Natuurkwaliteit en monitoring in de EHS

Transcriptie

1 1 Natuurkwaliteit en monitoring in de EHS Rijk, provincies en beheerders hebben samen een systeem ontwikkeld voor het monitoren van natuurkwaliteit (het geheel aan dieren en planten in een bepaald gebied). Het systeem bestaat uit een beschrijving van de kwaliteit per natuurbeheertype, protocollen voor het monitoren, kwaliteitsmaatlatten en een integrale berekening van de kwaliteit. Hiermee komt uniforme informatie beschikbaar voor sturing op de natuurkwaliteit per gebied in Nederland en voor rapportages aan de EU over Natura2000-doelen. Achtergrond 02 Uitgangspunten bij de bepaling EHS - Natura Beschrijving en werking systeem 05 Het monitoren Opslag van monitoringsgegevens 08 Beoordeling natuurkwaliteit 09 Rapportage over de natuurkwaliteit 11 Coördinatie door de provincie 12

2 2 Achtergrond Hoe gaat het met de natuur in Nederland? Wat moeten we doen als we de kwaliteit willen verbeteren? Hebben beleid en beheer succes gehad, worden de juiste keuzes gemaakt en wordt het subsidiegeld goed besteed? Deze vragen waren tot voor kort moeilijk te beantwoorden. De verschillende partijen die betrokken zijn bij natuurbeheer hanteerden geen uniforme werkwijze voor het monitoren van de natuur en de beoordeling van de natuurkwaliteit. Dat maakte het lastig te sturen op ambities voor de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), op prestaties en op inzet van middelen. Bovendien was de beschikbare informatie niet goed bruikbaar voor andere doelen, zoals de rapportages aan de EU over Natura2000-doelen. Er was behoefte aan een robuust systeem, dat op lange termijn dienst kan doen, ondanks de wisselende accenten die periodiek in het natuurbeleid worden aangebracht. Dat was voor het rijk en de provincies aanleiding om in de bestuursovereenkomsten Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) van enige jaren terug afspraken te maken over een gezamenlijke monitoringsaanpak. In het Natuurakkoord van het kabinet Rutte I met de provincies is deze afspraak bevestigd. Wel is de focus meer komen te liggen op de Natura2000-doelen. Het ontwikkelde systeem levert samen met het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM) de gegevens die nodig zijn voor de verplichte rapportages over Natura2000-soorten en -habitattypen aan de EU. Het NEM doet steekproeven in een gebied, terwijl het nu ontwikkelde systeem werkt met vlakdekkende inventarisaties in alle gebieden.

3 3 Uitgangspunten bij de bepaling van de natuurkwaliteit in de EHS De uitgangspunten van het systeem zijn: De provincies voeren de regie. De aanpak heeft in principe betrekking op de gehele EHS. De Index Natuur en Landschap wordt gehanteerd voor de natuurbeheertypen, aangevuld met habitattypen. De aanpak is ecologisch en methodisch verantwoord, eenvoudig en doelmatig. Informatie wordt maar één keer verzameld en kan door zowel beheerders als overheden gebruikt worden (ketensamenwerking). Er wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande monitoringsafspraken en opslag van gegevens. De aanpak moet informatie leveren voor het evalueren van beleid en ambities in natuurterreinen (gebiedsgericht), per provincie of per type natuur.

4 4 EHS - Natura2000 Uitgangspunt voor het monitoren van natuurkwaliteit is een aanpak voor de gehele EHS, inclusief de Natura2000-gebieden. Deze aanpak houdt dus ook rekening met de rapportageverplichtingen voor Natura2000-gebieden en -doelen. De Europese Commissie vraagt om: een zesjaarlijks oordeel over de instandhouding van habittattypen en soorten, de trends, de kwaliteit van het leefgebied en het toekomstperspectief; het actueel houden van een database met ecologische informatie over Natura2000-gebieden. Per Natura2000-gebied is geformuleerd wat er behouden en/of verbeterd moet worden (bijvoorbeeld dat een bepaald habitattype of een beschermde soort niet verder mag afnemen). Het monitoren wordt daar dan ook op afgestemd, zodat in een gebied zowel uitspraken gedaan kunnen worden over de algemene kwaliteit van de EHS, als meer specifiek over de status en kwaliteit van de beschermde habitattypes en soorten. Het systeem voor het monitoren van de natuurkwaliteit levert samen met het NEM vrijwel alle informatie voor de rapportageverplichtingen over Natura2000-gebieden, evenals voor de evaluatie van het Natura2000- beheerplan en de vergunningverlening. Ook levert het systeem informatie voor de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS), die gericht is op Natura2000-gebieden waar de natuurkwaliteit negatief is of wordt beïnvloed door een overmaat aan stikstofdepositie.

5 5 Beschrijving en werking systeem Het monitoringssysteem bestaat uit verschillende componenten: het verzamelen van gegevens in het veld; de opslag van de verzamelde gegevens; het verwerken van deze gegevens tot bijvoorbeeld een kwaliteitsoordeel; het verwerken van de gegevens tot rapportages voor bijvoorbeeld het provinciaal bestuur. Dit is weergegeven in figuur 1. Het systeem is recentelijk door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gevalideerd. De aanbevelingen van het CBS worden verwerkt. RAPPORTAGE Figuur 1: MDIAR-keten (bron: Europees Milieuagentschap) BEOORDELING INFORMATIE DATA MONITORING

6 6 Het monitoren In monitoringsprotocollen zijn eisen vastgelegd waaraan alle monitoringsresultaten moeten voldoen, zodat ze onderling goed vergelijkbaar en optelbaar zijn. De terreinbeheerders krijgen voor de EHS (inclusief Natura2000) opdracht van de provincies om het monitoren te verrichten. De werkzaamheden worden uitgevoerd door eigen personeel of door vrijwilligers, al dan niet via een Particuliere Gegevensbeherende Organisatie (PGO). In specifieke gevallen kan een adviesbureau het werk uitvoeren. Hierbij is het voor de terreinbeheerder of een provincie mogelijk het monitoren zo in te richten dat andere meetdoelen kunnen worden meegenomen. Dat kan bijvoorbeeld gewenst zijn om inzicht te krijgen in resultaten van aanleg van nieuwe natuur of van investeringen gericht op verbetering van de natuurkwaliteit. Er zijn protocollen gemaakt voor het monitoren van de volgende aspecten: Beheertype Structuur Processen Sleutelsoorten Soortgroepen (planten, broedvogels, libellen, vlinders en sprinkhanen). Per beheertype uit de Index Natuur en Landschap is beschreven welke soortgroepen en kwalificerende soorten gemonitord moeten worden (zie tabel 1). Het monitoren van soorten wordt in principe eens per zes jaar uitgevoerd. In gebieden waarvan Planten (Broed)vogels Dagvlinders & Sprinkhanen Libellen Grondwaterstanden Zuurgraad Vegetatiekartering Voedselrijkdom Stikstof Andere parameters N10.01 Nat Schraalland N10.02 Vochtig hooiland N11.01 Droog schraalgrasland N12.01 Bloemdijk + N N12.02 Kruiden- en faunarijk grasland N12.03 Glanshaverhooiland N12.04 Zilt- en overstromingsgrasland N12.05 Kruiden- en faunarijke akker N12.06 Ruigteveld + + Tabel 1: Per natuurbeheertype is aangegeven welke onderdelen van de monitoring uitgevoerd moeten worden. de biotiek gevoelig is voor veranderingen in het stikstofniveau kan een hogere frequentie nodig zijn, omdat meer zicht nodig is op de ontwikkelingsrichting van het gebied. In die gebieden zullen zogenaamde procesindicatoren eens per drie jaar gemonitord worden. Ruimte

7 7 Figuur 2: Vegetatiekartering van een willekeurig natuurgebied Vegetaties. Vegetatiekarteringen worden zeker uitgevoerd in Natura2000-gebieden voor het opstellen van een habitattypenkaart, of waar informatie over de abiotische kwaliteit van een terrein nodig is. De abiotische parameters kan men dan via een applicatie als Iteratio uit de vegetatie afleiden. Vegetatiekarteringen worden eens per twaalf jaar uitgevoerd op een schaal van 1: Structuur. Structuurkartering wordt bij voorkeur samen gedaan met het monitoren van kwalificerende plantensoorten en de vegetatiekartering. In bossen gebeurt dit apart. Ruimtelijke samenhang. Hierbij gaat het vooral om de omvang van een gebied met een bepaald beheertype en de nabijheid van hetzelfde of een vergelijkbaar beheertype. De ruimtelijke samenhang wordt beoordeeld aan de hand van een topografische analyse. Voor het monitoren van abiotische condities, zoals de zuurgraad, zijn nog geen protocollen gemaakt, maar zijn wel de mogelijke meetmethoden beschreven. Voor het monitoren van stikstofdepositie wordt aangesloten bij het AERIUS-meetprogramma. Voor aquatische habitattypen is de meetmethode nog in ontwikkeling. Waterschappen meten allerlei aspecten voor de Kaderrichtlijn Water (KRW), maar dat zijn niet altijd de aspecten die nodig zijn om de natuurkwaliteit van de aquatische habitattypes te beoordelen. Samen met de waterschappen wordt er nu getracht om gelijk met de KRW-meting ook de benodigde informatie voor monitoring van de natuurkwaliteit te verzamelen.

8 8 Opslag van monitoringsgegevens De gegevens uit het veld worden na validatie centraal opgeslagen en toegankelijk gemaakt. Zo zijn ze door verschillende partijen en voor verschillende doeleinden te gebruiken. De Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF) komt in aanmerking voor de gegevensopslag, maar andere opties zijn ook mogelijk. Daarnaast wordt er ook gewerkt aan een database voor kaarten van de vegetatie- en habitattypen. De uitkomsten van de kwaliteitsbeoordeling voor de EHS zullen worden opgeslagen in het InformatieModel Natuur (IMNA).

9 9 Beoordeling natuurkwaliteit Bij de beoordeling van de natuurkwaliteit worden vier indicatoren gebruikt: Aanwezigheid flora en fauna (de biotiek). Het gaat daarbij om twee relevante aspecten, namelijk het voorkomen van een aantal karakteristieke soorten en de verspreiding van deze soorten over het gebied. Per beheertype zijn de karakteristieke soorten benoemd. Een deel hiervan dient in het gebied voor te komen, wil de kwaliteit goed zijn. Ook dienen deze aanwezige karakteristieke soorten dan in ten minste vijftien procent van het gebied te leven. Ten behoeve van de Natura2000-beoordeling zijn aan de lijst met karakteristieke soorten ook de zogenaamde typische soorten toegevoegd. Abiotische condities. Wat er leeft in een gebied is sterk afhankelijk van de abiotische leefomgeving. Het gaat hierbij om parameters zoals grondwaterstand, voedselrijkdom in de bodem en stikstofdepositie. Deze parameters kunnen deels direct in het veld gemeten worden en deels worden bepaald aan de hand van gevalideerde tools zoals Iteratio en AERIUS. Structuurkenmerken van een terrein. De structuur is belangrijk voor de fauna. Het gaat dan om de hoogte van de begroeiing, de aanwezigheid van dode bomen, open plekken, steilranden, etc. Ruimtelijke samenhang. Hierbij gaat het om de omvang van het terrein en de mate van versnippering. Beide zijn belangrijk voor flora en fauna.

10 10 Per natuurbeheertype is in het document Kwaliteitsklassen en monitoring van de beheertypen beschreven hoe deze indicatoren worden ingevuld en hoe belangrijk elke indicator is voor de beoordeling van de natuurkwaliteit in de EHS (zie Voor de meeste natuurbeheertypen zijn niet alle indicatoren even belangrijk. Per indicator wordt de kwaliteit bepaald als goed, matig of slecht. De kwaliteitsscores voor de vier indicatoren worden per gebied met stoplichtkleuren in tabelvorm gepresenteerd per natuurbeheertype (zie tabel 2 hierboven). Ze kunnen ook op de kaart met natuurbeheertypen worden aangegeven. De kleuren groen, oranje en rood maken in één oogopslag duidelijk hoe het met de natuurkwaliteit is gesteld. De integrale indicator van een natuurbeheertype bestaat uit een gewogen gemiddelde van de gebruikte deelindicatoren. Op staat een tool waarmee de totaalscore voor de natuurkwaliteit voor één bepaald natuurbeheertype berekend kan worden uit de verschillende deelscores. Ook is er een tool beschikbaar voor de deelscore biotiek. Beheertype Oppervlakte Flora/Fauna Structuur Milieu- en watercondities Ruimtelijke condities Eindoordeel kwaliteit N03.01 Beek en bron 2 slecht slecht matig slecht slecht N04.02 Zoete plas 4 slecht goed matig matig matig N05.01 Moeras 12 slecht slecht slecht slecht slecht N06.04 Vochtige heide 7 goed goed slecht matig goed N06.05 Zwakgebufferd ven 3 matig matig matig goed matig N10.02 Vochtig hooiland 102 matig slecht goed matig N11.01 Droog schraalgrasland 1 slecht matig slecht goed matig N12.02 Kruiden- en faunarijk grasland 167 matig matig goed matig N12.05 Kruiden- en faunarijke akker 1 slecht matig slecht N14.01 Rivier- en beek-begeleidend bos 62 goed goed matig matig goed N16.02 Vochtig bos met productie 18 matig slecht matig matig slecht Tabel 2: Voorbeeld van een beoordelingstabel van de natuurkwaliteit

11 11 Rapportage over de natuurkwaliteit Een rapportage over de natuurkwaliteit kan op verschillende niveaus plaatsvinden: per rapportagegebied dat door de provincie is aangewezen, dus per natuurterrein of Natura2000-gebied. In het laatste geval zal er zeker voor de afloop van de beheerplanperiode een rapportage/evaluatie moeten plaatsvinden; per beheertype van een gebied of van verschillende gebieden in een provincie; op landelijk niveau.

12 12 Coördinatie door de provincie De provincies coördineren de uitvoering van de EHS-monitoring en de beoordeling van de kwaliteit van de EHS en de Natura2000-gebieden. Elke provincie maakt een provinciaal monitoringsprogramma waarin de monitoringsdoelen zijn opgenomen. De doelen worden vertaald naar activiteiten in plaats en tijd, taakverdelingen en budgetten. Daarbij wordt voorrang gegeven aan de Natura2000-gebieden. Provinciale regie is nodig omdat het monitoren wordt uitgevoerd door verschillende partijen. Afstemming van deze activiteiten is efficiënter en vergroot de praktische uitvoerbaarheid. Op basis van het monitoringsprogramma kunnen alle betrokkenen hun eigen activiteiten plannen en begroten. De inventarisatiegegevens worden in principe vlakdekkend verzameld voor terreinen. De rapportage over de natuurkwaliteit kan voor een groter gebied plaatsvinden. De afbakening van deze rapportagegebieden bepaalt de bruikbaarheid van de informatie. De provincie bepaalt de grenzen van de rapportagegebieden op basis van onder andere de landschappelijke samenhang, de omvang van het gebied, de beleidsstatus en de eigendomssituatie. gemiddeld. Beleidsinformatie gaat dan al snel verloren. In uitgestrekte, relatief uniforme gebieden kunnen grote rapportagegebieden begrensd worden, terwijl in een kleinschalig, divers landschap het beter is meer kleinere gebieden te begrenzen. Als richtlijn geldt dat de omvang van een rapportagegebied tussen 100 en 5000 hectare moet liggen. De resultaten van de kwaliteitsbeoordeling zijn in principe bedoeld voor de rapportages aan Gedeputeerde Staten en voor evaluaties ter verantwoording van bestede middelen. Ook kunnen de resultaten onderwerp van gesprek zijn tussen de betreffende beheerder en de provincie. Dan zal gekeken worden naar de ambities voor dat gebied in relatie tot de waargenomen kwaliteit. Is er wel voor het goede beheertype gekozen (nu en in de toekomst), wat zijn de mogelijke maatregelen en wat is het benodigde budget? Op basis van dit gesprek kan er worden bijgestuurd in het beheer. Als het gebied te klein begrensd is, kan de kwaliteit ten onrechte laag scoren omdat het gebied slechts een deel van de gewenste variatie bevat. Is het gebied te ruim begrensd, dan worden goede en slechte scores

13 13 Colofon Natuurkwaliteit en monitoring in de EHS Een uitgave van Interprovinciaal Overleg (IPO) Publicatienummer 305 Tekst: Unie van Bosgroepen (i.o.v. IPO) Beeldmateriaal: IPO, Unie van Bosgroepen Kaartmateriaal: Copyright 2013, Dienst voor het kadaster en openbare registers, Apeldoorn Vormgeving: Haagsblauw April 2013