers dat doen. Ter compensatie gaat dus alle articulatieplanning via de omslachtige weg van de fonetische codeerder. Deze wordt daardoor overbelast, wat veel fouten oplevert in de planning van de articulatie. Deze fouten komen dus niet zozeer door een stoornis in de fonetische Semantisch/conceptueel systeem Fonologische vormen (gestructureerde lettergrepen) Woordschema s (syllabary) Indirecte route (segment-per-segment-codering) Buffer Articulatie Figuur 1 Het dual routemodel van Varley & Whiteside (2001), met de functionele plaats van de laesie bij verbale apraxie. te hebben met schrijven/spellen, omdat er naast de apraxie meer of minder ernstige fonologische problemen spelen. Ook dient hierbij aangetekend te worden dat verbale apraxie, vanwege de linksfrontale plaats van de laesie, vaak samengaat met een rechtszijdige hemiparese, een verlamming, waardoor het gebruik van de schrijfarm bemoeilijkt kan zijn. Veel patiënten met verbale apraxie hebben dus mogelijk tevens een onderliggende fonologische stoornis. In die gevallen kan gekeken worden naar de mate van articulatorisch zoekgedrag en de relatieve ernst van eventuele schrijfproblemen ten opzichte van de spraakproblemen om te bepalen wat het hoofdprobleem is van de patiënt. Omdat de patiënten lijken te zoeken naar de articulatie van een individuele klank, is het logisch dat veel therapieprogramma s zich richten op het oefenen van segmenten, meestal medeklinkers, in isolatie. Om de therapie echt puur op uitspraak te richten, zonder te veel storende invloed van het lexicon, wordt daarbij ook vaak geoefend met de productie van nonwoorden, na te zeggen of op te lezen door de patiënt. Een stoornis in de directe route Varley & Whiteside (1999, 2001) verklaren de kenmerken van verbale apraxie als volgend uit een stoornis in de directe route van articulatieplanning. Patiënten zijn niet in staat om de bewegingspatronen van fre- codeerder zelf, maar door de overbelasting daarvan. In figuur 1 geeft de verbroken verbinding tussen de fonologische vormen en het syllabary de functionele plaats aan van de laesie bij verbale apraxie. De verwerking via de indirecte route levert, naast fouten in de articulatie, ook de verminderde co-articulatie en het tragere spreektempo op, zoals dat gevonden is bij patiënten met verbale apraxie (Ziegler & Von Cramon 1986). Volgens Varley & Whiteside (2001) zit het probleem van apraxiepatiënten dus niet in de losse segmenten, maar juist in de grotere eenheden, als frequente lettergrepen, woorden en uitdrukkingen. Therapie moet daarom gericht zijn op de productie van dergelijke uitingen, in plaats van op klanken in isolatie of in nonwoorden. Het doel van de therapie moet dan zijn om het syllabary weer opnieuw toegankelijk te maken, dus om de directe route van spraakplanning te herstellen. Problemen met losse segmenten In tegenstelling tot wat in de vorige paragraaf gesuggereerd wordt, blijkt uit een groepsstudie en uit gevalsstudies van Den 432 Logopedie en foniatrie nummer

4 Ouden (2002) dat patiënten met verbale apraxie wel degelijk problemen hebben met de planning van individuele segmenten. De parafasieën van een groep van 10 niet-vloeiende patiënten (met verbale apraxie) bleken meer beïnvloed te zijn door segmentele eigenschappen dan door lettergreepstructuur, terwijl de parafasieën van 10 vloeiend sprekende afasiepatiënten zowel beïnvloed werden door segmentele eigenschappen als door lettergreepstructuur. In hun responsen op een herhaaltaak deleerden de niet-vloeiende patiënten het vaakst de medeklinkers die als gemarkeerd bekend staan 2, ongeacht de positie van deze medeklinkers binnen lettergrepen (aan het begin of aan het eind). Bij de vloeiende patiënten speelde ook de voorkeursvorm van de lettergreep een rol. Deze voorkeursvorm botst soms met de individuele gemarkeerdheid (moeilijkheid) van segmenten. Een lettergreep eindigt het liefst op een klinkerachtige medeklinker, zoals /ν/ in plaats van /τ/, terwijl /ν/ als segment eigenlijk gemarkeerder (bijvoorbeeld moeilijker uit te spreken) is dan /τ/. In twee gevalsstudies van patiënten met verbale apraxie, JB en AK (Den Ouden, 2002), bleek dat zij, eigenlijk geheel tegen de verwachting van de onderzoeker in, relatief grote moeite hadden met het aangeven welke klanken er in een woord zaten, zonder dat zij dit woord hoefden uit te spreken. Beide patiënten hadden een milde schrijfstoornis, dus er was ook hier geen sprake van pure verbale apraxie. Maar de ernst van deze stoornis was bij geen van beiden dusdanig dat hierdoor de lage score op de foneemdetectietaak verklaard kon worden. De schrijfstoornis was in beide gevallen ook zeer mild in vergelijking met de problemen in mondelinge productie. De zogeheten productieve foneemdetectietaak zag er als volgt uit: Het oefenen van nonwoorden heeft volgens geen van de geschetste scenario s een meerwaarde de klanken uit te spreken. Als verbale apraxie puur een articulatiestoornis zou zijn, zou men niet verwachten dat deze taak problemen opleverde voor patiënten. De twee verbale apraxiepatiënten hadden echter een opvallend lage score op deze taak. Omdat de proefpersoon in deze taak, in tegenstelling tot in natuurlijke spreeksituaties, ruim de tijd heeft om het geplande woord (stil) te scannen op de aanwezigheid van een bepaalde klank, ligt het niet voor de hand om de fouten te wijten aan overbelasting van de fonetische codeerder. Het lijkt er in dit geval eerder op dat de apraxiepatiënten niet in staat zijn om de hapklare brokken, zoals gerepresenteerd in het syllabary, te ontleden in de eenheden waaruit deze brokken zijn opgebouwd, namelijk de individuele segmenten. Het zou dan dus juist de indirecte route van planning zijn, die gestoord is, in plaats van de route via het syllabary. Deze hypothese wordt weer gesteund door het feit dat verbale apraxiepatiënten vaak toch minder fouten maken op hoogfrequente items, lettergrepen, woorden of uitdrukkingen (Miller 2001; Rogers & Spencer 2001). Dit strookt echter weer niet met de bevinding dat de literale parafasieën van verbale apraxiepatiënten sterk beïnvloed worden door de relatieve gemarkeerdheid van individuele klanken 3. Als het syllabary intact is, zou een dergelijk effect alleen te verwachten zijn in laagfrequente lettergrepen en dat is niet het geval. f Figuur 2 Foneemdetectietaak, Den Ouden (2002). g Het deelverzamelingenmodel Eerder heb ik een model voorgesteld van de fonologische module, waarin fonologische structuren en processen tot stand komen onder invloed van zowel de perceptie als de articulatie (Den Ouden 2001). Ik noem het hier het deelverzamelingenmodel, omdat het uitgaat van een hoge mate van overlapping tussen verschillende componenten. Het model is weergegeven in figuur 3. Onder een aangeboden afbeelding stonden twee letters, waarvan er één een klank representeerde die in het afgebeelde woord zat. In het voorbeeld gitaar konden dat de letters f en g zijn. De onderzoeker vroeg vervolgens: Zit er in dit woord een /φ/ of een /ξ/?. Hierbij wees hij beurtelings op de letters, om duidelijk te maken dat die de twee verschillende klanken representeerden. Proefpersonen moesten vervolgens aanwijzen welke van de twee klanken de juiste was, zonder het woord of een van Het idee is dat voor de adequate perceptie van taaluitingen de vorm van lettergrepen erg belangrijk is. Een plofklank aan het eind van een lettergreep, bijvoorbeeld, is veel minder goed te verstaan dan dezelfde klank aan het begin van een lettergreep, omdat juist de identificatie van dergelijke klanken erg afhangt van de explosie, dus het loslaten van de articulatie. Deze klanken kunnen dus het best gevolgd worden door een klinker. De relatieve gemarkeerdheid van individuele segmenten (klin- Logopedie en foniatrie nummer

5 perceptuele periferie (lettergrepen) KERNFONOLOGIE (segmenten) articulatorische periferie Figuur 3 Deelverzamelingenmodel van de fonologische module. kers en medeklinkers), echter, lijkt meer bepaald door de articulatie van deze segmenten, bijvoorbeeld het aantal articulatorische handelingen dat nodig is voor de uitspraak. Zo moet voor de nasaal /ν/, in vergelijking met /τ/, het velum naar beneden gebracht worden. Dat is een extra handeling, die /ν/ moeilijker uit te spreken maakt dan /τ/. In de kernfonologie spelen beide aspecten, lettergreep- en segmentstructuur, een rol. De vloeiende patiënten hebben hier een stoornis, waardoor hun parafasieën effecten laten zien van beide invloeden. Zij veranderen het woord pint (/πιντ/) bijna even vaak in [πιν] als in [πιτ]. De stoornis van de niet-vloeiende (verbale-apraxie)patiënten wordt gelokaliseerd in de articulatorische periferie, waar alleen segmentele gemarkeerdheid een rol speelt. Zij veranderen pint dus vaker in [πιτ]. Niet-vloeiende patiënten zijn bovenal zeer gevoelig voor het articulatorisch gemak van individuele segmenten en hebben moeite met het bepalen van de juiste segmenten waaruit de uit te spreken woorden (en lettergrepen) bestaan, zoals volgt uit de resultaten van de productieve foneemdetectietaak. stoornis verbale apraxie Synthese De hypothese van de dubbele route, van Varley & Whiteside (2001), voorspelt een invloed van lettergreepstructuur in de parafasieën van patiënten met verbale apraxie. Dit omdat deze gedwongen zijn terug te vallen op de gestructureerde lettergrepen, waar zij anders gewoon gebruik zouden kunnen maken van de ongestructureerde brokjes in het syllabary. Als zij terug kunnen/moeten vallen op gestructureerde lettergrepen, één niveau hoger in het model, dan is moeilijk te verklaren waarom ze niet gewoon in staat zijn om aan te geven welke klanken in die gestructureerde lettergrepen zitten. Een synthese van het deelverzamelingenmodel en de dubbeleroute-hypothese moet mijns inziens gezocht worden in het niet meer kunnen terugvallen op gestructureerde lettergrepen vanuit de fonetische codeerder, het niveau onder de fonologische vormen (zie figuur 1). Volgens het deelverzamelingenmodel zijn lettergrepen, waarin de individuele segmenten nog te herkennen zijn, simpelweg niet meer toegankelijk op het niveau van de stoornis van verbale-apraxiepatiënten, in de articulatorische periferie. In de hier voorgestelde synthese bestaat er nog wel zoiets als een syllabary. Dit is met name gebaseerd op de logische veronderstelling dat spraak een vorm van motoractiviteit is die vergelijkbaar is met andere vormen van motorische activiteiten, zoals fietsen en pianospelen. Dit syllabary is gelokaliseerd in de articulatorische periferie, het niveau van articulatorische planning. Deze periferie is echter in zijn geheel gestoord. Er wordt dan teruggevallen op de eveneens gestoorde fonetische codering via de indirecte route, waar dus de segmentele gemarkeerdheidseffecten uit voortkomen, alsmede de moeite die de patiënten hebben met het bepalen van de soorten segmenten die deel uitmaken van het uit te spreken woord. Mogelijk is de georganiseerde lettergreepstructuur niet meer toegankelijk, omdat er tussen de fonetische codeerder en de fonologische vormen toch nog een niveau zit van lettergrepen als fonetische eenheden, ongestructureerde brokken. Wat gerepresenteerd is in het syllabary zijn dan pure bewegingsplannen voor frequente lettergrepen of uitingen, dus alleen de articulatiecommando s, die verder weinig meer met fonetiek of fonologie te maken hebben. Bij niet-frequente lettergrepen worden de fonetische lettergrepen, de ongestructureerde brokken, opgedeeld in kleinere articulatiehandelingen, die ongeveer, maar niet per definitie, overeenkomen met de segmenten (klinkers en medeklinkers) waaruit die eenheden in eerste instantie opgebouwd waren. De invloed van de relatieve gemarkeerdheid van segmenten, zoals geconstateerd in de parafasieën van verbale-apraxiepatiënten, is dus een artefact. De moeilijkheid van de articulatie(-planning) zit hem niet zozeer in de echte fonologische segmenten zoals deze in het lexicon gerepresenteerd zijn, maar in combinaties van articulatorische handelingen. Deze zullen logischerwijs vaak overeenkomen met de onderliggende segmenten. We zouden kunnen spreken van perceptueel categorisch bedrog. Waar wij segmenten (klinkers en medeklinkers) horen, is dat onze analyse van een 434 Logopedie en foniatrie nummer

6 uiting die in de articulatie gewoon bestaat uit gecoördineerde spierbewegingen. Het synthetische model ziet er dan uit als in figuur 4. Dit model en de aannames die daarbij horen, zoals hierboven beschreven, verklaren zowel het trage spreektempo, de verminderde co-articulatie, de invloed van segmentstructuur, de afwezigheid van de invloed van lettergreepstructuur, als de lage scores op de foneemdetectietaak. Het feit dat de patiënt moet terugvallen op het ontrafelen van de fonetische lettergrepen wil overigens nog niet zeggen dat er geen enkele invloed kan zijn van de plaats van segmenten tussen andere klanken. Het is namelijk bekend dat verbale apraxiepatiënten wel degelijk relatief veel fouten maken in clusters van medeklinkers. Mijn analyse hier is echter dat dat niet zozeer te maken heeft met de structuur van lettergrepen op zich, maar meer met de opeenvolging van moeilijk met elkaar verenigbare articulatorische handelingen. Zo is de articulatie van /τ/ blijkbaar moeilijker te combineren met de articulatie van /ρ/ dan met de articulatie van /α/, waardoor er in de articulatie van een /τρ/-cluster nogal eens wat misgaat. Therapie Als de stoornis bij verbale apraxie gelokaliseerd is in de gehele articulatorische periferie, waarvan zowel het syllabary als de planning per kleinere articulatorische eenheid deel uitmaken, dan moet de conclusie zijn dat therapie zich hoort te richten op deze gehele kant van de fonologische module. Het oefenen van individuele klanken, dus van gecoördineerde combinaties van articulatorische handelingen (spierbewegingen), zal dit onderdeel van de articulatorische periferie stimuleren. In de terminologie van het model van Varley & Whiteside (2001) versterken we hiermee de compensatiemogelijkheid via de indirecte route van fonetische planning. Het oefenen van hoogfrequente lettergrepen en andere uitdrukkingen zou daarentegen juist de toegang tot het syllabary moeten herstellen, waardoor de compensatie veel minder nodig is. Zolang onbekend is welke van deze twee typen therapie de meest productieve is, ligt het voor de hand om beide aan te blijven bieden, in combinatie. Uit het model volgt in ieder geval op geen enkele manier dat de ene vorm de andere in de weg zou kunnen zitten. Het oefenen van nonwoorden, echter, heeft volgens geen van de hierboven geschetste scenario s een meer- Semantisch/conceptueel systeem Fonologische vormen (gestructureerde lettergrepen) Fonetische eenheden (ongestructureerde lettergrepen) articulatorische periferie Woordschema s (syllabary) Indirecte route (segment-per-segment-codering) Buffer Articulatie Figuur 4 Het aangepaste dubbele-routemodel. Bij verbale apraxie is de gehele articulatorische periferie gestoord. Logopedie en foniatrie nummer

7 waarde. Gezien de ergernis die deze vorm van therapie met zich mee kan brengen, lijkt het daarom goed om daar in ieder geval mee te stoppen. Nawoord In dit artikel heb ik getracht de resultaten van experimenteel onderzoek en theorieën van taalproductie te vertalen naar praktische gevolgen voor de best aan te bieden therapie ter behandeling van verbale apraxie. Dit heeft geleid tot aanpassingen in een bestaand productiemodel, door invoeging van het extra niveau van de fonetische lettergreep en door een wijziging in de aard van het proces van segment-per-segmentplanning. Uiteindelijk kan alleen de ervaring met verschillende behandelmethodes echt antwoord geven op de belangrijkste vragen, maar ondertussen kan experimenteel en theoretisch onderzoek de keuzes wellicht verhelderen en aanscherpen. Tot slot ben ik mij ervan bewust dat mijn achtergrond als taalkundige slechts beperkt zicht biedt op de therapeutische praktijk. Ik blijf daarom zeer geïnteresseerd in reacties die dit zicht kunnen verbeteren. Samenvatting Enkele resultaten van onderzoek naar de kenmerken van verbale apraxie lijken in strijd met een recentelijk geformuleerde hypothese over de aard van deze stoornis, de dubbele-routehypothese van Varley & Whiteside (2001). Wijzigingen in het productiemodel waarop deze hypothese is gebaseerd kunnen de oneffenheden gladstrijken en hebben gevolgen voor behandelmethodes. Summary Patients with apraxia of speech seem to have difficulty with the planning of individual speech segments to a greater extent than predicted by Varley & Whiteside s (2001) dual route hypothesis about the nature of the disorder (Den Ouden 2002). Some changes are proposed in the production model upon which the hypothesis is based. The resulting analysis also affects methods of treatment of apraxia of speech. 1 Het computationele systeem berekent de oppervlaktevorm op basis van wat er aangeleverd wordt uit de opslag en op basis van taalspecifieke en universele regels. 2 Een klank is relatief gemarkeerd als hij niet vaak voorkomt in talen, als hij door kinderen laat wordt verworven en als hij vaak sneuvelt in fonologische processen. Deze drie eigenschappen gaan vaak samen. Keywords Verbale apraxie, dual route model, syllabary, fonetische codering, lettergreepstructuur Auteur Dr. D.B. den Ouden, Postdoc onderzoeker Neurolinguïstiek, Faculteit der Letteren aan de Rijksuniversiteit Groningen Correspondentie Oude Kijk in t Jatstraat 26, 9712 EK Groningen, tel.: d.b.den.ouden@let.rug.nl Literatuur - Code, C. (1998) Models, theories and heuristics in apraxia of speech. Clinical Linguistics and Phonetics, 12, 1, Levelt, W.J.M., A. Roelofs, A.S. Meyer. (1999) A theory of lexical access in speech production. Behavioral and Brain Sciences, 22, 1, Liberman, A. (1996) Speech: A Special Code. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. - Miller, N. (2000) Changing ideas in apraxia of speech. In: I. Papathanasiou (Red.), Acquired Neurogenic Communication Disorders: A Clinical Perspective. London and Philadelphia: Whurr Publishers. - Miller, N. (2001) Dual or duel route? Aphasiology, 15, 1, Ouden, D.B. Den (2001) Optimal codas in aphasia. Lezing op de Holland Institute of Generative Linguistics Phonology (HILP) 5 conferentie, Potsdam, januari Ouden, D.B. Den (2002) Phonology in Aphasia: Syllables and segments in level-specific deficits. Proefschrift, Rijksuniversiteit Groningen. - Rogers, M.A., K.A. Spencer.(2001) Spoken word production without assembly: Is it possible? Aphasiology, 15, 1, Varley, R.A., S.P. Whiteside, H. Luff. (1999) Dual-route speech encoding in normal and apraxic speakers: Some durational evidence. Journal of Medical Speech and Language Pathology, 7, Varley, R., S.P. Whiteside. (2001) What is the underlying impairment in acquired apraxia of speech? Aphasiology, 15, 1, Ziegler, W., D. von Cramon. (1986) Disturbed coarticulation in apraxia of speech: Acoustic evidence. Brain & Language, 29, 1, Met literare parafasieën wordt in principe hetzelfde bedoeld als met fonematische parafasieën, maar deze laatste term suggereert dat het ook echt fouten op individuele fonemen betreft, terwijl het goed mogelijk is dat fonemen als elementen geen rol spelen in deze parafasieën, maar dat het gaat om features, kenmerken van fonemen. 436 Logopedie en foniatrie nummer