Inleiding 2. Beschrijving van het praktijkprobleem 5 De onderzoeksvraag 7 De deelvragen 7 Theoretisch kader 8 Aanpak 16.

Transcriptie

1 INHOUDSOPGAVE Inleiding 2 De persoonlijke motivatie voor het onderzoek 2 Bijdrage van het onderzoek aan onze professionele ontwikkeling 3 Praktische relevantie van het onderzoek 4 Probleemstelling 5 Beschrijving van het praktijkprobleem 5 De onderzoeksvraag 7 De deelvragen 7 Theoretisch kader 8 Aanpak 16 Resultaten 19 Uitwerking van de data 19 Een antwoord op de deelvragen op grond van de data-analyse 41 Conclusie 42 Conclusie met betrekking tot de probleemstelling 42 Nieuwe inzichten uit de data-analysen verbonden aan inzichten uit het 45 theoretisch kader en aanbevelingen Literatuurlijst 47 Bijlagen 49 1

2 INLEIDING Beschrijving van onze persoonlijke motivatie Vanuit de opleiding HVO is een module in de opleiding opgenomen het uitvoeren van een praktijkonderzoek. Tijdens de eerste bijeenkomst kwamen wij erachter dat we op eenzelfde spoor zitten wat ons onderwerp betreft. Vanuit ons beroep als docent godsdienst/levensbeschouwing en geschiedenis (Anja), en vanuit onze studie bleken wij een gezamenlijke interesse te hebben in het onderwerp over hoe onze scholen burgerschapsvorming vorm geven. Vooral omdat wij het idee hebben dat er op onze scholen geen expliciete aandacht voor is, terwijl burgerschapsvorming sinds 2006 wel een verplicht onderdeel is in het schoolcurriculum. Tijdens onze sollicitaties of daarna bij de startersbijeenkomsten voor beginnende docenten is het ook nooit specifiek benoemd. En ook bij het sectieoverleg is het bij Anja nooit, en bij Ida incidenteel een onderwerp van gesprek geweest. Omdat het, zo weten wij nu, een verplicht onderdeel is binnen het schoolcurriculum, heeft het ons verrast dat het niet geagendeerd wordt in team- en plenaire vergaderingen. Door onze opleiding aan het HVO vinden wij het belangrijk om een actieve bijdrage te leveren aan burgerschapsvorming op onze scholen. Door de opleiding zijn wij ons gaan verdiepen in het humanisme, en wij herkennen ons in uitgangspunten hiervan. Volgens het humanisme is de mens een autonoom wezen, die het eigen leven zelf vorm moet geven. Ook moet hij uitgaan van de kracht van de mens zelf. Dat betekent nadenken over het wezenlijke van je eigen bestaan. Beslissingen nemen en de verantwoordelijkheid hiervoor dragen. Een humanist wil in gesprek gaan met de ander en staat ook open voor de ander. In 2006 bij het zestigjarig bestaan van het Humanistisch Verbond had het Humanistisch Verbond de slagzin: Zelf denken samen leven. Deze slagzin onderstreept volgens ons het belang van de autonome mens, maar geeft ook duidelijk aan dat je mens bent in relatie met anderen. Dit is wat Veugelers volgens ons verstaat onder het kritisch- democratisch burgerschap (Veugelers, 2011). Daarmee zijn voor ons de overeenkomsten tussen humanisme en burgerschapsvorming duidelijk: namelijk het verbinden van autonomie en sociale betrokkenheid. Vanaf de eerste module komt dit onderwerp met enige regelmaat voorbij, en dat heeft ons aan het denken gezet over de invulling van ons curriculum. Nu we het praktijkonderzoek samen gaan uitwerken, geeft ons dat de mogelijkheid om twee scholen te onderzoeken en ons breder in de theorie te verdiepen. 2

3 Bijdrage van het onderzoek aan onze professionele ontwikkeling Vanuit de opleiding HVO is het een eis dat studenten een kleinschalig praktijkonderzoek verrichten in hun eigen onderwijspraktijk. Er is niet eerder onderzoek gedaan op beide scholen naar het betreffende onderwerp. Zowel op het Meander College te Zwolle als op het Dendron College te Horst staat burgerschapsvorming als onderwerp in de missie van de school. De scholen geven hierin aan, in het onderwijs de beginselen van burgerschap aan te brengen. Door dit praktijkonderzoek leren wij een onderzoeksplan te schrijven en een onderzoek op te zetten binnen onze scholen. Ook leren wij op correcte wijze een onderzoek uit te voeren, een rapport daarover uit te brengen en verbanden te leggen tussen de praktijk en theorie. Dit is voor ons beiden een nieuwe leerervaring. Met deze leerervaring kunnen wij op constructieve wijze onze bijdrage leveren aan de schoolorganisatie met betrekking tot de implementatie van burgerschapsvorming. Verder vraagt het van ons dat we op een prettige, kritische en constructieve manier samenwerken met onze collega s. Tevens geeft dit onderzoek ons meer inzicht en verdieping in ons eigen pedagogisch handelen. Er komt namelijk naar voren hoe ons eigen handelen is ten aanzien van burgerschapsvorming. Op deze manier laten wij zien de verantwoordelijkheid te nemen het eigen onderwijs zo goed mogelijk in te richten, en indien mogelijk ook te verbeteren. Ook geven wij middels dit praktijkonderzoek blijk, een onderzoekende houding aan te kunnen nemen. Maso en Smaling (2004) spreken in dit verband over het belang van: op een open manier je informatie verzamelen, het flexibel kunnen inspelen op wat zich bijvoorbeeld in een interview voordoet, het bezitten van goede sociale vaardigheden, het je kunnen verplaatsen in het perspectief van de ander, duidelijk taalgebruik en gezond nadenken. 3

4 Praktische relevantie Ons onderzoek willen wij als opstap gaan gebruiken voor een document dat binnen onze scholen gekoppeld kan worden aan de onderwijsvisie. Wij vermoeden dat er onbewust al heel wat aan burgerschapsvorming op onze scholen gedaan wordt, maar dit willen wij graag duidelijk verwoorden in een visie en een plan van aanpak. Wij kunnen in dit proces allebei rekenen op de medewerking van onze schoolleiding. Zij willen ook graag een borging van burgerschap in de schoolvisie, en een plan van aanpak voor de schoolorganisatie. Het is in onze ogen van belang dat collega s zich bewust worden van het concept van burgerschapsvorming en het belang hiervan. Hiertoe zal datgene wat impliciet aanwezig is bij collega s meer expliciet moeten worden. Wij denken dit met een visie en een plan van aanpak te kunnen realiseren. 4

5 PROBLEEMSTELLING Beschrijving van het praktijkprobleem Ter inleiding Vanuit humanistische principes is het belangrijk jezelf en je leerlingen te laten kijken met een brede blik. Het gaat er naar onze mening om, dat leerlingen leren bewust keuzes te maken en zich vaardigheden eigen maken, om hierover te kunnen communiceren met anderen. Dit vraagt van de leerlingen dat zij openstaan voor de waarden van anderen, en ook bereid zijn te leren van anderen. Binnen het humanistisch onderwijs ligt de nadruk op drie doelen, namelijk: identiteitsontwikkeling, sociale ontwikkeling en morele ontwikkeling. Scholen hebben al langere tijd aandacht voor het versterken van burgerschap en integratie in het onderwijs. Voorbeelden op onze scholen zijn de pedagogische taak van de school, sociale, morele en levensbeschouwelijke vorming, en de maatschappelijke stage die sinds een aantal jaren verplicht is voor leerlingen. Andere voorbeelden zijn milieu- en mensenrechteneducatie maar dit vinden wij niet terug op onze scholen. Een school kan dus op veel manieren de opdracht tot bevordering van burgerschap invullen. Een school zal ook rekening moeten houden met de leerlingenpopulatie, de wensen van ouders, de levensbeschouwelijke uitgangspunten van de school en de omgeving waar de school gevestigd is. De wet regelt niet hoe scholen vorm moeten geven aan de taak burgerschap en integratie te bevorderen. Het toezicht van de inspectie laat zien dat de zorg voor de kwaliteit van het burgerschapsonderwijs in het voortgezet onderwijs op ongeveer de helft van de scholen onvoldoende is. Verder laat onderzoek zien dat er de afgelopen jaren weinig ontwikkeling zichtbaar was. Vaak blijft burgerschap steken in een bundeling van meer of minder toevallige activiteiten en projecten, die scholen als een invulling van de burgerschapsopdracht zien. Volgens de onderwijsinspectie zijn echter over leerjaren en leergebieden samenhangende inhouden en activiteiten van belang, met behulp waarvan scholen duidelijk omschreven doelen bereiken. In het Raamwerk Burgerschap: van idee naar werkelijkheid (2008) wordt door Veugelers het belang onderschreven van een directere relatie van burgerschapsvorming met het curriculum. Zijn advies is om meer aandacht te besteden aan burgerschapsvorming binnen de lespraktijk. 5

6 Het praktijkprobleem Door middel van de 5 x W + H methode kun je tot een definitieve omschrijving van het praktijkprobleem komen: 1. Wat is het probleem? Wij weten eigenlijk niet wat docenten precies aan burgerschapsvorming doen. Dit terwijl sinds 2006 scholen een wettelijke verplichting hebben om hun leerlingen voor te bereiden op hun rol als burger in de samenleving. Hoe laten docenten dit bijvoorbeeld tot uitdrukking komen in hun lessen (lesvoorbereidingsformulier), als ze dat al doen? Op welke manier ontwikkelen zij actief, kritisch burgerschap bij de leerlingen? 2. Wie heeft daarmee te kampen? Docenten, leerlingen, directie, onderwijs ondersteunend personeel en de samenleving. 3. Wanneer is het een probleem? Het zou een probleem kunnen zijn als de school zich moet verantwoorden bij de inspectie, en niet voldoet aan de gevraagde kwaliteit. Het levert verder problemen op wanneer leerlingen en personeel niet gericht zijn op een waardige wijze van met elkaar omgaan en op maatschappelijke participatie. 4. Waarom is het een probleem? Het is volgens ons een probleem omdat burgerschapsvorming wel in het schoolcurriculum vorm krijgt, maar dat docenten zich daar niet bewust van zijn. We willen dat burgerschapsvorming meer expliciet gemaakt wordt. 5. Waar doet het probleem zich voor? Op school, maar ook in de samenleving. 6. Hoe is het probleem ontstaan? Door de secularisering, door de individualisering van onze samenleving. Met begrippen als individualisering, neo-liberaal, marktwerking, mobiliteit, flexibilisering, ruilverhoudingen en calculerend gedrag worden recente maatschappelijke ontwikkelingen beschreven. Het lijkt alsof collectief gedrag als organiserend principe haar zeggingsschap heeft verloren en er is een toenemende bezorgdheid voor wat betreft sociale ontbindingsverschijnselen (Heyting en Meijnen, 1998). Er is sprake van een afgenomen betrokkenheid tussen burgers onderling en tussen burgers en overheid. Burgerschapsvorming wordt door de overheid gezien als een mogelijk antwoord (of één van de antwoorden) op de sociale ontbinding in de samenleving. 6

7 De onderzoeksvraag Onderzoeksdoel Wij willen met ons onderzoek bereiken dat er een bewustwording plaatsvindt op de scholen aangaande het thema burgerschapsvorming. Het onderwerp is zoals gezegd een verplicht onderdeel van het curriculum, maar het onderwerp leeft niet als concreet thema. Verschillende collega s die gepolst zijn over het onderwerp reageerden met opmerkingen als goed idee, want ik heb er nog nooit van gehoord. Het belang van het onderzoek voor de school is dan ook dat docenten en onderwijsondersteunend personeel zich bewust zijn van het feit, dat burgerschapsvorming een onderdeel is van het schoolcurriculum. Ook is het van belang dat het thema meer expliciet gemaakt wordt. En dat bepaalde activiteiten aan dit thema gekoppeld worden. Gezien de resultaten van het onderzoek door de inspectie is dit gerechtvaardigd. Onderzoeksvraag: Wat verstaan docenten en ondersteunend personeel van het Meander College te Zwolle en van het Dendron College te Horst onder burgerschapsvorming, en in hoeverre komt dat overeen met de wettelijke verplichting? Deelvragen 1. Wat is burgerschapsvorming volgens de overheid? 2. Wat is burgerschapsvorming volgens het beleid van de school? 3. Wat is burgerschapsvorming volgens de docenten/ondersteunend personeel? 4. Wat doen docenten aan burgerschapsvorming in de lessen? 5. Wat doet het personeel binnen de school als geheel aan burgerschapsvorming? 6. Wat doen docenten aan burgerschapsvorming buiten de school? 7

8 Theoretisch kader Aansluiting onderzoek bij de beroepspraktijk van docenten HVO/levensbeschouwing Ons onderzoek, sluit aan bij de beroepspraktijk van docenten HVO en levensbeschouwing. In de omschrijving van burgerschap door de Stichting Leerplan Ontwikkeling komen de begrippen democratie, participatie en identiteit naar voren. Hier wordt onder verstaan: a. democratie: hoe ga ik om met diversiteit? wat zijn grondrechten? hoe beïnvloed ik besluitvorming? b. participatie: wat kan ik zelf doen om de samenleving te verbeteren? c. identiteit: wie ben ik? met welke maatschappelijke geledingen voel ik mij verwant? hoe verhoud ik me met de samenleving? (Bron & Hooghoff, 2006, p. 28, 29) Binnen het humanistisch/levensbeschouwelijk onderwijs ligt zoals eerder aangehaald de nadruk op drie doelen: identiteitsontwikkeling, sociale ontwikkeling en morele ontwikkeling. Vanuit humanistisch perspectief moet onderwijs leerlingen uitdagen hun reflectieve en dialogische competenties te ontwikkelen. Dit helpt hen met het ontwikkelen van hun identiteit waarbij zij sociaal-psychologische elementen en sociaal-politieke elementen combineren. Sociaal-psychologische elementen zijn bijvoorbeeld daadkracht, (zelf)vertrouwen, verantwoordelijkheid, kunnen reflecteren en kritische en dialogische vaardigheden. Bij sociaal-politieke elementen gaat het er om hoe een persoon zich verhoudt tot een ander (Veugelers, 2011). Burgerschapsvorming is een vorm van morele educatie, en staat dus in verband met morele ontwikkeling. Juist een docent HVO/levensbeschouwing zal zich in de beroepspraktijk bezig houden met democratie, participatie en identiteit. Sinds 1 februari 2006 is de Wet Bevordering actief burgerschap en sociale integratie opgenomen in de sectorwetten voor primair en voortgezet onderwijs en expertisecentra. Actief burgerschap wordt dan als volgt omschreven: de bereidheid en het vermogen deel uit te maken van een gemeenschap en daar een actieve bijdrage aan te leveren. En volgens de begripsomschrijving betreft sociale integratie de deelname van burgers ongeacht hun etnische of culturele achtergrond aan de samenleving in de vorm van participatie, deelname aan de maatschappij en haar instituties, en bekendheid met en betrokkenheid bij uitingen van de Nederlandse cultuur ( 8

9 Burgerschap en burgerschapsvorming Het begrip burgerschapsvorming is al diverse malen aan de orde gekomen, in combinatie met burgerschap. Burgerschap is een ingewikkeld begrip, in de literatuur zijn meer dan driehonderd definities te vinden (Raamwerk Burgerschap, 2008). Er kan van alles onder worden verstaan. Bij burgerschap kun je grofweg onderscheid maken tussen twee varianten (Onderwijsraad, 2003). De eerste omschrijving hangt samen met rechten en plichten (mogen en moeten). Het gaat hierbij om staatsburgerschap, het feit dat iemand de nationaliteit bezit van een bepaalde staat. Je zou deze vorm van burgerschap kunnen vergelijken met wat Parker een eng concept van burgerschap noemt (Parker, 2003). Burgerschap blijft hier beperkt tot het politieke aspect. In de tweede omschrijving houdt burgerschap in : de bereidheid en het vermogen onderdeel uit te maken van een gemeenschap en daar een actieve bijdrage aan te leveren. Deze vorm van burgerschap heeft meer te maken met kunnen en willen. Het kunnen en willen deelnemen aan de samenleving. Parker heeft het dan over een ruim concept van burgerschap (Parker, 2003). Het gaat dan veel meer om het sociale en culturele aspect van burgerschap. Wanneer het gaat om burgerschapsvorming zoals de onderwijsraad beschrijft gaat het voornamelijk om de laatste vorm van burgerschap. Dat neemt niet weg dat een verbinding met staatsburgerschap zinvol is. Staatsburgerlijke vorming is bijvoorbeeld gericht op kennis over hoe de democratische rechtsstaat functioneert. 9

10 Veugelers onderscheidt op basis van onderzoek drie typen burgerschap gekoppeld aan de volgende opvoedingsdoelen: aanpassing en disciplinering, zelfstandigheid en kritische meningsvorming en sociale betrokkenheid. Deze brengt hij op de volgende wijze in verband met burgerschapdoelen zoals genoemd in onderstaand schema: Opvoedingsdoel Kenmerk Type burgerschap Kenmerk Aanpassing en Goede manieren, Aanpassingsgerichte Discipline en sociale disciplinering gehoorzaamheid, burger betrokkenheid zelfdiscipline Zelfstandigheid en Eigen Calculerende burger Discipline en kritische meningsvorming, zelfstandigheid, meningsvorming kritische houding individualistisch Sociale Rekening houden Kritisch Zelfstandigheid en betrokkenheid met anderen, democratische burger sociale tolerantie en respect betrokkenheid. voor andersdenkenden Voor actief burgerschap op school is het belangrijk dat leerlingen actief in school participeren, meedenken, meebeslissen, uitvoeren, eigen keuzes kunnen maken en verantwoordelijkheid mogen dragen. Burgerschap hangt samen met begrippen als burgerplicht, burgerzin, ingeburgerd zijn en een goed burger zijn. Aan het begrip goede burger koppelt Haste de waarde verantwoordelijkheid (Haste, 2004). Haste stelt dat wanneer je spreekt over een verantwoordelijke burger hier drie betekenissen mee in verband staan, namelijk plichtsgetrouw zijn, cohesie en het rechtvaardigheidsprincipe. Dat iemand plichtsgetrouw is wil zeggen dat hij zich conformeert aan sociale verwachtingen en regels. Cohesie houdt in dat iemand zich verbonden weet met anderen. Binnen de kring van de familie, maar ook binnen een bredere gemeenschap. Het heeft met wederzijdse zorg en steun te maken die gebaseerd is op banden die je met mensen hebt. Het rechtvaardigheidsprincipe houdt in dat wanneer je als mens met onrecht in aanraking komt, je moet handelen en moreel moet oordelen. Deze drie 10

11 betekenissen kunnen met elkaar in strijd zijn. Dit brengt met zich mee dat verantwoordelijkheid een problematisch concept is. Volgens Kohlberg is rechtvaardigheid van alle morele waarden de meest belangrijke. Rechtvaardigheid komt echter niet zomaar tot stand, maar door ontwikkeling. Bovendien moet rechtvaardigheid niet opgelegd worden. Zaak is te bouwen op het natuurlijke rechtvaardigheidsgevoel dat iedereen heeft (Kohlberg, 1989). Naast al eerder genoemde waarden spelen respect, eerlijkheid, solidariteit en tolerantie een rol. Naast aandacht voor waarden is het volgens ons ook belangrijk dat bepaalde sociale vaardigheden ontwikkeld worden. Het vermogen onrechtvaardigheid/ongelijkheid te benoemen werd al eerder genoemd. Daarnaast is respect hebben voor andere mensen, je kunnen verplaatsen in de ander, kritisch kunnen denken, kunnen argumenteren en conflictbeheersing van belang. Ontwikkelingen in het onderwijs wat betreft burgerschapsvorming In het onderwijs heeft een bepaalde ontwikkeling plaatsgevonden, in de manier waarop burgerschap vorm kreeg en krijgt. Aandacht voor waarden en normen en onderwijskundige handelingen veranderen van tijd tot tijd, en zijn vaak onderdeel van het grotere geheel van culturele, sociale en politieke ontwikkelingen (Veugelers, 2011). Alle publieke en politieke debatten over waarden en normen zijn altijd sterk beïnvloed geweest door de verzuiling. In de jaren 50 spelen de verschillende godsdiensten een grote rol in het onderwijs. Via het onderwijs worden de eigen morele waarden en normen versterkt. De jaren 60 laten een verandering zien, en er is veel aandacht voor persoonlijke ontwikkeling. Door collectieve emancipatie moest de persoonlijke emancipatie mogelijk worden. Onderwijs moest kindgericht zijn. De jaren 80 kenmerken zich door een proces van rationalisatie en onderwijs moest vooral neutraal en vrij van waarden zijn. De traditionele waardenoverdracht, voor zover al niet gemarginaliseerd, werd verborgen of verdween zelfs uit het curriculum, door te ontkennen dat onderwijs per definitie moreel van aard is. In de jaren 90 werd rationaliteit gecombineerd met marktwerking. Leerlingen werden verantwoordelijk voor het eigen leerproces. Kijkend naar burgerschap in de onderwijspraktijk en in het onderwijsbeleid valt op dat de ontwikkeling van waarden gericht zijn op aanpassing, en dat de eenzijdige aandacht voor autonomie leidde tot een individualistisch burgerschap. Er was geen aandacht voor de ontwikkeling van het kritisch-democratisch burgerschap, gericht op zowel autonomie als verbondenheid. Tegen het einde van de vorig eeuw veranderde dit. Door negatieve zaken in 11

12 de samenleving (bijvoorbeeld toename van geweld en meer calculerend gedrag) kwam er weer aandacht voor de morele taak van het onderwijs. Tot dat moment stond moreel onderwijs los van intercultureel onderwijs. Maar onder andere door de aanslagen van 11 september veranderde dat. Vanaf het begin van de 21 e eeuw is burgerschapsvorming in veel westerse landen een formele taak binnen het onderwijs. In Nederland vanaf 2006 geformuleerd als burgerschapsvorming en sociale integratie. Uit deze formulering blijkt dat moreel onderwijs niet meer los te zien is van intercultureel onderwijs. Waarom nu burgerschapsvorming? Is de aandacht voor burgerschapsvorming een reactie op de ervaring dat het samenleven van mensen die alleen op zichzelf gericht zijn niet mogelijk is? Of speelt de samenleving die meer en meer multicultureel wordt ook een rol? Volgens Mischa de Winter is het belangrijk dat jongeren zich leren te verplaatsen in anderen en dat we met elkaar de samenleving bij elkaar houden. De Winter vindt het belangrijk dat je je leert verplaatsen in de ander, empathisch vermogen ontwikkelt en diversiteit leert waarderen. In deze gedachtegang kunnen wij ons helemaal vinden. Onze tijd vraagt volgens ons om leerlingen/volwassenen die autonoom zijn, die voor zichzelf kunnen zorgen, taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheid op zich willen nemen en die zoeken naar verbinding met anderen. De vervolgvraag die dit oproept is wie de opvoeding dan op zich neemt. Wij vinden dit een taak die bij ouders en de school ligt. Onze mening willen wij onderbouwen met de ideeën over opvoeding die wij bij Dewey en Savater hebben gelezen. Vragen als: Waaruit en waartoe voeden we mensen op? komen dan ook aan de orde. Om echt mens te worden zijn er volgens Savater naast je genetische bouwstenen de volgende zaken van belang: opvoeding onderwijs sociaal contact (Savater, 2001, p. 36). Volgens Savater moeten volwassenen (ouders/verzorgers/familie/buren en docenten) zich realiseren dat jongeren rolmodellen nodig hebben die door voorbeeldgedrag laten zien wat wenselijk is bij het samenleven. 12

13 In navolging van Savater zijn wij ook van mening dat je opvoeding en onderwijs niet kunt scheiden. Men kan immers niet opvoeden zonder te onderwijzen, noch is het omgekeerde mogelijk (Savater, 2001, p. 46). Dit ontslaat ouders echter niet van hun taak om hun kinderen op te voeden en helpen te groeien. Het is juist door middel van opvoeding en onderwijs (waaraan het kind zich niet alleen onderwerpt het ook in opstand kan komen en juist daardoor zoekt naar nieuwe wegen) dat het kind in staat wordt gesteld zijn persoonlijke en unieke identiteit te smeden (Savater 2001, p. 29). Door de boeken van Joop Berding hebben wij kennisgemaakt met een belangrijke Noord- Amerikaanse filosoof en pedagoog van de twintigste eeuw John Dewey. De opvatting van Dewey is dat kind, school en samenleving een organisch geheel vormen. Wat een kind leert op school moet aansluiten bij de cultuur en bij de ervaring van het kind en resulteren in het flexibel kunnen inspelen op verschillende situaties (zelfsturing). Bij Dewey kwamen wij de term opvoedend onderwijs tegen. In zijn teksten is onderwijs namelijk altijd een vormende en daardoor ook een waardengeladen activiteit. Als opvoeder, onderwijzer is het je taak een kind te helpen groeien naar zelfstandigheid en zelfsturing. Dit pad is altijd normatief. Zelfsturing betekent hem zo op te leiden dat hij het gebruik van al zijn capaciteiten zal hebben; dat zijn oog, oor en hand, gereedschappen kunnen zijn die direct tot zijn beschikking staan; dat zijn oordeelsvermogen in staat zal zijn de omstandigheden te begrijpen waaronder het moet werken (Berding, 2011, p. 27). Opvoeding moet een kind in staat stellen zich te kunnen redden in verschillende sociale situaties. Dewey is ook de man van de participatiepedagogiek waarbij participatie staat voor de actieve deelname van kinderen en jongeren aan uiteenlopende sociaal-culturele processen waaronder hun persoonsvorming.(berding, 1999, p. 11). In deze opvatting heeft de school een aantal taken. Een taak van de school is de democratische houding te bevorderen. Elk kind moet de kans krijgen te participeren aan andere culturele processen dan die waaraan het, vanwege de per definitie beperkte sociaal-culturele omgeving waarin het wordt geboren, in de eerste jaren kan deelnemen (Berding, 1999, p. 175). Dewey is een pleitbezorger van kleinschaligheid om zo concrete sociale betrokkenheid vorm te geven. In het onderwijs komt het aspect participatie bijvoorbeeld terug in het koppelen van de school aan de gemeenschap. De school moet het contact met de lokale gemeenschap versterken (Veugelers, 2011). Veugelers stelt echter dat het ook belangrijk is de horizon te verbreden, en aandacht te hebben voor onderwijs dat gericht is op de pluriformiteit van de samenleving. In 13

14 het kader van burgerschapsvorming is het streven dan ook om jongeren met verschillende achtergronden bij elkaar te brengen in scholen teneinde wederzijds begrip en waardering te vergroten, en meer samenwerking tot stand te brengen. Dit komt tot uitdrukking in het principe van bonding and bridging. Bonding is de behoefte van een mens bij een eigen culturele groep te horen, terwijl bridging inhoudt dat je je verbonden weet met andere culturele groepen. Het laatste is noodzakelijk voor een samenleving om te kunnen functioneren en sociale cohesie tot stand te kunnen brengen. Onderwijs is burgerschapsvorming! Leerlingen dienen die kennis, houding en vaardigheden te verwerven, die nodig zijn om goed te functioneren in het politieke, economische en sociale culturele leven. Goed functioneren betekent: actief meedoen, je medeverantwoordelijk voelen, een bijdrage leveren aan de leefomgeving en bereid zijn democratisch gedrag te vertonen. Onderwijs is burgerschapsvorming (Nartex, augustus 2006). Voor de uitwerking van dit verhaal hebben wij gebruik gemaakt van de visie van het humanisme op onderwijs en de informatie uit artikelen uit het tijdschrift voor levensbeschouwing en educatie genaamd Narthex (2006, nr.4) met als thema burgerzin. De kernwaarden van het humanisme zijn: vrijheid, redelijkheid, gelijk(waardig)heid, verbondenheid en verantwoordelijkheid. Binnen het humanisme wordt het belangrijk gevonden dat je als mens je eigen mogelijkheden ontwikkelt en realiseert. Opvoeding en onderwijs moeten daarbij een belangrijke rol spelen. Want deze vormen de startmotor voor het stimuleren en uitdagen van het in ieder mens aanwezige (hoewel uiteraard niet voor iedereen gelijke) potentieel. Het humanistisch onderwijsideaal is dat van een brede vorming met als doel om eigenschappen als nieuwsgierigheid, concentratie, toewijding, breeddenkendheid en ontvankelijkheid te ontwikkelen (Vanheste, 2009, p. 13). Dat docenten daar een belangrijke rol in spelen werd en wordt verwoord door Dewey en Savater. De theorie van Dewey heeft ons geleerd hoe actueel zijn pleidooi nog steeds is voor gemotiveerde, breed opgeleide professionals voor de klas. Docenten die niet het overdragen van leerstof als belangrijkste taak zien maar het stimuleren en begeleiden van de groei van hun leerlingen. Waar opvoeders werken in plaats van lesboeren en waar leerlingen deelnemen aan verschillende gestructureerde culturele activiteiten (Berding 1999, p. 193). Ook Savater vindt dat docenten hun leerlingen naast theoretische kennis ook een morele verstandigheid 14

15 moeten leren. Leerlingen moeten leren goed te luisteren, kritische vragen te stellen, te argumenteren en zaken in twijfel durven te trekken. Maar waar het werkelijk op neerkomt, is een praktische wijsheid ( phronesis) te ontwikkelen die vorm krijgt in goed burgerschap. De school is een goede plek voor de ontwikkeling van actief burgerschap van leerlingen. Dit omdat de school een samenleving in het klein is. Leerlingen leren op school samen een groep te vormen, samen te werken en inspraak vorm te geven. Leerlingen leren op school standpunten in te nemen en meningen te verwoorden. Daarnaast komen ze in de klas, in de aula, op het schoolplein niet alleen op een positieve maar ook op een negatieve wijze met elkaar in aanraking. Op school zijn er namelijk ook meningsverschillen en ruzies, is er plagen en pesten en soms agressief gedrag. Leerlingen leren hier mee om te gaan. Ze leren daarnaast respect te hebben voor leerlingen die anders zijn. Ze worden zich bewust van rechten en plichten. Ze leren goed te functioneren. Goed functioneren betekent: actief meedoen, je medeverantwoordelijk voelen, een bijdrage leveren aan de leefomgeving en bereid zijn democratisch gedrag te vertonen (Bron & Hooghoff, 2006, p. 29). Dat de school een goede plek is om burgerschapsvorming vorm te geven, en dat onderwijzen burgerschapsvorming is, daar twijfelt bijna niemand aan. Door onderzoek lijkt echter bevestigd te worden dat de school een beperkte invloed heeft. Net zo als een docent een rolmodel is, zijn ouders dat ook en datzelfde geldt voor vrienden. Persoonskenmerken zijn van grotere invloed op sociale cohesie en integratie. En behalve gezin en vrienden hebben ook massamedia, internet, jeugdcultuur en werkomgeving een grote invloed op het gedrag en de houding van jongeren. Ook zijn opvattingen, houdingen en oriëntaties van jongeren nog niet volledig gevormd wanneer zij de school verlaten (Bronneman-Helmers&Zeijl, 2008). Afbakening van het onderzoek Voor wat betreft de literatuur hebben wij ons onder andere gericht op artikelen die al eerder in de opleiding aangehaald zijn. Wij hebben hierin een selectie gemaakt van artikelen die wat ons betreft het meest aansloten bij het onderwerp. Daarbij hebben wij ook een keuze gemaakt voor literatuur die ons persoonlijk aanspreekt. Verder hebben wij selectief publicaties van de onderwijsraad en de onderwijsinspectie bestudeerd omdat wij op deze manier konden bepalen wat het beleid van de overheid in deze is, en in hoeverre de onderwijspraktijk van onze twee scholen hierop aansluit. 15

16 AANPAK Onderzoeksopzet In dit hoofdstuk wordt toegelicht op welke wijze het empirisch deel van dit onderzoek wordt uitgevoerd. Dit betreft de aard van het onderzoek, de wijze van dataverzameling en verwerking en de toegepaste afbakeningen. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een toelichting op de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek. Afbakening Het onderzoek is gehouden op twee scholen van voortgezet onderwijs. De steekproef van 7 geïnterviewden per school is niet op aselecte wijze tot stand gekomen. De geïnterviewden kwamen uit de eigen scholen. We hebben gezocht naar een afwisseling in ondersteunend- en onderwijzend personeel, in sekse, in leeftijd en in werkervaring. Methodologie Dit onderzoek kan gekenmerkt worden als descriptief van aard. Een descriptief onderzoek is een onderzoek waarin bijvoorbeeld gebeurtenissen of kenmerken van het onderwerp worden beschreven. Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden is gebruik gemaakt van literatuuronderzoek, enquêtes en interviews met medewerkers uit de scholen. Het literatuuronderzoek richtte zich op burgerschapsvorming in het voortgezet onderwijs. Door middel van de enquêtes en de interviews werd onderzoek verricht naar het beleid, werkwijzen en ontwikkelingen van burgerschapsvorming in onze scholen. Ook werd in de enquêtes en interviews inzicht verkregen in de eigen meningen, opvattingen en visies van de geïnterviewden. Bij de interviews werden verschillende typen vragen gesteld welke al naar gelang van het verloop van de gesprekken werden toegepast. We onderscheiden verschillende typen onderzoeksvragen: we hebben gebruik gemaakt van open- en gesloten vragen en van beschrijvende vragen, verklarende vragen en normatieve vragen. In de interviews is in meer of mindere mate gebruik gemaakt van al deze typen vragen. In de volgende paragraaf wordt beschreven op welke wijze de interviews zijn gestructureerd. 16

17 Semi gestructureerde vragenlijst De interviews (zie bijlage 1) zijn gehouden aan de hand van een semi-gestructureerde vragenlijst. Een dergelijke vragenlijst wordt gebruikt bij kwantitatief en kwalitatief onderzoek. De vragen en de volgorde waarin zij worden gesteld staan in grote lijnen vast. De interviewer heeft echter in zekere mate de ruimte om door te vragen op de antwoorden van de respondent en om te variëren in de volgorde van de vragen, als dat beter is voor het verloop van het gesprek en de uiteindelijke resultaten. Je wilt zo dicht mogelijk bij de gewone sociale en persoonlijke werkelijkheid blijven, aldus Maso en Smaling (1998, blz. 9). Deze vragenlijst is voorafgaand aan het interview aan de geïnterviewden verzonden, zodat zij zich een beeld konden vormen van de onderwerpen die aan bod zouden komen. In de praktijk bleek de vragenlijst meer als kapstok te dienen voor het gesprek dan dat deze vraag voor vraag werd afgehandeld. Wij hebben ervoor gekozen meer collega s te spreken en van de gesprekken samenvattingen te maken. We hebben dus geen transcripties van de interviews gemaakt. Dit is een keuze geweest omdat het uitschrijven van transcripties veel tijd kost en wij die tijd liever wilden gebruiken om met collega s te praten over burgerschapsvorming. Voor de uitwerking van de interviews hebben wij in overleg met Eveline Oostdijk gekozen voor het clusteren van woorden die veel terugkomen in de teksten. We hebben die woorden ondergebracht in vijf categorieën te weten democratie, participatie, identiteit, waarden en normen. We hebben voor deze categorieën gekozen omdat de eerste drie categorieën ook specifiek worden genoemd in de omschrijving van het woord burgerschap door het SLO. Deze woorden zijn ook te herleiden naar de Wet Bevordering actief burgerschap en sociale integratie die sinds 1 februari 2006 van kracht is in onder andere het voortgezet onderwijs. Bij de vraag: Wat houdt burgerschap voor jou in? hebben we de woorden democratie, participatie, identiteit, waarden en normen geselecteerd en vergeleken met omschrijvingen van collega s. De uitkomsten hebben we opgenomen in de bijlagen 6 en 7. De getallen achter de woorden verwijzen naar de interviewdeelnemers. Vervolgens hebben we bij het hoofdstuk resultaten onze bevindingen in tabellen gezet en daaraan conclusies verbonden. In het hoofdstuk conclusies geven wij op grond van de analyse een antwoord op de onderzoeksvraag en komen wij tot aanbevelingen. 17

18 Validiteit en betrouwbaarheid Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van literatuuronderzoek, van een semi-gestructureerde vragenlijst en interviews met personen uit twee scholen. Door het aantal onderzochte scholen (2) en het aantal geïnterviewde personen (7 interviews per school) zijn de resultaten van het onderzoek niet zonder meer generaliseerbaar voor de gehele sector. We vinden dat we allebei transparant in school geweest zijn over de te nemen acties binnen ons onderzoek en in overleg zijn getreden met school en opleiding. We zijn ons er wel van bewust dat wij onze persoon meenemen in het interview. En wij kunnen niet meten dat als iemand anders de interviews gedaan zou hebben de uitkomst hetzelfde zou zijn. Onze interne betrouwbaarheid achten wij groter dan de externe betrouwbaarheid. Al hebben wij natuurlijk getracht zo zorgvuldig mogelijk ons onderzoek en gesprekken uit te voeren. Het is de kunst een goede balans van betrokkenheid en distantie te realiseren aldus Maso en Smaling (1998, blz.10). De verslagen van de interviews zijn voorgelegd aan de geïnterviewden en door hen van eventueel van commentaar en aanvullingen voorzien. Onjuiste en/of onvolledige weergave van de gesprekken of onjuiste interpretaties zijn daarmee voorkomen. De onderzoeksopzet, methodologie en uitwerking van het onderzoek werden begeleid en getoetst door Eveline Oostdijk van de postinitiële hbo-masteropleiding leraar HVO en Levensbeschouwing. 18

19 RESULTATEN Uitwerking van de data Ter inleiding Bij het uitwerken van onze data richten wij ons op onze onderzoeksvraag: Wat verstaan docenten en ondersteunend personeel van het Meander College te Zwolle en van het Dendron College te Horst onder burgerschapsvorming, en in hoeverre komt dat overeen met de wettelijke verplichting? Voor de uitwerking van de interviews hebben wij in overleg met Eveline Oostdijk gekozen voor het clusteren van woorden die veel terugkomen in de teksten. We hebben die woorden ondergebracht in vijf categorieën te weten democratie, participatie, identiteit, waarden en normen. We hebben voor de eerste drie categorieën gekozen omdat deze specifiek worden genoemd in de omschrijving van het woord burgerschap door het SLO. Deze woorden zijn ook te herleiden naar de Wet Bevordering actief burgerschap en sociale integratie die sinds 1 februari 2006 van kracht is in onder andere het voortgezet onderwijs. De categorie waarden en normen hebben we gekozen omdat die sterk samen hangen met morele ontwikkeling. De volledig uitgewerkte interviews zijn opgenomen in bijlage 4 (Meander College) en bijlage 5 (Dendron College). De data gegevens hebben we vervolgens opgenomen in bijlage 6 (Meander College) en bijlage 7 (Dendron College). De getallen achter de woorden verwijzen naar de interviewdeelnemers. Vervolgens hebben we onze bevindingen in tabellen gezet en daaraan conclusies verbonden. Wat de enquêtes betreft zijn vraag 1, 3 en 4 gesloten vragen. Deze vragen hebben wij geturfd en omgezet in procenten. Vraag 2 is een open vraag en bij deze vraag hebben wij gezocht naar veel voorkomende woorden. Vergelijkbaar met onze aanpak bij de analyse van de interviews. De datagegevens van de enquêtes zijn opgenomen in bijlage 8 (Meander College) en bijlage 9 (Dendron College). We kiezen ervoor onze bevindingen per school te rapporteren. Uitwerking data Meander College te Zwolle. Uitwerking data Dendron College te Horst. 19

20 Uitwerking data interviews van het Meander College te Zwolle Democratie Aantal keer genoemd in interview Kennis hebben van de democratie en staatsinrichting. 3 Deelname aan de rechtstaat en je weten te gedragen. 3 Kennis van rechten en plichten. 1 Participatie Aantal keer genoemd in interview Het ontwikkelen van een kritische en onderzoekende 3 houding. School als oefenplaats. 7 Excursie naar Westenbork. 1 Weten wat er speelt om je heen, deelname aan de 4 samenleving en oog hebben voor wat daar buiten zich afspeelt. Wereldburgerschap. 2 Als school uitstralen iedereen is welkom. 1 Interesse in elkaar. 3 De samenleving de school binnenhalen en andersom. 4 Iets willen betekenen voor de samenleving. 3 Een actieve leerling-participatie binnen school met oog voor 3 de autonomie, de relatie en de competentie. Identiteit Aantal keer genoemd in interview Open staan voor veel verschillende meningen. 3 Historisch bewustzijn. 1 Leerlingen leren kijken naar overeenkomsten, verschillen en 4 veranderingen in culturen (oog hebben voor de multiculturele samenleving). Excursie rondje Godshuizen, vieringen (feesten en 1 afscheid/rouw), internationalisering, activiteiten rond kunst en cultuur, Going Global, adoptiefonds. Een houding van elkaar de ruimte gunnen en altijd de 1 bereidheid tot dialoog en verantwoording te willen afleggen. Burgerschapsvorming koppelen aan onderwijsvisie. 1 20

21 Waarden Aantal keer genoemd in interview Respect. 7 Vrijheid (zelfontplooiing). 4 Rechtvaardigheid. 4 Veiligheid. 2 Zorgzaamheid/broederschap. 4 Beleefdheid. 4 Hulpvaardigheid. 4 Grond en mensenrechten. 3 Gelijkheid. 4 Een eerlijke verdeling van geld en goederen. 1 Respect voor de natuur/milieu. 1 Verantwoordelijkheid. 7 Betrokkenheid. 3 Normen Aantal keer genoemd in interview Docenten en ondersteunend personeel hebben een 7 voorbeeldrol in het goed met elkaar samenleven, in het voorleven, in het opvoeden en corrigeren. Gedenken op 4 mei en vieren op 5 mei. 1 Het met fatsoen leven met je familie, vrienden, collega s en 5 andere mensen in de samenleving. Schoolregels. 4 Verantwoordelijk zijn voor jezelf, de ander en de 2 samenleving. Elkaar helpen door bijvoorbeeld het bijles geven van 1 leerlingen aan elkaar. Een houding van elkaar de ruimte gunnen en altijd de 1 bereidheid tot dialoog en verantwoording te willen afleggen. 21

22 Conclusie Meander college Met betrekking tot de vraag Wat verstaan docenten en ondersteunend personeel van het Meander college onder burgerschapsvorming? kan ik de volgende conclusies trekken. In de tabel met de categorie democratie valt op dat de nadruk ligt bij kennis hebben van en deelname aan de democratie, naast kennis hebben van staatinrichting en het je weten te gedragen. In de tabel met de categorie participatie valt op dat door alle geïnterviewden school als belangrijke oefenplaats wordt gezien. Daarnaast scoren: deelname aan de samenleving en oog hebben voor wat daar buiten zich afspeelt en de samenleving de school binnenhalen en andersom ook een belangrijke rol in de antwoorden van de collega s. Ook wordt het belang ingezien van een betrokken, een kritische onderzoekende en een actieve leerling-participatie. In de tabel met de categorie identiteit valt op dat de geïnterviewden het belangrijk vinden dat leerlingen leren kijken naar overeenkomsten, verschillen en veranderingen in culturen ( oog hebben voor multiculturele samenleving). En dat ze open staan voor verschillende meningen. In de tabel met de categorie waarden valt op dat de waarden respect en verantwoordelijkheid het hoogste scoren. En dat daarna de waarden vrijheid, rechtvaardigheid, hulpvaardigheid en beleefdheid als belangrijke waarden worden gezien bij burgerschapsvorming. In de tabel met de categorie normen valt op dat de voorbeeldrol van docenten en ondersteunend personeel als het belangrijkste wordt gezien in het goed met elkaar samenleven, in het voorleven, in het opvoeden en corrigeren. Daarna het met fatsoen leven met je familie, vrienden, collega s en andere mensen in de samenleving. Ook scoort het zorgvuldig naleven van de schoolregels hoog. 22

23 In hoe scholen burgerschapsvorming vorm moeten geven (vraag 6 van het interview) geeft de wet veel ruimte. In de gesprekken met de ondervraagden op school kwam duidelijk naar voren dat zij burgerschapsvorming een taak voor alle docenten vinden. Met een hoofdrol voor de vakken: Vakken Aantal keer genoemd in interview Maatschappijleer 4 Geschiedenis 4 Levensbeschouwing 4 Aardrijkskunde 3 Bewegingsonderwijs 2 Bij alle vakken. 1 Ps. Ik moet bij deze vraag voor de zorgvuldigheid vermelden dat ik deze vraag niet specifiek in interview 5 en 6 heb gevraagd. Conclusie Meander college De vakken maatschappijleer, geschiedenis, levensbeschouwing en aardrijkskunde krijgen een belangrijke taak toebedeeld van de geïnterviewden in het vorm geven van burgerschapsvorming in hun curriculum. 23

24 Vervolgens heb ik gekeken naar de andere vragen in relatie met onze onderzoeksvraag. De data die ik verzameld heb is niet gericht op de beantwoording van de vraag maar op de praktische invulling. Deze informatie ga ik na ons onderzoek gebruiken om een document te schrijven voor mijn school met een visie en plan van aanpak. Ik besluit mijn analyse van de data met het benoemen van unieke uitspraken en een lijst met activiteiten met betrekking tot burgerschapsvorming. Uitspraken van collega s op het Meander college. 1. Het is een taak van de geschiedenisdocent om je leerlingen op te voeden met een gezond wantrouwen richting de politiek. ( interview 1) 2. Tineke den Hertog en Leonie Meekers (interview 4) zouden heel graag een soort loketfunctie krijgen waar allemaal vragen en initiatieven van leerlingen, collega s en buitenwereld binnen kunnen komen. Zij zouden dan een spilfunctie hebben in de school met betrekking tot activiteiten die leerlingen en buitenwereld samenbrengen. Ook zou je dan meer verborgen talenten, hobby s van leerlingen en collega s kunnen aanboren en tot bloei laten komen. Voor het overzicht aan activiteiten rondom burgerschapsvorming op het Meander verwijs ik naar bijlage 10. Deze informatie kan ik straks gaan gebruiken bij het document voor school. 24

25 Uitwerking van de data van de enquêtes van het Meander college Op het Meander college in Zwolle zijn 90 enquêtes verspreid en daarvan zijn 30 enquêtes in gevuld. Analyse van de gesloten enquête vragen op het Meander College. Vraag 1. Ben je bekend met het begrip burgerschapsvorming? aantallen procenten Ja 18 60% Nee 12 40% Totaal % Vraag 3. Ben je ervan op de hoogte dat burgerschapsvorming aantallen procenten een wettelijke plicht is, en opgenomen moet zijn in het schoolcurriculum? Ja 7 23% Nee 23 77% Totaal % Vraag 4. Ben je bekend met het beleid van de school met aantallen procenten betrekking tot burgerschapsvorming? Ja 2 7% Nee 28 93% Totaal % Conclusie Meander College. Wat mij is opgevallen is dat de meerderheid van de ondervraagden op het Meander college bekend is met het begrip burgerschapsvorming. Maar dat de meeste ondervraagden niet weten dat het een wettelijke verplichting is. Verder kan ik concluderen dat bijna niemand bekend is met het beleid van de school met betrekking tot burgerschapsvorming. 25

26 Analyse van de open enquête vragen Voor de uitwerking van de open vragen heb ik ook weer voor het clusteren van woorden gekozen die veel terugkwamen in de enquêtes. Ik heb die woorden ook ondergebracht in vijf categorieën te weten democratie, participatie, identiteit, waarden en normen. Vervolgens heb ik de antwoorden geturfd Uitwerking data open vragen van de enquête gehouden op het Meander College Democratie Aantal keer genoemd in enquête Deelnemer aan de maatschappij. 3 De democratie en de rechtstaat erkennen en er aan deelnemen. 2 Kennis van het politieke systeem, plichten en rechten als burger. 4 Staatsinrichting. 2 Democratisch wantrouwen t.o.v. bestuur. 1 Participatie Aantal keer genoemd in enquête Het helpen om leerlingen op te leiden en op te voeden tot bewuste 4 burgers. Bewuste burgers proberen te maken ten aanzien van je medemens, 1 de aarde, energie, voedsel, water. Leerlingen voorbereiden op een goede toekomst. 1 Leerlingen goed voorbereiden op deelname aan de maatschappij 2 als mondige en kritische burger. Bijvoorbeeld door deelname aan een bestuur. Dat je als mens je verantwoordelijk weet (als burger) in deze 1 samenleving die je met elkaar maakt. 26

27 Identiteit Lessen met aandacht voor goed burgerschap bij levensbeschouwing en maatschappijleer. Het behandelen van maatschappijtheorie van filosofen als Hobbes en Rousseau. Aantal keer genoemd in enquête 1 1 Waarden Aantal keer genoemd in enquête Respect. 3 Mensenrechten. 1 Citaat van een collega: In de Gouden eeuw barstte het van 1 buitenlanders in de Republiek. Deze situatie vergelijk ik met de huidige situatie ( Nederland is vol ) Geert Wilders. Gelijkwaardigheid; niet discrimineren. 1 Verantwoordelijkheid. 4 Normen Aantal keer genoemd in enquête Ontwikkelen van sociale vaardigheden waardoor je kunt 4 deelnemen aan de samenleving; weten wat je wel en niet moet doen. Behulpzaamheid. 1 Opkomen voor anderen. 1 Ethiek, veilig vrijen, abortus maar ook omgaan met afval, de 1 klimaatveranderingen. 27

28 Conclusie Meander college In de tabel met de categorie democratie valt op dat de nadruk ligt bij kennis hebben van en deelname aan de democratie. In de tabel met de categorie participatie scoort het helpen om leerlingen op te leiden en op te voeden tot bewuste burgers het hoogst. In de tabel met de categorie identiteit valt op dat de geïnterviewden het belangrijk vinden dat leerlingen lessen krijgen met aandacht voor goed burgerschap bij levensbeschouwing en maatschappijleer. In de tabel met de categorie waarden valt op dat de waarden verantwoordelijkheid en respect het hoogste scoren. In de tabel met de categorie normen valt op dat het ontwikkelen van sociale vaardigheden waardoor je kunt deelnemen aan de samenleving hoog scoort. Uit de enquête komt naar voren dat de deelnemers burgerschapsvorming een taak voor alle docenten vinden. Met een hoofdrol voor de vakken: Vakken Aantal keer genoemd in enquête Maatschappijleer 5 Geschiedenis 3 Levensbeschouwing 5 Aardrijkskunde 2 Filosofie 1 Bij alle vakken 4 Conclusie Meander college Uit de enquête blijkt dat de collega s vinden dat burgerschapsvorming bij alle vakken aanbod moet komen. En dat vakken maatschappijleer, levensbeschouwing, geschiedenis een belangrijke taak toebedeeld krijgen in het vorm geven van burgerschapsvorming. 28

29 Samenvatting van de conclusies uit de afgenomen interviews en enquêtes op het Meander College 1. Op het Meander College zijn de docenten en het ondersteunend personeel over het algemeen bekend met het begrip burgerschapsvorming. 2. In de antwoorden over wat burgerschapsvorming is worden onderdelen van wat daar onder verstaan wordt genoemd. 3. Volgens docenten en ondersteunend personeel is burgerschap kennis hebben van de democratie en staatsinrichting en deelnemen aan de samenleving. Daarnaast vinden veel ondervraagden dat normen en waarden samenhangen met burgerschap. 4. De ondervraagden zien een belangrijke taak voor burgerschapsvorming weggelegd voor de school. 5. Zij vinden burgerschapsvorming een taak voor alle docenten en ondersteunend personeel, met een nadrukkelijke rol voor de docenten van de vakken: maatschappijleer, geschiedenis, levensbeschouwing en aardrijkskunde. 6. Bijna niemand van de ondervraagden weet dat burgerschapsvorming een wettelijke verplichting is. 7. Ook is bijna niemand bekend is met het beleid van de school met betrekking tot burgerschapsvorming. 29

30 Uitwerking data interviews van het Dendron College te Horst Democratie Kennis hebben van de democratie en rechtsstaat / staatsinrichting. Aantal keer genoemd in interview Vaardigheden oefenen in debatteren. 2 Democratische houding. 1 Onderzoekende houding. 1 Excursie Den Haag (Tweede Kamer) /oorlogsmuseum 2 5 Participatie Aantal keer genoemd in interview In verbinding willen staan met anderen. 1 Actieve bijdrage willen leveren aan de samenleving. 3 Activiteiten/excursies buiten de school. 4 Activiteiten de school binnen halen. 2 Politieke betrokkenheid. 1 Positieve houding. 3 Je betrokken voelen bij sociale kwesties en milieuproblemen. School als oefenplaats voor de samenleving. 3 Samenwerken met, en oog hebben voor de omgeving. 4 1 Identiteit Aantal keer genoemd in interview Kunnen beschikken over een stuk individualiteit. 1 Historisch bewustzijn. 1 Voldoende assertief zijn. 4 Kennis hebben van en nadenken over samenlevingen. 2 Bewustwording. 1 Kritisch leren denken. 4 Brede blik ontwikkelen. 1 30