Pagina 2 Groeien met krediet

Transcriptie

1 Groeien met krediet

2 Pagina 2 Groeien met krediet Inhoudsopgave Voorwoord 3 Opzet 4 1. Nederlandse conjunctuur 5 2. Halfvol of halfleeg 9 3. Kredietverlening in Copyright 211 Bank N.V. (""). Alle rechten voorbehouden. Dit document dient uitsluitend ter informatie en wij geven, hoewel het document is gebaseerd op informatie die betrouwbaar wordt geacht, geen garantie aangaande de juistheid of volledigheid hiervan. Bank N.V. () accepteert geen enkele aansprakelijkheid voor de informatie opgenomen in dit document. De weergegeven marktinformatie alsmede de opinies, prognoses, aannames, schattingen, afgeleide waarderingen en koersdoelstelling(en) die zijn opgenomen in dit rapport en die de opinie van de auteur vormen dateren van de aangegeven datum en kunnen op enig moment zonder voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. Hoewel wij ernaar streven de in dit document opgenomen informatie en opinies naar redelijkheid te actualiseren, kunnen er op grond van de regelgeving, compliancevereisten of andere oorzaken redenen zijn waardoor dit niet mogelijk is. Het gebruik van tekst en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. is geregistreerd bij de Autoriteit Financiële Markten te Amsterdam.

3 Pagina 3 Groeien met krediet Voorwoord Voor u ligt het rapport over onze visie op de economie en de kredietontwikkelingen in 211. Een onderwerp dat vaak terug komt in onze gesprekken met u als ondernemer. Het past bij onze relatie en plannen dat we gesprekken over lastige onderwerpen niet uit de weg gaan. Relaties kunnen alleen langdurig goed zijn als knelpunten proactief en deskundig worden opgepakt. Met dit rapport willen wij op een rij zetten wat er gaande is in de economie en op de kredietmarkten, of er discrepanties zijn tussen vraag en aanbod, specifiek waar het gaat om de kredietverlening aan bedrijven. Dan zit je heel dicht bij de motorkamer van de Nederlandse economie. Want bij bedrijfskredieten horen bedrijfsinvesteringen. En de investeringsbeslissingen van ondernemers vandaag bepalen voor een groot deel hoe het er morgen voor staat met onze economie. Het is aan u te bepalen of onze economen erin geslaagd zijn de transparantie te vergroten. Het thema kredietverlening en vooral de vraag wat er aan de hand was en is op de Nederlandse kredietmarkt leeft bij de ondernemers. En de meningen lopen uiteen. Een redenering die je vaak hoort, is dat door de kredietcrisis banken in slecht weer zijn terechtgekomen, waardoor ze voorzichtiger zijn geworden met hun kredietverlening. Ondernemers worden daar het slachtoffer van. Een begrijpelijke conclusie. Er zijn echter meer zaken die meespelen. Daar gaat dit rapport uitgebreid op in. Wij hebben ook onze visie op de kredietverlening tegen het licht gehouden. In de jaren voor de kredietcrisis was er veel aandacht voor de korte-termijnrelatie en stond de aandeelhouder op een voetstuk, boven de andere belanghebbenden. Het is belangrijk lessen te trekken uit de kredietcrisis en deze ook in praktijk te brengen. We richten ons nu expliciet op langdurige relaties met onze klanten, onder het motto als we onze klanten helpen succesvol te zijn, zullen we zelf ook succesvol zijn. Voor ons geldt bovendien schoenmaker, blijf bij je leest : wij richten ons vooral op markten waar we echt meerwaarde kunnen bieden, waar we ondernemers kunnen helpen met kennis over hun eigen sector en waar we praktische oplossingen kunnen aandragen. Zo willen we invulling geven aan onze slogan De bank anno nu en samen met u groeien in de kredietverlening. Joop Wijn Lid Raad van Bestuur Zakelijke Relaties

4 Pagina 4 Groeien met krediet Opzet Als macro-econoom weet je vooraf dat de uitkomst van een onderzoek nooit helemaal zwart of wit is. We bestuderen uiteindelijk het gedrag van (groepen van) mensen - en mensen gedragen zich niet conform de wetten van de zwaartekracht. Daar hebben we het mee te doen. Dat geldt zeker ook voor ons onderzoek naar de kredietmarkt. Op een markt, of het nou de veemarkt of een financiële markt is, staan vragers en aanbieders tegenover elkaar. Je hebt te maken met twee partijen die niet op voorhand van elkaar weten wat ze willen. En dan kan het gaan schuren, zeker als aanbieders en vragers beide in zwaar weer terechtkomen. Daar komt bij dat de kredietmarkt niet zomaar een markt is. De markt fungeert in het hart van de Nederlandse economie. Gansch het raderwerk staat stil als uw machtige arm het wil, zei Albert Hahn ooit tegen het spoorwegpersoneel. Dat klopt voor wat betreft de spoorwegen nog steeds. Maar zonder beschikbaarheid van krediet valt onze economie ook stil. Er is de afgelopen jaren wereldwijd veel gebeurd op kredietmarkten. De banken zijn in 28 in een storm terechtgekomen door de kredietcrisis, die sommige van hen mede veroorzaakt hadden. Ondernemers ondervonden de gevolgen in de vorm van vraaguitval en gereduceerde kredietlijnen. De kredietcrisis werd zo al snel een economische crisis. Wij willen kijken wat er gebeurd is op de Nederlandse kredietmarkt sinds de uitbraak van de kredietcrisis (hoofdstuk 2). We richten ons daarbij in dit rapport op de kredietverlening aan bedrijven. We leggen het accent op de wat minder grote bedrijven. Vervolgens gaan we in het laatste hoofdstuk kijken hoe de vooruitzichten voor de kredietmarkt voor 211 zijn. Maar eerst gaan we een bodem onder het verhaal leggen. Dat doen we in het eerste hoofdstuk, waarin we ingaan op de situatie waarin de Nederlandse economie nu verkeert en op de vooruitzichten. Economisch Bureau, januari 211 Nico Klene, nico.klene@nl.abnamro.com, tel.: Hein Schotsman, hein.schotsman@nl.abnamro.com, tel.: Jacques van de Wal (bedrijfstakinformatie in hoofdstuk 1), jacques.van.de.wal@nl.abnamro.com, tel.:

5 Pagina 5 Groeien met krediet Hoofdstuk 1 Nederlandse conjunctuur De kredietcrisis is geschiedenis. Sinds de zomer van 29 groeit de Nederlandse economie weer. Na drie kwartalen met een gemiddelde groei van,6% (kwartaal op kwartaal, k-o-k) versnelde de groei in het voorjaar van 21 naar,9%. Een inhaaleffect na de koude winter en zeer forse voorraadvorming waren daarvoor verantwoordelijk. In de zomer van 21 zette de groei niet door (,% k-o-k in het derde kwartaal). Deze terugval lijkt ons een incident. De economische groei zal in 211 gemiddeld wel lager uitvallen dan in 21 als gevolg van de doorwerking van de groeivertraging in de tweede helft van 21 en de bezuinigingen van de overheid dit jaar. Economische groei Nederland aangetrokken % BBP-groei 2,5 6 1,5 4 2,5 -,5-2 -1,5-4 -2, % k-o-k (l.a.) % j-o-j (r.a.) Bron: Thomson Reuters Datastream Uitvoer: minder groei Het herstel van de wereldeconomie begon in 29 bij de opkomende economieën; de westerse economieën - de VS voorop - volgden. In de zomer van 29 haakte de eurozone aan. In 21 is de wereldeconomie met naar schatting 4¾% gegroeid. Dit jaar zal de groei terugvallen naar 4¼%. Hierachter gaat een afkoeling schuil die al in de tweede helft van 21 optrad en die wordt gevolgd door enige groeiversnelling in de loop van het jaar. We gaan ervan uit dat de opkomende economieën een stevig groeitempo weten vast te houden. Voor de VS verwachten wij dat het expansietempo dit jaar hoger zal zijn dan in de voorbije kwartalen. Er zijn geleidelijk meer aanwijzingen dat de arbeidsmarkt verbetert, terwijl ook de kwantitatieve verruiming en de nieuwe belastingmaatregelen de groei zullen stimuleren. In het tweede kwartaal van 21 was de groei in de eurozone aangetrokken naar 1,% k-o-k. De uitvoer was de motor van het herstel. Nadien is de groei wat afgezwakt. Maar veel meer afkoeling voorzien wij niet. Mogelijk ondervindt de uitvoer in de nabije toekomst nog wel hinder van de waardestijging van de euro sinds de zomer van 21. Daarnaast drukken de bezuinigingen van de verschillende overheden de groei. De terugval van de Nederlandse uitvoer tijdens de recessie en het daarop volgende herstel zijn minder heftig dan dat van de wereldhandel. Dat komt door ons uitvoerpakket (relatief veel voedingsmiddelen en energie, minder machines en auto s), waardoor de uitvoer iets minder gevoelig was voor de gevolgen van de recente crisis. De terugval was daardoor minder fors, maar nu ook de opgaande beweging. Sinds het voorjaar van 21 laat de j-o-j-groei van de uitvoer enige vertraging zien, die samenhangt met de afkoeling van de wereldhandelsgroei. Mede daardoor zal de uitvoergroei dit jaar lager zijn dan in 21. Ook zal op korte termijn de versterking sinds afgelopen juni van de euro ten opzichte van de dollar de uitvoergroei wat drukken. In de loop van het jaar trekt de groei naar verwachting echter weer aan dankzij de aantrekkende wereldhandel. Particuliere consumptie In 29 is de particuliere consumptie flink gekrompen dankzij de stijgende werkloosheid en de daling van de beurs en de huizenprijzen. De consumptie liet in 21 nog nauwelijks een toename zien. Dat wordt deels verklaard door de loonmatiging. Tegenwicht werd geboden door de toename van de uitkeringen en de stijging van het overige inkomen, waardoor het reëel beschikbaar inkomen toch is toegenomen. Consumptie stijgt minder dan beschikbaar inkomen % j-o-j Reëel beschikbaar inkomen Part. consumptie Bron: Thomson Reuters Datastream, CPB In het derde kwartaal van 21 is de particuliere consumptie fractioneel gestegen ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Het leek erop dat de consument de hand wat minder op de knip hield. Volgens het CPB nam het reëel beschikbaar inkomen in 21 met zo n 2% toe. Er was dus ruimte om meer te besteden. In een conjuncturele dip worden uitgaven uitgesteld vanwege de ontstane onzekerheid, met name ten aanzien van het behoud van werk. Nu de werkloosheid al weer enige tijd daalt en een nieuwe stijging niet waarschijnlijk lijkt, worden de uitgestelde uitgaven mogelijk alsnog gedaan. We verwachten dat het aantal werklozen dit jaar verder afneemt en dat de consumptieve bestedingen met krap 1% toenemen.

6 Pagina 6 Groeien met krediet Arbeidsmarkt: voorzichtig herstel De werkloosheid is vergeleken met vorige recessies beperkt gestegen. Er zijn diverse verklaringen. De deeltijd-ww; jongeren bleven doorleren; zzp-ers hebben de klap deels opgevangen; werknemers zijn mogelijk minder uren gaan werken. Het heeft ook te maken met krapte op de arbeidsmarkt vóór de recessie. Bedrijven lijken gekwalificeerd personeel te hebben vastgehouden om toekomstige tekorten te voorkomen. Tussen februari en november 21 daalde de werkloosheid van 5,8% naar 5,2%. We verwachten dat de werkloosheid geleidelijk verder afneemt. Het zullen echter kleine stapjes zijn, omdat de productiegroei in 211 aan de lage kant is en vanwege de vastgehouden arbeidskrachten. Verder neemt het aantal werkzoekenden toe door de verbeterde vooruitzichten. De arbeidsmarktontwikkelingen zien we ook terug in de lonen. In 29 was de loonstijging - gezien de recessie - nog vrij fors. In 21 is de contractloonstijging in de particuliere sector echter snel teruggelopen naar zo n 1%, mede doordat de inflatie al in 29 hard was afgenomen. In het lopende jaar zullen de contractlonen weer iets meer oplopen, met 1¼ à 1½%. Winstgevendheid bedrijven De bedrijfswinsten hebben door de recessie een stevige klap gehad. Volgens het CPB is de winstquote van niet-financiële bedrijven (productie in ons land) gedaald van 13,8% in 28 naar 7,7% in 29. In 21 liep die quote echter weer op naar zo n 1%. De verbetering is te danken aan enerzijds de banenkrimp en de afgenomen loonstijging en anderzijds het krachtige herstel van de uitvoer die de productie heeft opgestuwd. Winsten herstellen Bruto exploitatieoverschot in % bruto toegevoegde waarde Bron: CBS Investeringen nemen toe Al eind 29 was bij enkele bedrijfsinvesteringcategorieën weer sprake van een toename. In het eerste en tweede kwartaal van 21 verbreedde dit herstel zich, waardoor in dat laatste kwartaal een stijging van 3,4% k-o-k kon worden opgetekend voor de totale investeringen. In de zomer zakten de investeringen weer in, maar de terugval was kleiner dan de plus in het voorjaar. Geleidelijke verbreding investeringsherstel % k-o-k Gebouwen, Grond-,weg-,waterb. Totaal Vervoermiddelen Machines & computers Bron: CBS Dat het investeringsherstel zo voorzichtig verloopt, heeft te maken met de tijdens de recessie zeer sterk gedaalde bezettingsgraad van het machinepark in de industrie. Zo lang machines bij lange na niet geheel worden benut, is er weinig prikkel om te investeren in extra machines. De investeringen die wel worden gedaan, zijn ter vervanging of ter verbetering van de concurrentiekracht. Inmiddels is de bezettingsgraad weer duidelijk gestegen, overigens zonder dat het eerdere verlies al weer is goedgemaakt. Het afzetperspectief voor het bedrijfsleven is verbeterd en de financiële positie is goed! Op basis daarvan verwachten we dat de investeringen in 211 zullen stijgen. Huizenmarkt zit nog in het slop Huizen staan langer te koop. Bij het transactievolume van het derde kwartaal van 21 duurt het 19,4 maanden voordat de woningvoorraad is verkocht. Over heel 29 was dat nog 15,3 maanden. Ook nieuwbouwwoningen gaan minder vlot van de hand. Het duurt gemiddeld 6,8 maanden voordat ze worden verkocht, flink langer dan in 24 (4,2 maanden). De daling van het aantal aangevraagde bouwvergunningen suggereert dat de groei van de woningvoorraad dreigt terug te vallen en dat de kans klein is dat de bouwopgave van de overheid van 8. woningen per jaar de komende jaren wordt gehaald. De prijzen van koopwoningen daalden in 21 verder - met gemiddeld 2%. Ook in 211 dalen de prijzen vermoedelijk nog. Industrie: na hapering weer groei De industrie kreeg harde klappen in de recessie. Sinds het voorjaar van 29 is weer een stijging zichtbaar (m-o-m) dankzij het herstel van de wereldhandel. Sinds april 21 is de productie per saldo echter amper verder toegenomen. Naar

7 Pagina 7 Groeien met krediet schatting is de industriële productie in 21 met gemiddeld iets meer dan 6% gestegen. Met name in de chemie en de metaal konden bedrijven de capaciteit beter benutten door de vraag uit het buitenland. In eerste instantie zorgde het weer aanvullen van voorraden voor vraag naar grondstoffen en halffabrikaten. Recentelijk was het de machine-industrie die het goed deed. Na enige maanden van daling nam de inkoopmanagersindex (PMI) in de laatste drie maanden van 21 weer toe dankzij een aanzienlijke toename van het aantal exportorders. We verwachten daarom dat de productie opnieuw gaat stijgen. Voor dit jaar voorzien we een productiegroei van 1½ à 2%. Herstel industriële productie hapert tijdelijk Industriële productie, % j-o-j Bron: Thomson Reuters Datastream Dienstensector: uiteenlopend beeld Bedrijven in sectoren die afhankelijk zijn van de consumptieve vraag, doen het nog niet goed. Met name in de aan wonen gerelateerde branches (meubelen, keukens) gaat het nog ronduit slecht. De woongerelateerde detailhandel heeft onder invloed van de stagnerende woningmarkt en de nog steeds krimpende activiteiten in de bouw weinig florissante vooruitzichten. In een aantal branches (o.a. elektronica) gaat het al wel beter, in de autoretail ging het in 21 zelfs erg goed (de autoverkopen stegen in 21 met zo n 25%), waardoor er in de omzetontwikkeling van de detailhandel toch voor het eerst sinds tijden weer een kleine plus kon worden genoteerd. De zakelijke dienstverlening heeft in het derde kwartaal van 21 voor het eerst weer omzetgroei kunnen realiseren, na vijf kwartalen van krimp. Vrijwel alle branches uit de zakelijke dienstverlening hebben omzetkrimp meegemaakt, maar het lopende jaar ziet er vooralsnog goed uit, onder andere dankzij de uitzendbranche. De uitzendbranche blijft profiteren van het feit dat bedrijven in dit stadium van het herstel liever flexwerkers aannemen dan vast personeel. Het herstel van de uitzendbranche wordt voor een groot deel gevoed door de ontwikkelingen in de industrie. Gezien de goede vooruitzichten in deze sector, gaan wij uit van verdere omzetgroei dit jaar. Uitzendbranche doet het beter Omzetgroei per sector in % j-o-j Administratieve sector Medische sector Industriële sector Technische sector Bron: ABU Bouw blijft in contractie In het derde kwartaal van 21 kromp de bouwproductie voor het zevende kwartaal op rij. Jaar-op-jaar daalde de productie in de eerste tien maanden van 21 ruim 11%. De orderportefeuilles zijn ten opzichte van het dieptepunt van november 29 slechts licht verbeterd. De woningmarkt blijft nog in het slop. Investeringen in utiliteitsgebouwen zijn sinds de crisis sterk teruggelopen: nieuwbouwprojecten zijn geschrapt of uitgesteld. Daarom worden minder terreinen bouwrijp gemaakt waardoor er ook minder werk is voor GWW-bedrijven. Bovendien nemen de investeringen van lokale overheden in infrastructuur af doordat zij sterk moeten bezuinigen. Bouwproductie krimpt nog % j-o-j; 3-mnd voortschr. gemiddelde Bron: Thomson Reuters Datastream Voor dit jaar zien wij nog geen verbetering. Gemeenten gaan de komende twee jaar flink bezuinigen op volkshuisvesting en stadsvernieuwing. Ook houden de perikelen in de utiliteitsbouw aan. De omzetdaling in de bouw valt wel lager uit dan in 21.

8 Pagina 8 Groeien met krediet Inflatie nog laag In de eerste helft van 21 was de inflatie gemiddeld,9%; duidelijk lager dan het eurozonegemiddelde (1,3%). Het Nederlandse cijfer werd gedrukt door de zeer forse verlaging van de energieprijzen voor gezinnen in juli 29. Afgelopen juli viel het effect van de sterke tariefdaling van twaalf maanden eerder weg uit het inflatiecijfer. Daardoor steeg de inflatie in één klap naar 1,6%. In december vond een verdere uitloop plaats naar 1,9%. Gemiddeld kwam de inflatie in 21 uit op 1,3%. Inflatie gestegen, maar nog relatief laag % j-o-j Nederland Eurozone Bron: Thomson Reuters Datastream In 211 valt de inflatie nauwelijks hoger uit. Er is nog altijd overcapaciteit bij bedrijven en de consumptieve vraag neemt in 211 nog niet sterk toe. Daardoor blijft de opwaartse prijsdruk beperkt. Een sterker dan verwachte prijsstijging van bijvoorbeeld olie of voedsel kan echter tot meer inflatie leiden. Financieringstekort overheid weer omlaag in 211 % BBP Bron: CPB en Economisch Bureau (211) De schuld van de overheid stijgt in 211 verder naar 67% van het BBP (21: 64,8%). De financieringsbehoefte van de overheid bedraagt in 211 volgens het Agentschap van het ministerie van Financiën EUR 117 mld. Vooruitzichten: tijdelijk minder groei Naar schatting groeide de Nederlandse economie in 21 met 1¾%. Dit was voornamelijk te danken aan de uitvoer. De bijdrage van de uitvoer aan de expansie neemt echter af. Bij de binnenlandse bestedingen voorzien we wat meer toename voor de particuliere consumptie, terwijl de krimp van de investeringen in 21 omslaat in een plus. De overheidsbestedingen, die in 21 stegen, zullen in 211 dalen als gevolg van bezuinigingen. Al met al valt de gemiddelde groei van de economie in 211 iets, terug, namelijk naar 1½%. Overheidsfinanciën verbeteren in 211 In 21 liep het financieringstekort van de overheid verder op naar een geschatte 5,8% van het BBP (tegen 5,4% in 29 en een overschot van,6% in 28). Deze forse verslechtering was vooral het gevolg van de recessie. In 211 daalt het tekort flink naar ca. 4% van het BBP. Dat komt vooral door het aflopen van de meeste stimuleringsmaatregelen van én door bezuinigingen. Ook de economische groei zorgt voor enige verbetering van het saldo. In het volgende hoofdstuk willen we, met onze visie op de Nederlandse economie in het achterhoofd, verder nadenken over de ontwikkeling van de kredietverlening.

9 Pagina 9 Groeien met krediet Hoofdstuk 2 Halfvol of halfleeg Is het kredietbedrijf een welgevulde supermarkt of lijkt het meer op een broodwinkel in de vroegere Sovjet Unie? Daar bestaan verschillende meningen over. Kredietverstrekkers lijken zich te kunnen vinden in het beeld van de supermarkt. Kredietnemers spreekt het plaatje van de lege schappen meer aan. Wie heeft er gelijk? Daar gaan we in dit hoofdstuk over nadenken. In het volgende hoofdstuk gaan we vooruitblikken op 211. Kredietcrisis Nog maar ruim twee jaar geleden stond de financiële wereld in brand. In oktober 28 was het Amerikaanse effectenhuis Lehman Brothers omgevallen. Het wantrouwen was compleet. Banken durfden elkaar geen leningen meer te verstrekken. Dat leidde ertoe dat de kredietverlening aan gezinnen en bedrijven in het gedrang kwam. Er ontstond grote nervositeit bij ondernemers. Ze vreesden voor hun kredietlijnen en gingen hun voorraden fors reduceren. Door de voorraadreductie werd de recessie heviger. De internationale handel kwam in een vrije val. Banken zagen de kwaliteit van hun kredietportefeuilles verder verslechteren en werden nog voorzichtiger. Gelukkig is deze vicieuze cirkel na een aantal maanden doorbroken dankzij ingrepen van monetaire en fiscale autoriteiten. Bovendien gingen ondernemers hun voorraden naar verloop van tijd weer aanvullen. Voorjaar 29 begon het herstel. Nu, twee jaar later, gaat het weer veel beter, maar nog niet goed. In de VS trok de groei eind 21 weer aan, na een hapering die een half jaar duurde. Hoopgevend is daarnaast de gang van zaken in Duitsland en de opkomende economieën. Wij verwachten wel dat we een vrij lange periode van matige economische groei zullen zien onder invloed van de sanering van de overheidsfinanciën. Matige groei betekent dat economieën hun kwetsbaarheden maar moeilijk te boven komen. Alertheid blijft daarom nodig. De verschillende eurocrises in 21, eerst rond Griekenland en later rond Ierland, hebben ons overvallen. Dat soort ordeverstoringen kan zich op de meest onverwachte momenten weer voordoen. De internationale ontwikkelingen laten Nederland niet onberoerd. Er is sprake van groei, maar die is niet spectaculair. De groei is vooral te danken aan de uitvoer. Consumptie en investeringen blijven achter en de overheid moet bezuinigen. Kleinere, op de binnenlandse markt georiënteerde bedrijven doen het minder goed dan de grote exporteurs. Beschikbaarheid krediet: visie MKB Maar we zouden het hebben over de kredietverlening. Kredietverlening en conjunctuur hebben met elkaar te maken, maar wat veroorzaakt wat? Zijn banken tijdens een recessie voorzichtiger en drukt dat de economische groei? Of is er tijdens een recessie minder vraag naar krediet omdat de economische barometer op ongunstig staat? De eerste gedachtegang is sinds de kredietcrisis uitgedragen door MKB-Nederland. Banken hebben zich in de nesten gewerkt. Zij zaten met de gebakken peren. Die legden ze op het bordje van kredietnemers. De kredietkraan is dichtgedraaid. December 28 kwam het EIM met de eerste Financieringsmonitor MKB die op verzoek van EZ en MKB Nederland werd opgesteld. Eén van de conclusies: Ondernemers lijken in hun financiering last te hebben van een afwachtende bancaire sector. In 28 heeft ruim een kwart van de grote MKB-bedrijven minder financiering gekregen dan dat zij aanvroegen. Bijna twee jaar later zijn er nog steeds klachten. We citeren een artikel in het Financieele Dagblad van 9 november 21 met als kop MKB botst met banken : Volgens Visser [directeur MKB-Nederland] zal blijken dat er momenteel 35% minder nieuwe kredieten tot EUR 25. worden verleend dan vlak voor de crisis in de zomer van 28. Voor een deel omdat er minder aanvragen zijn, maar voor een groter deel omdat banken meer verzoeken afwijzen. Dat laatste betekent dat ondernemersplannen onuitvoerbaar worden. Dat is pijnlijk voor wie het betreft, maar het is ook slecht voor de Nederlandse economie. Zonder ondernemende ondernemers geen economische groei. Beschikbaarheid krediet: bancaire visie De toonzetting van de Nederlandse banken is, misschien niet verrassend, optimistischer. Hun verhaal is vooral steeds dat de kredietverlening door de crisis onder druk kwam, dat de leenvoorwaarden werden aangescherpt, dat de uitstaande bedragen minder snel groeiden dan voor de crisis, maar dat er wel steeds sprake was van groei. Bovendien wezen banken op het onderscheid tussen oorzaak en gevolg. De groei van de zakelijke kredietverlening hangt historisch nauw samen met de groei van de investeringen, schreef De Nederlandsche Bank (DNB). De vraag is dan of ondernemers minder investeren omdat ze niet aan leningen kunnen komen of dat ze minder lenen omdat ze vanwege de recessie hun investeringsplannen bijstellen. Feit is dat in tijden van laagconjunctuur bedrijven vaak kostenbesparingen doorvoeren en investeringen uitstellen. Dit drukt de kredietbehoefte. Bankiers hebben er ook op gewezen dat het een recessie eigen is dat de risico s die aan kredietvoorstellen kleven, toenemen. De verantwoordelijkheid ten opzichte van de spaarder noopt dan tot extra voorzichtigheid. Ten slotte was er de verdrietige maar ware boodschap dat in de jaren voor de crisis vaak te ruimhartig krediet is verstrekt. Denk aan de Amerikaanse

10 Pagina 1 Groeien met krediet consument die verslaafd was aan geleend geld. Afkicken doet dan pijn maar is beter dan de verslaafde opnieuw te bedienen. Banken en ondernemers vonden elkaar in de Ondernemerskredietdesk. De Ondernemerskredietdesk is een gezamenlijke activiteit van MKB-Nederland, VNO-NCW en de NVB. Deze desk geeft informatie en advies aan ondernemers die een kredietaanvraag willen indienen. De desk fungeert ook als meldpunt voor klachten op dit terrein. Bewijsmateriaal De spanning tussen de visies is niet uit de lucht komen vallen. We hebben zoals gezegd een forse bankencrisis achter de rug. Zulke crises worden vaak gevolgd door een lange periode van schuldreductie. Dat zegt de BIS, het samenwerkingsverband van de belangrijkste centrale banken. De BIS keek volgens haar laatste jaarverslag naar twintig gevallen waarin voorafgaand aan zo n crisis sprake was van oplopende kredietverlening. In zeventien van de twintig gevallen vond daarna een forse daling van het uitstaande kredietvolume als percentage van het BBP plaats. Maar gold dat ook voor de crisis van 28? We richten ons op Nederland. Per saldo is de kredietverlening aan bedrijven sinds 23 met ruim 6% gestegen. In diezelfde tijd steeg het nominale BBP met bijna 25%. Je kunt dus stellen dat tot 28 de kredietverlening wel heel hard gegroeid is. Daarna is de groei teruggevallen, maar dat gebeurde wel in een periode (29-21) waarin het nominale BBP per saldo is gekrompen. De cijfers hierboven betreffen het totaal van de kredieten die uitstaan bij bedrijven. De groei van deze post is dus de optelsom van wat er vorig jaar uitstond plus de nieuwe contracten minus de aflossingen. De gedachte kan opkomen dat in de crisis aflossingen stagneerden en er nauwelijks nieuw krediet is verstrekt. Vast staat dat banken in de crisisperiode bedrijven hebben geholpen door aflossingsschema s voor lopende leningen aan te passen. De invloed hiervan is moeilijk te kwantificeren. Wel kunnen we scherper zicht krijgen op de ontwikkeling van nieuw verstrekte kredieten sec. Het plaatje hieronder leert dat de omvang van nieuw afgesloten posten na de kredietcrisis is teruggelopen, maar dat er geen sprake is van een implosie. Nieuwe kredieten aan bedrijven Uitstaande kredieten aan bedrijven % j-o-j Kredietverlening aan bedrijven Bron: DNB Je zou verwachten dat er een relatie is tussen de economische bedrijvigheid in een land en de omvang van de kredietverlening. Om dit te beter in beeld te krijgen, vergelijken we de kredietverlening met het BBP, het bruto binnenlands product (als maatstaf voor de bedrijvigheid). In de jaren voor de kredietcrisis groeide de kredietverlening in Nederland veel forser dan de nominale groei van het BBP zou doen vermoeden. Groeipercentages boven 1% waren bij de zakelijke kredietverlening niet ongewoon. En dat terwijl het nominale BBP de afgelopen tien jaar gemiddeld met 5% steeg. De financiering van fusies en overnames speelde een belangrijke rol. De groei van de uitstaande zakelijke kredieten is sinds de crisis teruggevallen naar zo n 3% (j-o-j). Dat is een forse afname van de groei, maar het is nog wel steeds groei Nieuwe contracten op kwartaalbasis (EUR mld) Bron: DNB Bank lending surveys Met betrekking tot de kredietverlening heb je behalve harde cijfers over verstrekkingen en uitgeleende bedragen ook enquêtes onder bankiers. Deze bank lending surveys worden binnen de eurozone gehouden ten behoeve van de ECB. DNB publiceert de Nederlandse cijfers. Bijkomend voordeel van deze data is dat zij onderscheid maken tussen verstrekkingen aan grote en aan minder grote bedrijven. Deze enquêtes maken duidelijk hoe bankiers omspringen met hun kredietvoorwaarden. Aan zes Nederlandse banken wordt elk kwartaal gevraagd in hoeverre ze hun kredietvoorwaarden versoepelen dan wel aanscherpen. We hebben in Nederland al sinds de zomer van 27 te maken gehad met het verder aanscherpen van kredietvoorwaarden door banken. Daarnaast zie je dat vanaf het voorjaar van 29 dit proces langzamerhand aan kracht verliest. Nu zijn we zover dat de voorwaarden

11 Pagina 11 Groeien met krediet voor grote bedrijven niet meer worden aangescherpt terwijl dat bij de kleine nog wel enigszins het geval is. Het plaatje bevestigt in elk geval het idee dat bij veel MKB-ers leeft dat het er sinds de kredietcrisis vaak niet gemakkelijker op is geworden om aan een kredietlijn te komen. De verwachting van de geënquêteerde bankiers is overigens dat de daling van de lijnen in de grafiek doorgaat. Acceptatiecriteria kredieten aan bedrijven Bron: DNB >: meerderheid banken verscherpt leenvoorwaarden Alle Kleine en middelgrote Grote Ook over de kredietbehoefte, de vraag naar leningen, worden de bankiers elk kwartaal bevraagd. We zien hier, enigszins gechargeerd, het spiegelbeeld van het plaatje over de acceptatiecriteria. Toen de economische crisis rond de jaarwisseling 28/29 in alle hevigheid losbarstte, is de kredietvraag fors ingezakt. Sindsdien, tot afgelopen zomer, is de kredietvraag elk kwartaal gedaald, in de perceptie van bankiers. Momenteel lijkt er sprake van een kentering te zijn. Verandering vraag naar kredieten door bedrijven Bron: DNB >: meerderheid banken ziet de vraag toenemen Alle Kleine en middelgrote Grote Financieringsmonitor MKB Voor de visie van het MKB kunnen we terecht bij de Financieringsmonitor MKB van het EIM waarvan sinds begin 29 enkele edities zijn verschenen. Deze rapporten zijn gebaseerd op door ondernemerspanels beantwoorde vragenlijsten. Vragen richten zich vooral op de kredietbehoefte en de mate waarin daarvoor financiering te vinden is. In de eerste monitor wordt geconstateerd dat in 28 de situatie niet wezenlijk ander was dan in 25. In 72% van de gevallen is het gelukt het benodigde bedrag te lenen; 87% van de ondervraagde MKB-ers heeft niet gemerkt dat de banken in 28 kredietvoorwaarden hebben gewijzigd. Een jaar later is het niet meer 72% maar slechts 45% van de ondervraagden die het gewenste leenbedrag ook verkrijgt. Opvallend is dat in 29 het percentage MKB-ers dat (extra) financiering zocht, duidelijk hoger was dan in 28 (29% versus 19% van de bedrijven). Dit staat haaks op de door de banken in 29 waargenomen verminderde kredietvraag van de kant van kleine en middelgrote bedrijven. De stijging was geconcentreerd bij bedrijven zonder werknemers. Qua financieringsdoel zat de stijging vooral bij balansherstructureringen en herfinancieringen. Misschien worden zulke kredietvragen, die ongetwijfeld voor een deel met verliesfinanciering te maken hadden, door bankiers niet als extra kredietvraag gezien. Het uitstaande kredietvolume verandert er immers niet door. Dat zou het verschil in perceptie tussen MKB-ers en bankiers kunnen verklaren. MKB-ers in alle grootteklassen constateren dat het moeilijker geworden is fondsen te verkrijgen. De kredietvoorwaarden zijn vaker aangepast dan in 28. Volgens de monitor van augustus 21 is het aantal kredietvragers in de eerste helft van dit jaar licht gedaald. Het aantal volledig gehonoreerde aanvragen is gedaald naar 33%. Vooral bij bedrijven zonder werknemers is het percentage flink gedaald. Taskforce Kredietverlening Begin 21 is de zogenaamde Taskforce Kredietverlening opgericht, waarin vertegenwoordigers van banken, bedrijven en overheid deelnemen. In december 21 heeft deze taskforce haar eindrapport gepubliceerd. Volgens het rapport zijn er (niet eenduidige) aanwijzingen dat de solvabiliteit van het grootbedrijf sterker is dan van het MKB. Een andere constatering is dat als de uitstaande kredieten worden opgesplitst naar grootteklasse, juist bij de kleinste kredietlijnen (< EUR 35.) sinds de crisis krimp is te zien. Maar de voornaamste conclusies zijn dat a) de kredietverlening van de banken over het algemeen vrij goed op peil is gebleven en b) dat banken bij nieuwe kredietaanvragen kritischer zijn geworden. Conclusies Sporen de beelden van de banken en MKB-ers met elkaar? De perceptie van de vraagontwikkeling verschilt. Duidelijk is dat de winkel altijd is opengebleven, het totale kredietvolume is blijven toenemen. Ook is helder dat de groei en het aantal nieuwe contracten zijn afgenomen. Wat betreft de kredietvoorwaarden zien we geen verschil tussen wat de bankiers en wat hun klanten zeggen. Banken geven in de

12 Pagina 12 Groeien met krediet lending surveys aan de kredietvoorwaarden te hebben aangescherpt. Het MKB heeft dat gemerkt. Voor bankiers is dat een vorm van je leven beteren nadat overvloedige kredietverlening tot een crisis heeft geleid. Bankiers vinden dat ze werken aan herstel van vertrouwen. Maar veel MKB-ers denken: bankiers hebben zichzelf in de nesten gewerkt. Zij zitten met de gebakken peren. En die leggen ze op ons bord. Zo kun je op verschillende manieren naar hetzelfde verschijnsel kijken. Het is het aloude fenomeen dat een glas dat in de ogen van de één nog halfvol is, volgens de ander al halfleeg is.

13 Pagina 13 Groeien met krediet Hoofdstuk 3 Kredietverlening in 211 Het vorige hoofdstuk ging over het verleden en de stand van zaken nu. De conclusie was dat de Nederlandse kredietmarkt er ongemakkelijk bijligt. Nieuwe contracten kwamen na 28 minder gemakkelijk tot stand omdat bedrijven hun groeivooruitzichten zagen verminderen en omdat banken de tering naar de nering moesten zetten. Banken werkten (en werken) zo aan herstel van vertrouwen. Klanten waarvan kredietaanvragen worden afgewezen, begrijpen dat niet. Dat is het huidige ongemak in een notendop. Maar we willen niet in het heden blijven steken. We gebruiken het voorgaande als basis voor een blik op het jaar 211. We willen meer weten over hoe kredietvraag en -aanbod zich dit jaar zullen ontwikkelen. De vrees Er is zorg over spanning tussen kredietvraag en -aanbod. Dit is geen onrust die veroorzaakt wordt door notoire paniekzaaiers. Ook behoedzame instellingen als DNB reppen erover. In haar laatste jaarverslag wijst DNB op het risico van kredietrantsoenering. Daarmee bedoelt ze dat bedrijven met goede vooruitzichten niet meer aan de bak komen bij de banken. Niet dat DNB zegt dat die kredietrantsoenering er zonder meer komt. Maar ze wijst op een risico: banken zijn nog bezig de schade te herstellen van de kredietcrisis, sommige negatieve effecten komen pas laat in de boeken van de banken en ze hebben te stellen met scherpere regelgeving. Gelijktijdig leidt het economisch herstel tot extra kredietvraag. Dan kan het gaan piepen en kraken op de kredietmarkt. DNB heeft het in dit kader trouwens niet specifiek over Nederland maar over een wereldwijde opdoemend risico. Wij denken dat dit risico bestaat, maar niet groot is. Mondiale spanningen Want wat is er mondiaal gaande? We noemen een paar zaken. De grootste kredietverslinder was decennia lang de Amerikaanse consument. Door de kredietcrisis zit de schrik er echter goed in. De krediethonger is voorlopig gestild. De spaarquote van Amerikaanse gezinnen is gestegen van 1% voor de crisis tot ongeveer 6% nu. De verwachting is dat dit percentage niet nog verder oploopt, maar een terugval op korte termijn ligt ook niet voor de hand. De Amerikaanse consument zal voorlopig niet de gulzige kredietverslaafde meer zijn die hij in het verleden vaak was, ook al lopen de verstrekkingen inmiddels weer wat op. Binnen de eurozone steeg de kredietverlening aan consumenten eind 21 licht. Het ligt niet voor de hand dat deze consumenten hun gedrag in 211 spectaculair zullen veranderen, gegeven de verwachting dat groei en inflatie dit jaar bescheiden zullen zijn in de gezamenlijke eurolanden. Overheden Dan een tweede dominante debiteurengroep: overheden. Veel overheden hebben de afgelopen jaren gas bijgegeven om banken te redden en de economie draaiende te houden. Daardoor zijn hun schulden fors opgelopen. Gelukkig lijkt het erop dat in de VS en de eurozone het begrotingstekort in 21 is gedaald respectievelijk gestabiliseerd. En dit jaar verwachten wij voor alle landen van de eurozone een daling en stabilisatie in de VS. De verwachte afname in de eurozone is substantieel: van ongeveer 6,5% van het BBP in 21 naar zo n 4,5% in 211. Dat betekent een daling van de netto kredietbehoefte van deze overheden met zo n EUR 15 mld naar rond EUR 4 mld. Door flink gestegen staatsschulden hebben vooral Italië, Spanje en Griekenland dit jaar daarnaast enorme bedragen te herfinancieren. Voor de eurozone als geheel beslaan die herfinancieringen in 211 rond anderhalf maal de netto kredietbehoefte, zo n EUR 6 mld. De bruto financieringsbehoefte van de gezamenlijke overheden in de eurozone zal daarom een kleine EUR 1 mld zijn. We hebben het bij herfinanciering overigens wel over bedragen die eerst afgelost worden: het is aanbod en vraag op hetzelfde moment. Toch kleven er risico s aan. Individuele overheden kunnen te maken krijgen met verminderde markttoegang en hogere rentes. We concluderen dat overheden dominante kredietvragers blijven, maar ook dat hun netto kredietbehoefte verder krimpt ten opzichte van topjaar 29. Begrotingstekorten overheden % BBP VS Eurozone NL Bron: Thomson Reuters Datastream Bedrijven In veel landen was de kredietvraag van bedrijven voorafgaand aan de crisis fors gestegen. Voorbeelden waren Ierland, Spanje en het VK. In de VS was de groei bij bedrijven veel minder onstuimig dan bij particulieren. Maar de schuldreductie sinds de crisis is ook minder fors dan bij gezinnen. Dankzij het conjuncturele herstel is de winstgevendheid van vooral de grotere bedrijven verbeterd. Dat stimuleert de investeringsdrang

14 Pagina 14 Groeien met krediet en dus de kredietbehoefte. Ze zitten zij echter wel vaak ruim bij kas. Dat laatste drukt de kredietvraag. De ECB stelt wel in haar Stability Review van eind 21 dat de winstverbetering bij het MKB achterblijft bij die van grotere ondernemingen en dat de solvabiliteit zich op historisch laag niveau bevindt. Het ligt voor de hand dat bedrijven met een zwakke solvabiliteit zich primair zullen richten op verbetering van hun balansstructuur en niet staan te dringen bij de bancaire kredietloketten. De kredietvraag van grote concerns is op dit moment goed behapbaar. De verstrekkingen zijn in 21 toegenomen, o.a. door herfinancieringen en door oplevende M&A-activiteit, en de marges zijn gedaald. Deze vraagfactoren zijn ook in 211 aan de orde. Er bestond recentelijk onrust onder corporate kredietvragers over de beschikbaarheid van krediet in 211. Er zou sprake zijn van enorme herfinancieringsoperaties. Maar dat valt mee. De grote bubbel komt hier pas drie jaar later. Tussen 25 en 28 is het leenvolume bij deze grote concerns enorm toegenomen, vaak met looptijden van rond zeven jaar. Dit leidt tussen 211 en 215 tot een grote stroom herfinancieringen op de corporate markt, en niet specifiek in 211. Hetzelfde geldt voor het leveraged finance marktsegment (leningen aan grote bedrijven met een rating onder triple-b). Daar zal in 214 sprake zijn van een piek in aflossingen. Je kunt natuurlijk niet zeggen: wie dan leeft, wie dan zorgt. Maar er is wel voldoende tijd om de implicaties onder ogen te zien. Bovendien werkt de vrees voor de piek heilzaam. Als bedrijven eerder tot herfinanciering overgaan om de ander voor te zijn, vlakt de piek vanzelf af. Op macroniveau is herfinanciering sowieso geen probleem omdat aflossingen ruimte creëren voor nieuw krediet. Op microniveau is dit natuurlijk geen automatisme. Een aflossingsmoment is voor de kredietverstrekker ook een afwegingsmoment. Mondiaal beeld De wereldwijde situatie overziend, concluderen wij dat de vraag van overheden fors blijft, zij het dat de netto kredietbehoefte afneemt. De kredietvraag van bedrijven en gezinnen zal in 211 wel groeien, maar niet spectaculair. Nederland Volgens modellen van DNB hangt de zakelijke kredietvraag vooral af van het BBP en de bedrijfsinvesteringen. Daarnaast zijn zaken als rentestanden en ingehouden winsten belangrijk. Over deze relaties zegt DNB in haar laatste Overzicht Financiële Stabiliteit: Nederlandse bedrijven houden zich goed staande sinds de start van de crisis. Dit blijkt onder meer uit de ontwikkeling van de winstratio 1, die een indicatie geeft van de behaalde winsten van de Nederlandse economie. Gemiddeld genomen hadden Nederlandse bedrijven aan het begin van de crisis aanzienlijke buffers om klappen op te vangen. De omvang van de daling van de winstratio is, ondanks een veel snellere economische terugval, niet veel groter dan in voorgaande recessies. Bovendien hebben bedrijven sindsdien de investeringen teruggeschroefd. Hierdoor hebben zij weinig op hun financiële buffers moeten interen. In recente kwartalen is alweer een voorzichtige winstverbetering te zien, onder meer als gevolg van aantrekkende exporten, een gematigde loongroei en hogere dividenden van buitenlandse dochters... Een gunstige ontwikkeling van de winstgevendheid is een belangrijke voorwaarde voor een duurzaam investeringsherstel. In het tweede kwartaal 2 zijn de bedrijfsinvesteringen sinds lange tijd weer toegenomen (kwartaal-op-kwartaal). Dit heeft zich echter nog niet vertaald in een toename van de kredietvraag van bedrijven. BBP, investeringen en kredietverlening % j-o-j Bron: DNB, CBS BBP-groei (r.a.) kredietverlening particuliere vennootschappen (l.a.) Investeringen (l.a.) Komt die kredietvraag er in 211 wel? In de zomer van 21 viel de economische groei terug naar %. Toch verwachten we (zie hoofdstuk 1), weer een opgaande lijn in de loop van 211. We nemen aan dat het vierde kwartaal van vorig jaar al weer positief is geweest. De uitvoer profiteert van de expansie van de wereldhandel, terwijl er ook wat meer zal worden geïnvesteerd. Bedrijven zien hun winsten herstellen en kunnen investeringsplannen daarom ook deels uit hun cashflow financieren. Daarbij bleek dat niet alle bedrijven in hetzelfde schuitje zitten. Grote industriële bedrijven, met name in de chemie en de metaalsector, profiteerden als eersten van het mondiale economisch herstel. De consumenten gaan in 211 iets meer uitgeven omdat de werkgelegenheid verbetert. Toch hebben bedrijven die het van de consument moeten hebben, het nog moeilijk. Vooral de huizenmarkt lijkt zich in dit jaar nog niet te herstellen. Daarom zal ook 211 een moeilijk jaar zijn voor sectoren die afhankelijk zijn van de Nederlandse woningmarkt, zoals de bouw en woninginrichters Winst gedeeld door omzet 2 Van 21

15 Pagina 15 Groeien met krediet We voorzien voor 211 dus gematigde groei. De cashflow vertoont een opgaande lijn. De investeringsgroei is bescheiden. De huizenmarkt blijft in mineur. De rente blijft laag maar stijgt wel wat. Binnen dit scenario is een explosieve groei van de Nederlandse kredietvraag onwaarschijnlijk. Dergelijke verwachtingen zijn natuurlijk geen natuurwetten. De crisis die enkele landen in de eurozone in 21 teisterde, liet zien hoe angst als een dief in de nacht de financiële markten kan verlammen. Dat kan weer gebeuren. Dan zullen opnieuw de partijen met de zwakste ratings het slachtoffer zijn. Denk aan de rente-opslagen die landen als Griekenland en Ierland op dit moment betalen. Aanbod van krediet Banken hebben na de kredietcrisis niet stilgezeten. In veel gevallen is de solvabiliteit van banken sterk verbeterd. Kijk bijvoorbeeld naar Barclays in 29: balanstotaal -25% en kernkapitaal + 48%, of Deutsche Bank (-3% en +15%). Het overgrote deel van de onderzochte banken, inclusief ABN AMRO, is goed door de stresstest van afgelopen juli gekomen. Natuurlijk kun je kanttekeningen plaatsen bij deze test, maar de conclusie lijkt verantwoord dat de meeste Europese banken weer tegen een stootje kunnen. Dat betekent dat er ruimte is voor een accommoderend kredietbeleid. Het voornaamste risico in dit verband is dat banken de kosten van aan te trekken middelen zien oplopen vanwege de uitzettingen die zij hebben op overheden van eurolanden die in zwaar weer zitten. Wij zijn hoopvol over de afloop van de eurocrisis, maar dit is wel een crisis vol verrassingselementen. In Nederland kan de concurrentie tussen banken de komende tijd feller worden. Banken hebben, zoals gezegd, weer wat meer vet op de botten. Bovendien zal de aanwezigheid op de Nederlandse markt van instellingen als Deutsche Bank en RBS de concurrentie aanwakkeren. Overigens kleven aan de toenemende rol van buitenlandse banken ook risico s. Natuurlijk zijn wij op dit terrein geen neutrale toeschouwer. Toch willen we de opmerking die Nout Wellink laatst in een speech maakte, niet ongemerkt laten passeren: Uit onderzoek blijkt dat grensoverschrijdende kredietverlening minder stabiel is dan kredietverlening door nationale banken of door vestigingen van buitenlandse banken. Verder moeten we er rekening mee houden dat banken in tijden van kapitaalschaarste prioriteit kunnen geven aan het continueren van de kredietverlening in hun thuismarkt. Deze argumenten pleiten voor de aanwezigheid van banken die hun hoofdkantoor in Nederland hebben. Op die manier wordt voorkomen dat Nederlandse bedrijven voor het verkrijgen van krediet al te afhankelijk worden van buitenlandse banken en overheden. Langzamerhand tekent zich af wat de crisis voor het toezicht op banken betekent. De belangrijkste verandering is de aanpassing van de solvabiliteitsvoorschriften. De afgelopen honderd jaar is de leverage van het Nederlandse bankwezen voortdurend gestegen. In andere landen is dat niet anders geweest. Dat gaat veranderen. De toezichthouders hebben overeenstemming bereikt over aanpassing van de solvabiliteitsrichtlijnen (het zogenoemde Bazel III). Banken zullen in goede tijden extra buffers moeten opbouwen. De omvang van het risicodragend vermogen en de kwaliteit ervan moeten flink omhoog. Het gaat hier om forse aanpassingen ten opzichte van de normen uit het verleden. Gelukkig zien de toezichthouders op de banken dat ook en krijgen banken tot 219 de tijd om aan de nieuwe standaarden te voldoen. Ook de liquiditeitsregels worden dankzij Bazel III strenger. De afgelopen jaren is gebleken hoe riskant het is als banken niet meer bereid zijn elkaar liquiditeiten toe te schuiven. Het is daarom goed dat er internationaal afgestemde liquiditeitsvoorschriften komen. De liquiditeitsregels brengen zeker een aantal verzwaringen met zich mee. De ruimte voor mismatching zal daardoor afnemen. Dit zal onvermijdelijk gevolgen hebben voor de kredietvoorwaarden en de tarieven bij de lange kredietverlening. Maar het ziet er niet naar uit dat dit op zich in 211 al tot aanpassingen leidt. Banken houden bij hun kredietverlening rekening met de situatie per bedrijfstak. We zagen dat de vooruitzichten beter zijn voor grotere industriële bedrijven dan voor kleinere, op de consument gerichte ondernemingen. Het is onvermijdelijk dat dit blijft meewegen bij de vaststelling door banken van hun risico-opslagen. De bankensector heeft de kredietcrisis overleefd, veel banken zijn aangesterkt en hebben buffers opgebouwd. Maar de rook van de crisis is nog niet verdwenen. Banken moeten zich aanpassen aan de nieuwe realiteit die inhoudt dat per euro verstrekt krediet meer vermogen en liquide middelen nodig zijn. Op termijn kan dat de prijs van krediet doen stijgen. Gelukkig krijgen ze de tijd om naar de nieuwe realiteit toe te groeien. Bovendien zijn uitspraken over de langere termijn altijd, zoals economen dat zeggen, ceterus paribus (onder overigens gelijke omstandigheden). Banken krijgen te maken met strengere regels, maar kunnen zich van elkaar onderscheiden door hun strategisch beleid. Dat strategisch beleid zal mede bepalen in hoeverre kostenverhogingen aan de klant worden doorbelast. Een prijsvechter zal anders acteren dan een bank die zich voorstaat op een breed productassortiment. Maar elke bankier weet dat de Nederlandse kredietmarkt een nogal verzadigde markt is. In zo n markt liggen prijsverhogingen minder voor de hand. Banken zullen er eerder voor kiezen hun efficiencygraad verder te verhogen.

16 Pagina 16 Groeien met krediet Afsluiting Vooruitkijkend tot eind 211 voorzien wij geen extreme verstoringen van de vraag- en aanbodverhoudingen. Maar we leven wel in wat soms the new normal wordt genoemd. Banken hebben de morele plicht om een duurzamer kredietbeleid te voeren. De kredietcrisis van 28 is niet voor herhaling vatbaar. Dat heeft een toegenomen risicobewustzijn bij bankiers tot gevolg. Als ondernemers dit niet begrijpen, moeten de banken dit pijnlijke maar onvermijdelijke verhaal beter uitleggen. Bankiers moeten beseffen dat een in hun ogen overtuigend verhaal niet zonder storing landt bij toehoorders die zich bekocht voelen. Anno 211 is er voor ondernemers in Nederland geen reden voor paniek, maar wel voor bewustwording over hun financieringsbehoefte. wil, door de stormen op de financiële markten heen, het vertrouwen van ondernemers winnen en vasthouden. Dat klinkt als een wijsheid op een wandtegeltje. Maar de bank heeft de afgelopen jaren leergeld betaald. kan alleen succesvol zijn als het krediet verleent aan klanten en sectoren die de bank goed kent. Dan is de toegevoegde waarde voor de klant het grootst en het risico voor de bank het kleinst.