3. De projectmatige werking van de kunstcel

Transcriptie

1 instandhouding van kunstwerken enerzijds en het ontwikkelen van gedragscodes voor het publieke leven van kunstwerken anderzijds. 3. De projectmatige werking van de kunstcel Op basis van de beleidsopties zoals hierboven uiteengezet, heeft de kunstcel in de praktijk een stappenplan uitgewerkt, waarvan de grote lijnen bij elk kunstproject worden gevolgd. Hierna volgt een systematische, beknopte weergave van dit traject, waarbij één item, met name de selectieprocedure, meer in detail wordt belicht. 3.1 De samenstelling van een selectiecommissie De samenstelling gebeurt in overleg tussen de kunstcel en de opdrachtgever. basissamenstelling van een selectiecommissie: vertegenwoordigers van de bouwheer / opdrachtgever de gebruiker de architect de kunstcel uitgebreide selectiecommissie: naar gelang van de specifieke context kan de commissie aangevuld worden met lokale artistiek deskundigen internationale actoren deskundigen uit andere domeinen (sociologen, historici ) Bij de samenstelling van de groep wordt naar een evenwicht gestreefd tussen mensen die op technisch of inhoudelijk vlak bij het project betrokken zijn en personen met een artistieke deskundigheid. 3.2 De opdrachtformulering Kunst een plaats geven binnen de context van een bouwopdracht is voor de opdrachtgever een niet te onderschatten inspanning. De kunstcel onder- 69

2 steunt de bouwheer hierin door het opstellen van een opdrachtformulering. Deze omvat informatie over: de missie van de bouwopdracht de historische context van de plek specifieke gegevens over de bouwopdracht de missie van het kunstproject mogelijke locaties voor de artistieke ingreep specifieke aandachtspunten voor onderhoud en beheer het architectuurontwerp een omgevingsplan, eventueel een reeks foto s de selectiecommissie, de selectieprocedure de planning van de opdracht het kunstbudget: dit omvat de vergoeding voor de basisconcepten van de gepreselecteerde kunstenaars, honoraria en de kosten voor de realisatie van het geselecteerde werk, plus eventuele andere activiteiten die plaatsvinden in het kader van de kunstopdracht (workshops e.d.). Overeenkomstig de bepalingen in het decreet betreft het hier een degressief percentage van de bouwkosten (zie bijlage 1) contactgegevens Het opstellen van de opdrachtformulering is de aanleiding tot een open gesprek met alle betrokken partijen en maakt het mogelijk de visie op de kunstopdracht scherper te stellen. Het document dat hieruit resulteert is een belangrijk instrument voor: de kunstenaar, die hier een formulering vindt van de concrete vraag die aan hem wordt gericht, en die voor het ontwikkelen van zijn basisconcept een beroep kan doen op de verzamelde informatie de selectiecommissie, die hiermee de nodige gegevens aangereikt krijgt voor het opstellen van een shortlist van kunstenaars en een eerste kader waaraan de ingediende kunstprojecten kunnen worden getoetst 3.3 De keuze van een selectieprocedure De selectiecommissie bepaalt de te volgen selectieprocedure. Het beschikbare kunstbudget heeft invloed op de keuze hiervan. In principe kan elke opdrachtgever zich voor de selectie van een kunstenaar beroepen op artikel f) in boek I Titel II Hoofdstuk II Afdeling III van de wet van 24 december 1993 betreffende de overheidsopdrachten en sommige opdrachten voor aanneming van werken, leveringen en diensten. Dit artikel bepaalt dat artistieke prestaties een zodanig specifiek gegeven zijn dat ze niet via een collectieve oproep dienen te worden aanbesteed, maar gericht naar een kandidaat gezocht mag worden in functie van de vraag van de opdrachtgever. Dit doet echter niets af aan het feit dat een publieke opdrachtgever zich ervan bewust moet zijn dat hij met de keuze voor een kunstenaar een collectieve verantwoordelijkheid draagt en er dus samen met alle betrokken partijen naar dient te streven om met enige afstand voor een artistieke ingreep te kiezen die publiek verantwoord is en persoonlijke voorkeuren overstijgt. Sinds de kunstcel deel uitmaakt van het team van de Vlaamse Bouwmeester werden verschillende selectieprocedures beproefd. De selectie van kunstenaars voor een kunstopdracht kan uiteraard gebeuren via een open wedstrijd, zoals een aantal keren het geval was vóór het aantreden van de eerste Vlaamse Bouwmeester (zie hoger onder 1.2 en 1.3). De opdracht wordt dan bekendgemaakt via diverse kanalen, zoals de Nieuwsbrief Beeldende Kunst van de administratie Cultuur, de eigen website enzovoort en alle geïnteresseerde kunstenaars kunnen een project indienen. Deze procedure heeft het voordeel dat aan alle kunstenaars een kans wordt geboden, maar anderzijds is ze zeer tijdrovend en bevordert ze de inzet en betrokkenheid van de deelnemende kunstenaars niet. Er is immers geen overleg mogelijk tussen kunstenaar en opdrachtgever. Het is bovendien een procedure die vreemd is aan de kunstwereld: ze is geïnspireerd op de selectieprocedures voor architecten, die in de wet op de overheidsopdrachten onder de aanneming van diensten vallen en dus moeten verlopen volgens de hieraan gekoppelde regels. Een bijkomend nadeel van de open wedstrijd is dat, omwille van het grote aantal deelnemende kunstenaars, het vergoeden van de basisconcepten onmogelijk wordt. In een beperkte variante van de open wedstrijdformule worden kunstenaars via diverse kanalen opgeroepen zich kenbaar te maken voor een specifiek project, waarna aan de hand van de ingezonden portfolio s een 70 71

3 shortlist wordt samengesteld door een selectiecommissie. De gepreselecteerde kunstenaars worden dan uitgenodigd een concept uit te werken, en worden hiervoor gehonoreerd. Hoewel een aantal van de bovengenoemde nadelen in deze formule wordt ondervangen, blijft de hele procedure zeer tijdrovend en vreemd aan de gangbare werkvormen in de kunstwereld, waardoor een meerderheid van in het museum- en galeriewezen actieve kunstenaars zich vaak niet eens inschrijft. Omwille van deze bezwaren adviseert de kunstcel opdrachtgevers bij voorkeur een van de hieronder beschreven selectieprocedures te volgen. Uiteraard kan op elk moment een bepaalde procedure stilgelegd worden, indien blijkt dat ze om een of andere reden tot een onbevredigend resultaat leidt. Een nieuwe procedure kan dan worden opgestart. A. Selectieprocedure met shortlist Dit is de procedure die door de kunstcel het meest wordt toegepast. Een aantal kunstenaars wordt aan de hand van documentatiemateriaal in de selectiecommissie besproken. Enkelen onder hen (hun aantal is onder meer afhankelijk van het budget) worden uitgenodigd om tegen vergoeding een basisconcept te ontwikkelen. Alle concepten worden gehonoreerd, en de selectiecommissie kiest uiteindelijk één ervan voor realisatie. Deze procedure heeft het voordeel dat zij het vertrouwen en het overleg tussen opdrachtgever en kunstenaar en een sterk engagement van deze laatste bevordert, en een efficiënt verloop van de selectie garandeert. Bovendien wegen bij deze vorm van selectie artistieke argumenten zwaarder door. B. Selectie van een curator Bij kunstopdrachten voor een grote site of infrastructuurproject kan geopteerd worden voor een getrapte selectieprocedure, waarbij eerst een curator wordt geselecteerd, die op zijn beurt de kunstenaar(s) uitnodigt. De curator wordt dan aangezocht om via een algemene artistieke interpretatie van de opdrachtformulering het terrein voor te bereiden en de kunstenaars aan te brengen die beantwoorden aan zijn of haar interpretatie. De curator volgt verder het hele realisatieproces en fungeert als aanspreekpunt voor de opdrachtgever. Nadeel van deze formule is dat er tussen de opdrachtgever en de kunstenaars een grotere afstand ontstaat, waardoor de toe-eigening van de kunstwerken moeizaam kan verlopen. C. Directe aanduiding van een kunstenaar of kunstproject Voor een aantal projecten, waar tijdsgebrek of budgettaire overwegingen niet toelaten om een heel selectietraject af te leggen, werkt de kunstcel met een gerichte selectieprocedure. Na het formuleren van de vraag door de opdrachtgever en een gesprek over de artistieke mogelijkheden, wordt (worden) de kunstenaar(s) rechtstreeks aangezocht om een voorstel in te dienen. Een nadeel hierbij is dat het, wanneer de opdrachtgever zich niet in het geformuleerde voorstel kan vinden, soms niet tot een realisatie komt omdat de opdrachtgever niet op andere opties kan terugvallen. D. Binnen de Open Oproep procedure De Open Oproep is een specifieke procedure die de Vlaamse Bouwmeester heeft ontwikkeld om de selectie van architecten voor bouwopdrachten van de Vlaamse en lokale overheden te optimaliseren en zo de kwaliteit van de architectuur in overheidsopdracht te bevorderen. De kunstcel hanteert in het kader van deze procedure voor de selectie van een kunstenaar meestal procedure A. Ook procedure C wordt toegepast, vooral wanneer de ontwerper van de opdrachtgever het mandaat krijgt de kunstopdracht te begeleiden. Het werken naar aanleiding van de Open Oproep procedure biedt voor de kunstenaar het voordeel dat vanaf het begin de formulering van een kunstopdracht in de projectdefinitie kan worden opgenomen, wat een integrale benadering bevordert. Kunstenaar en architect hebben de mogelijkheid om van bij de start van een project samen te werken. Anderzijds leert de praktijk ons dat enkele bijzonder boeiende artistieke voorstellen sneuvelden juist als gevolg van de hiërarchische positie van de architect in het proces van een bouwproject. Een ander nadeel is dat het tijdsverloop tussen concept en realisatie voor de kunstenaar zeer lang kan uitvallen. E. Meesterproef De Meesterproef is een instrument waarmee aan jonge architecten en kunstenaars de kans wordt geboden om een overheidsopdracht uit te voeren. Tot 72 73

4 op heden zijn verschillende selectieprocedures in samenspraak met de begeleiders van elke Meesterproef toegepast: bij de eerste edities (Meesterproef voor kunstenaars in 2000, Meesterproef voor kunstenaars en architecten in 2003) werd voor de selectie van de kunstenaars gewerkt met een formule van meter- en peterschap, bij de laatste editie (2005) met rechtstreekse aanduiding van jonge kunstenaars door de begeleider verantwoordelijk voor de kunst. De Meesterproef biedt het grote voordeel dat kunstenaar en architect van in de beginfase kunnen samenwerken. Een nadeel is dan weer dat dit samenwerkingsverband in sommige gevallen als geforceerd ervaren wordt. 3.4 De goedkeuring van selectieprocedure en opdrachtformulering door de opdrachtgever De door de commissie goedgekeurde opdrachtformulering en de voorgestelde selectieprocedure worden ter goedkeuring voorgelegd aan de opdrachtgever: raad van beheer, directieraad, gemeenteraad Dit ondersteunt de transparantie van de selectieprocedure en het gekozen traject en versterkt het gezag van de commissie. 3.5 Het opstellen van een shortlist van kunstenaars (bij selectieprocedure A) Op basis van de opdrachtformulering destilleren de leden van de selectiecommissie criteria die hun toelaten het werk van verschillende kunstenaars te koppelen aan de opdracht. Het aanbrengen van kunstenaars gebeurt aan de hand van documentatiemateriaal (portfolio s, tentoonstellingscatalogi, tijdschriften) en is vooral de taak van de artistiek adviseur van de kunstcel en/of de externe artistiek deskundigen. Dat neemt niet weg dat ook andere leden van de commissie kunstenaars kunnen voordragen, die eveneens besproken worden. De shortlist wordt opgesteld met het oog op een grootst mogelijke diversiteit van artistieke disciplines en inhoudelijke benaderingswijzen. Naar gelang van het beschikbare budget worden meestal tussen twee en vijf kunstenaars op de shortlist geplaatst. 3.6 Het artistiek basisconcept Via een bestelbrief wordt door de opdrachtgever aan de gepreselecteerde kunstenaar(s) de opdracht gegeven een basisconcept te ontwikkelen. De opdrachtformulering wordt aan de bestelbrief gehecht. Onder artistiek basisconcept wordt verstaan de ontwikkeling van een eerste artistiek antwoord op de specifieke context. Een basisconcept kan verschillende vormen aannemen: tekst, tekeningen, verwijzingen naar bestaande werken of bestaande en nog niet uitgevoerde projecten, videobeelden, foto s enzovoort. De kunstenaar moet de vrijheid krijgen om zelf voor de geschikte vorm te kiezen. De opdrachtgever en de selectiecommissie mogen geen afgewerkt voorstel verwachten. Een eerste kostenraming maakt ook deel uit van het basisconcept. De vergoeding van het basisconcept staat in een juiste verhouding tot het totale kunstbudget dat de opdrachtgever ter beschikking heeft. Als minimale vergoeding voor een basisconcept voor een klein project stelt de kunstcel een bedrag van 750 euro voorop, waarbij de opdrachtgever gewezen wordt op de beperkte vraag die hij de kunstenaar voor dit honorarium kan stellen. Het meest gebruikelijke honorarium voor een basisconcept is euro. Voor grote projecten, eerder uitzondering dan regel, varieerde de vergoeding tot nog toe van tot euro. Voor elke opdracht wordt door de kunstcel bij de opdrachtgever aangedrongen op de organisatie van een plaatsbezoek, waarbij opdrachtgever, ontwerper en kunstenaar met elkaar overleggen. 3.7 De presentatie van het basisconcept De basisconcepten worden aan de commissie persoonlijk toegelicht door de kunstenaar(s). De presentatie moet een heldere voorstelling bieden van het artistiek concept. Het voorstel moet niet alleen duidelijk zijn voor de leden van de selectiecommissie, maar wordt na de selectieprocedure vaak ingeschakeld in een communicatieproces naar eventuele hogere beslissingsorganen enerzijds en naar de gebruikers van het gebouw of buurtbewoners anderzijds

5 3.8 De selectie van één of meerdere kunstenaars De leden van de selectiecommissie toetsen na de presentatie de voorstellen aan de uitgangspunten vermeld in de opdrachtformulering: de vertegenwoordigers van de opdrachtgever in functie van hun ambitie en visie enerzijds en de artistiek deskundigen in functie van de artistieke kwaliteit anderzijds. De definitieve selectie wordt gemotiveerd en bekrachtigd in een selectieverslag. 3.9 De bekrachtiging van de selectie door de opdrachtgever De selectiecommissie heeft een adviserende rol. Het is de opdrachtgever (directieraad, raad van beheer, gemeenteraad ) die de selectie van de kunstenaar(s) bekrachtigt De overeenkomst tussen opdrachtgever en kunstenaar De kunstcel beschikt over modelcontracten die zij de opdrachtgever aanbiedt. Volgende punten moeten hoe dan ook in de overeenkomst behandeld worden: wie is opdrachtgever wie is opdrachtnemer? (werkt de kunstenaar in het kader van een vzw of een andere structuur?) samenstelling selectiecommissie, verwijzing naar de bekrachtiging van de selectie korte beschrijving van het kunstproject budgettaire gegevens en planning uitbetaling in schijven (kunstenaars kunnen geen productiebudgetten voorschieten) eigendoms- en auteursrechten: de opdrachtgever wordt eigenaar van het kunstwerk, de intellectuele auteursrechten blijven bij de kunstenaar de kunstenaar staat het publicatierecht aan de opdrachtgever af verantwoordelijkheden i.v.m. behoud en beheer bijlagen: beschrijving van het kunstproject, kostenplan, technische fiche van het kunstwerk (onderhoudsinstructies, gegevens nodig voor herstel enzovoort) 3.11 De realisatie Indien dit voor de realisatie van hun werk nodig blijkt, laten kunstenaars zich bijstaan door de kunstcel, andere leden van het team van de Vlaamse Bouwmeester, externe architecten of ingenieurs enzovoort. Vooral wanneer het gaat om bouwfysische ingrepen is het noodzakelijk dat de kunstenaar en zijn team in nauw overleg kunnen samenwerken met de architecten of met andere betrokken partijen in het gebouw of op de site Behoud en beheer Kunstopdrachten genereren kunstwerken op zeer diverse locaties en deze zijn onroerend door bestemming. Deze kunstwerken maken bijgevolg geen deel uit van een collectie maar van het patrimonium van de betrokken bouwheer. De kunstwerken zijn mee tot stand gekomen samen met een gebouw of een infrastructuur en moeten vanuit dit standpunt, de verantwoordelijkheid van de bouwheer, onderhouden en beheerd worden. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt bij de kunstenaar, die de nieuwe eigenaar alle nodige informatie moet verstrekken, nodig om het kunstwerk op de juiste manier te onderhouden en te beheren (onderhoudsinstructies, technische fiche) bij de opdrachtgever, die na oplevering van het kunstwerk de verantwoordelijkheid voor het werk draagt. Indien op een later moment blijkt dat het kunstwerk om een of andere reden verplaatst moet worden, kan dat alleen in overleg met de kunstenaar gebeuren Communicatie De communicatie over de kunstopdracht, zowel naar de gebruikers toe als naar het grote publiek, behoort tot de taken van de opdrachtgever, die dit kan doen via publicaties (boek, folder, postkaarten enzovoort), artikelen in de huiskrant, websites 76 77

6 De kunstenaar heeft de mogelijkheid om over het kunstwerk te publiceren in eigen publicaties en binnen het kunstcircuit. De procesmatige aanpak aan de hand van het hierboven omschreven stappenplan heeft de voorbije jaren zijn nut bewezen. Gaandeweg heeft de kunstcel aan de verschillende onderdelen ervan gesleuteld. Ook de komende jaren zal het als een hulpmiddel blijven functioneren om de kwaliteit van de artistieke projecten te bevorderen. Belangrijk is dat het een flexibele leidraad blijft, waarvan indien nodig altijd kan worden afgeweken. De kunstcel zal via een wisselwerking tussen beleid en praktijk blijven streven naar het vereenvoudigen van de zoektocht naar het juiste kunstwerk. 4. Conclusie en toekomstperspectieven voor kunst in opdracht De kunstcel heeft nu zeven jaar ervaring met kunst in opdracht, al dan niet in het kader van het decreet. Mede door de komst van een nieuwe Bouwmeester, die eigen beleidsaccenten legt, is de tijd rijp voor een evaluatie. Een drietal thema s verdient hierbij aandacht. 4.1 Het decreet Het decreet is een goede leidraad gebleken tijdens de eerste jaren van het Bouwmeesterschap, daar het de kans heeft geboden om te experimenteren en te zoeken naar een professionalisering van kunst in opdracht en tegelijk een aanzet heeft gegeven tot het vestigen van een traditie ter zake. Tegelijk heeft de kunstcel ook de grenzen en beperkingen van het decreet leren kennen. Ten eerste blijkt het decreet immers niet compatibel met de ambitie die aan de goedkeuring ervan in 1986 ten grondslag lag, namelijk het ondersteunen van de artistieke ontwikkeling van hedendaagse beeldende kunstenaars door hiervoor opportuniteiten te creëren binnen het patrimonium van de overheid. Beeldende kunstenaars bedie- 78