Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders

Transcriptie

1 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders

2 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders

3 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders Tekst: Chris van Swaay, De Vlinderstichting Arco van Strien, Centraal Bureau voor de Statistiek Rapportnummer: VS Productie: De Vlinderstichting Postbus AM Wageningen telefoon: Opdrachtgever: Gegevensautoriteit Natuur Deze publicatie kan worden geciteerd als: Van Swaay, C.A.M. & Van Strien, A.J. (2009) Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders. Rapport VS , De Vlinderstichting, Wageningen. Trefwoorden: Monitoring vlinders representativiteit plausibiliteit Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Vlinderstichting en de opdrachtgever. Maart 2009 DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 1

4 Inhoud Hoofdstuk 1 / Inleiding... 3 Hoofdstuk 2 / Plausibiliteit... 4 Hoofdstuk 3 / Representativiteit... 6 Bepaling representativiteit... 9 Hoofdstuk 4 / Combineren plausibiliteit en representativiteit DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 2

5 Hoofdstuk 1 / Inleiding Binnen het Landelijk Meetnet Vlinders wordt de ontwikkeling van de vlinderstand in Nederland al bijna twintig jaar gevolgd. In dit rapport wordt een beoordelingsschema gemaakt om te kijken of de meetpunten representatief zijn voor grotere eenheden als Natura 2000 gebieden, fysisch geografische regio s of provincies. Dat gebeurt in samenhang met de ontwikkeling van een controle op de plausibiliteit van trendcijfers. Het Netwerk Ecologische Monitoring heeft verschillende meetdoelen voor het Landelijk Meetnet Vlinders: Het bepalen van de populatieontwikkeling van vlinders van de Habitatrichtlijn, zowel landelijk als in de Natura 2000 gebieden, en zo mogelijk per Natura 2000 gebied. Het bepalen van de populatieontwikkeling van vlinders van de soortbeschermingsplannen. Trends van soorten die onderdeel zijn van Natuurgraadmeters. In dit rapport wordt een aanzet gegeven voor de kwaliteitsborging die binnen het Landelijk Meetnet Vlinders plaats moet vinden voor de indexcijfers voor Natura2000-gebieden, fysisch geografische regio's en provincies. De trend van een soort in een bepaald stratum kan op allerlei manieren vertekend zijn. De meetpunten kunnen geografisch niet-representatief zijn, of qua biotoop of bijvoorbeeld qua beheer of startreden. Of een trend vertekend is kan je tot op zekere hoogte afleiden uit de vergelijking met die in andere strata. Hoe meer de trends overeenkomen, hoe onwaarschijnlijker het is dat de trend in het betreffende stratum vertekend is. Er zijn twee manieren om trends te beoordelen: 1. Plausibiliteitscontrole: de mate waarin een trend lijkt op trends in andere gebieden. Dat is in feite een indirecte, maar niet waterdichte controle op vertekening. 2. Representativiteitcontrole: de mate van representativiteit van de betrokken meetpunten binnen een stratum. Dat is een op zichzelf waterdichte controle op vertekening. Doel van dit rapport is om samen met het CBS een beoordelingsschema te maken voor de trend van vlinders binnen het Landelijk Meetnet Vlinders. De combinatie van het resultaat van de plausibiliteitscontrole en de representativiteitscontrole bepaalt uiteindelijk of gegevens gepubliceerd en verspreid kunnen worden. Door de controles vervolgens te automatiseren kunnen naar verwachting de trendcijfers ook veel sneller en systematischer gevalideerd worden dan nu. Momenteel wordt de validatie voornamelijk via checken door experts uitgevoerd. DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 3

6 Hoofdstuk 2 / Plausibiliteit In de plausibiliteitscontrole wordt gekeken naar de statistische betrouwbaarheid en in welke mate de trends in een stratum afwijken van de landelijke trend of de trends in vergelijkbare strata. In de plausibiliteitscontrole (plausibiliteit is waarschijnlijkheid of aannemelijkheid) wordt de trend van een soort in een stratum vergeleken met de landelijke trend en met een groep vergelijkbare strata. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan provincies of andere vergelijkbare eenheden. Het idee daarachter is dat een stratum-trend vaak zal lijken op de landelijke trend en op die van overeenkomstige strata. Om die reden zijn superstrata (bijvoorbeeld de landelijke trend of de trend in hoofdbiotopen) dan ook uitgezonderd, omdat ze oftewel gewogen zijn of omdat er geen vergelijkingsstrata zijn. Er kunnen drie groepen trends onderscheiden worden: Biotoop-trends (bijvoorbeeld heide in hzn). Deze kunnen worden vergeleken met de landelijke biotooptrend (bijvoorbeeld heide in Nederland). Omdat afwijkingen bij deze vergelijking echter gemakkelijk optreden, telt alleen of er verschil is in trendhoofdcategorie (toename, stabiel of en afname). Regio-trends (bijvoorbeeld voor een provincie). Deze kunnen worden vergeleken met de andere regio s of de landelijke trend exclusief de trend in de te onderzoeken regio. Andere-trends (bijvoorbeeld beheer in het stedelijk gebied of overschrijding van de stikstofdepositie). Hier is de plausibiliteitscontrole niet relevant, omdat het om een groep meetpunten gaat die heel goed kunnen verschillen van trend (dat is meestal het doel waarvoor ze geselecteerd zijn). Praktisch betekent dit dat in de soorten-stratum tabel (in het automatiseringssyteem op het CBS) per stratum aangegeven moet worden: (1) de type trend in 3 categorieën (toename, stabiel of afname), (2) bij biotoop-trend (bijvoorbeeld heide in hzn) het stratum (bijvoorbeeld heide in hzm) of superstratum (bijvoorbeeld heide landelijk) waarmee moet worden vergeleken, (3) bij regio-trend de code voor ofwel de provincies of subfgr. Als er keus is in type trend dan gaat de toedeling aan biotoop-trend boven die aan de regio-trend. In de bepaling van de plausibiliteit speelt ook de variatie binnen de trend in een groep een rol. Als de trend homogeen is binnen de groep, dan is een afwijking van de groep weinig plausibel. Andersom, als binnen de groep de trends aanzienlijk uiteenlopen, dan is een afwijking eerder plausibel. Dit kan worden getest door de trend in een stratum te toetsen tegen de rest van de groep. Hiervoor wordt de gemiddelde trend en standard error bepaald van de gehele groep. Als een stratum-trend buiten het 95%- DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 4

7 betrouwbaarheidsinterval van het groepsgemiddelde ligt, geldt de trend als afwijkend. Onzekere trends worden niet meegenomen. Het aantal trends in de vergelijking verschilt van soort tot soort, omdat niet voor alle provincies betrouwbare (= niet-onzekere) trends voorhanden zijn. Bij minder beschikbare trendcijfers is het betrouwbaarheidsinterval groter, en wordt een trend minder snel als afwijkend aangemerkt. Hoe minder informatie des te minder kans er dus is om een afwijking te detecteren. Bij biotoop-trends (zie hierboven) is geen verschil meer te vinden als een (of twee) van de twee trends in de vergelijking onzeker is. Dat houdt dan dus in dat geval geen afwijking wordt geconstateerd. De plausibiliteit geldt voor de periode waarover de trend is berekend. Behalve de langjarige trend kan desgewenst een apart oordeel komen over de trend in de laatste vijf of tien jaar. Label bij indexcijfers en trends Het resultaat van de plausibiliteitscontrole is een kwaliteitslabel per trend, die samen met de representativiteit gebruikt wordt om tot een eindoordeel voor de bruikbaarheid te komen. Er zijn drie plausibiliteitscategorieën: plausibel matig plausibel niet plausibel DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 5

8 Hoofdstuk 3 / Representativiteit Om te beoordelen of de populatieontwikkeling van een groter gebied representatief wordt weergegeven door het Landelijk Meetnet Vlinders, is een beoordelingsschema opgesteld. De representativiteitcontrole richt zich in eerste instantie op drie grotere gebiedseenheden: Natura 2000 gebieden, fysisch geografische regio s en provincies. In het vervolg wordt de term soort-gebiedcombinaties gebruikt om deze drie eenheden in het algemeen aan te duiden. Maar in principe kan dezelfde redenering ook opgaan voor andere strata. Voor de representativiteitscontrole wordt het schema in figuur 1 gevolgd: Soort-gebiedcombinaties die gebiedsdekkend geteld worden en waarvoor een goede indicatie van de totale populatiegrootte aanwezig is kunnen als representatief worden beschouwd. Dit is onder andere het geval met het pimpernelblauwtje en donker pimpernelblauwtje, twee soorten van de habitatrichtlijn. Voor de overige soorten zijn er drie opties: de soort wordt integraal geteld (dat wil zeggen: er wordt beoogd om op alle bekende locaties te tellen waar de soort voorkomt); er worden steekproeftellingen uitgevoerd (voor de meer algemene of wijder verbreide soorten) of de soort wordt niet geteld (de soortgebiedcombinatie is dan niet representatief). Ook voor soorten die in principe integraal geteld worden, lukt het niet altijd om alle locaties ieder jaar geteld te krijgen. Lukt dat op meer dan 50% van de locaties, dan mag de trend als representatief beschouwd worden. Als dat niet lukt moet een expert de representativiteit beoordelen aan de hand van de verdeling van de getelde locaties is ten opzichte van alle bekende locaties. Voor de meer algemene of wijder verbreide soorten is het niet mogelijk om alle locaties te tellen en zullen we genoegen moeten nemen met een steekproef. Als de trends voor deze soort voor verschillende startredenen en biotopen niet of nauwelijks van elkaar afwijken (en dus in dezelfde trendklasse zitten), dan is de steekproef representatief Startreden. Er kunnen diverse redenen zijn waarom een teller een vlinderroute wil gaan tellen. Tabel 1 geeft de startredenen die in het meetnet worden geregistreerd. De redenen 5 tot en met 8 (waarbij een route gestart wordt om de effecten van actieve inrichtings- en beheersmaatregelen te meten) en 11 (waarbij een leeg gebied gekoloniseerd zal gaan worden) kunnen de trend op een onterechte manier beïnvloeden en krijgen de stempel verdachte startreden. De procedure wordt: o Bepaal welke routes een verdachte en niet-verdachte startreden hebben. o Test of de trendklasse verschilt tussen de groep van verdachte startredenen en niet-verdachte startredenen. DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 6

9 o Als er een verschil in trendklasse is: bepaal het percentage routes met een verdachte startreden. o Het aantal routes met een startreden 5 t/m 8 of 11 mag niet meer dan een drempelwaarde bedragen, anders is er risico op vertekening en is de trend niet representatief. Om te beginnen zou deze drempelwaarde op 25% gezet kunnen worden (dan is Startreden OK > 75%). Hetzelfde gaat op voor de stopreden. Tabel 2 geeft de geregistreerde stopredenen. De redenen 1 tot en met 4 (waarbij het gebied minder aantrekkelijk is geworden voor de teller) kunnen als verdacht worden gekenmerkt. Tabel 1: Startredenen voor een vlinderroute in het Landelijk Meetnet Vlinders. Code Beschrijving 1 Persoonlijke voorkeur van waarnemer: Het is bekend dat er aantrekkelijke soorten voorkomen 2 Persoonlijke voorkeur van waarnemer: Aantrekkelijk gebied 3 Persoonlijke voorkeur van waarnemer: Voorkeur voor biotoop 4 Persoonlijke voorkeur van waarnemer: Goed bereikbaar (dicht bij mijn huis / werk) 5 Geplande maatregelen: Lokaal beschermingsplan 6 Geplande maatregelen: Beheersmaatregel 7 Geplande maatregelen: Natuurontwikkelingsplan 8 Geplande maatregelen: Landinrichtingsplan 10 Soort komt al geruime tijd voor, minimaal sinds JAARTAL 11 Route in recent ingericht natuurgebied 12 Soortgericht: soort zit er nog niet, wordt verwacht 13 Soortgericht: anders 14 Acquisitie: Op verzoek van (regio)coordinator, vanwege landelijke dekking 15 Acquisitie: Op verzoek van beheerder 16 Acquisitie: Op verzoek van iemand anders 17 Anders DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 7

10 Tabel 2: Stopredenen voor een vlinderroute in het Landelijk Meetnet Vlinders. Code Beschrijving 1 Minder aantrekkelijk geworden: (Bijzondere) soorten zijn afgenomen 2 Minder aantrekkelijk geworden: Omstandigheden van tellen zijn verminderd door toe- of afname van Geluid/ lawaai, stank, bezoekers 3 Minder aantrekkelijk geworden:de route is moeilijker begaanbaar geworden door toename van (stekelige) struiken, doordat gebied natter is geworden, opslag, verruiging en anders 4 Minder aantrekkelijk geworden: Biotoop is veranderd, bijv als gevolg van successie of beheer 5 Plot is geheel veloren gegaan 6 Waarnemer is verhuisd. 7 Waarnemer heeft geen tijd meer, andere prioriteiten 8 Locatie niet meer bereikbaar door a) weigering van toegang door eigenaar, b) pad er naar toe gebarricadeerd. 9 Vanwege gevoel van onveiligheid 10 Waarnemer schat waarnemingsvermogen niet hoog genoeg in 11 Vanwege gebrekkige aansturing en ondersteuning van (regio)coordinator 12 Anders, niet aangegeven, rest, overleden 13 Gebied is veloren gegaan 14 Wisseling waarnemer 15 Soortgerichte route: soort niet mee op route Biotooptype Binnen een stratum kan de trend van een soort in het ene biotoop afwijken van andere biotooptypen. Als de meetpunten representatief verdeeld over de biotooptypen liggen, dan zal dit geen invloed op de resultaten hebben. Echter als de trends tussen biotooptypen niet landelijk verschillen, dan maakt de verdeling over biotooptypen ook niet uit. Verder zijn niet alle biotooptypen voor elke soort relevant (bijvoorbeeld heideblauwtjes in het bos). De procedure wordt dan: o Werk alleen met strata die label hebben biotoop-trend (bijvoorbeeld hei in hzn) of regio-trend (bijvoorbeeld provincie). o Bij een biotoop-trend liggen alle meetpunten in hetzelfde biotooptype en is per definitie voorzien in representativiteit qua biotoop. Daarom wordt de biotoop-representativiteit alleen nader onderzocht voor regio-trends. o Bij de regio-trends moet het percentage meetpunten per hoofdbiotooptype bepaald worden. Vervolgens moet worden gekeken welke biotooptrends voorhanden zijn op landelijk niveau en worden getest of deze landelijke trends in biotooptypen onderling verschillen in trendklasse. Bepaal hiertoe het biotoopaandeel in het hele stratum van de regio-trend, bijvoorbeeld 50% hei, 10% bos, 40% overig en vergelijk dat met het percentage meetpunten. Als dit erg afwijkend is EN de landelijke biotopen verschillen in trend, dan is de conclusie: niet representatief. DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 8

11 Ruimtelijke representativiteit Hier gaat het om de vraag of de plots wel of niet geclusterd over het stratum liggen of over het deel van het stratum waar de soort voorkomt (op basis van verspreidingsgegevens). Van Turnhout (2007; interne notitie SOVON) raadt aan om daartoe de GIS-tool Nearest Neighbour Ratio te gebruiken (en zo mogelijk want nog beter: Multidistance Spatial Cluster Analysis). Maar ook een eenvoudig rekenregel als het aantal verschillende atlasblokken waarin de soort voorkomt kan daarbij al werken. De GIS-slag moet eigenlijk toegepast worden over alleen de biotopen of het verspreidingsgebied waarin de soort kan voorkomen. Een koppeling met verspreidingsgegevens (NDFF) is hierbij dus raadzaam. Bepaling representativiteit Uiteindelijk komen er drie categorieën uit de representativiteitscontrole: Representatief: o er zijn slechts weinig meetpunten met verdachte start/stopreden en tevens is de ligging over biotopen en de ruimte goed Matig representatief: o er zijn behoorlijk wat meetpunten met verdachte start/stopreden of de ligging over biotopen of de ruimte is niet goed EN er zijn geen aanwijzigen dat de trends sterk verschillen tussen diverse start/stopredenen, biotopen of regio s. o er zijn slechts weinig meetpunten met verdachte start/stopreden maar er zijn wel aanwijzigen dat de trends sterk verschillen tussen diverse start/stopredenen, biotopen of regio s. Niet representatief: o er zijn behoorlijk wat meetpunten met verdachte start/stopreden of de ligging over biotopen of de ruimte is niet goed EN o er zijn wel aanwijzigen dat de trends sterk verschillen tussen diverse start/stopredenen, biotopen of regio s. DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 9

12 Soortgebiedcombinaties Niet gebiedsdekkend geteld Gebiedsdekkend geteld Niet geteld Integraal Steekproef Representatief Niet representatief >50% van de locaties geteld <50% van de locaties geteld Landelijke trends voor startreden en biotoop niet in dezelfde klasse Landelijke trends voor startreden en biotoop in dezelfde klasse Representatief Expert oordeel Startreden OK >75% Biotoop OK > 50% Ruimtelijke verdeling OK Startreden OK <75% Biotoop OK < 50% Ruimtelijke verdeling niet OK Startreden OK >75% Biotoop OK > 50% Ruimtelijke verdeling OK Startreden OK <75% Biotoop OK < 50% Ruimtelijke verdeling niet OK Matig representatief Niet representatief Representatief Matig representatief Figuur 1: Beslisboom voor de representativiteitscontrole.. DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 10

13 Hoofdstuk 4 / Combineren plausibiliteit en representativiteit De combinatie van plausibiliteit en representativiteit levert de uiteindelijke trendvalidatie op. Er zijn verschillende combinaties van plausibiliteit en representativiteit (zie nummers in tabel 3): 1. Plausibele trends die tevens representatief zijn. Daarvoor zijn geen beperkingen in het gebruik. 2. Plausibele trends die matig representatief zijn. Als we die zouden weglaten, dan vallen veel trends af die vermoedelijk juist zijn. Veel trends worden namelijk door landelijke factoren (klimaat, vermesting, versnippering etc.) bepaald waardoor trends in verschillende gebieden sterk overeenkomen. Zulke trends kunnen met weinig risico worden gepubliceerd. 3. Plausibele trends waarbij de meetpunten duidelijk niet representatief zijn, zijn niet bruikbaar. 4. Matig plausibele trends zijn alleen bruikbaar zijn als ze gebaseerd zijn op representatieve meetpunten. 5. Matig plausibele trends die matig representatief zijn, zijn beperkt bruikbaar 6. Niet plausibele trends die representatief zijn. Dat is een lastige categorie. Doorgaans zijn niet-plausibele trends van lage kwaliteit (bijvoorbeeld sterk variërende indexcijfers met hoge standaardfouten), maar er kunnen ook waardevolle indexcijfers bij zitten.. Dus in principe deze wel goedkeuren, maar voorlopig nog controleren met expert oordelen. 7. Niet plausibele trends die ook matig of niet representatief zijn. Deze zijn niet geschikt voor gebruik. Tabel 3: Uiteindelijke trendvalidatie aan de hand van de plausibiliteit en representativiteit. Nummers uit het Representatief Matig representatief Niet representatief plausibiliteits schema Plausibel 1 Geen beperkingen 2 Geen beperkingen 3 Niet voor gebruik Matig plausibel 4 Geen beperkingen 5 Beperkt bruikbaar Niet voor gebruik Niet plausibel 6 Geen beperkingen expert oordeel 7 Niet voor gebruik 7 Niet voor gebruik DE VLINDERSTICHTING 2008 Beoordeling representativiteit Landelijk Meetnet Vlinders 11