Tekst en spraak. spraaksynthese (tekst-naar-spraak) rijtje letters akoestische golfvorm

Transcriptie

1 Klanken 1 1

2 Tekst en spraak spraaksynthese (tekst-naar-spraak) rijtje letters akoestische golfvorm spraakherkenning akoestische golfvorm rijtje letters 2

3 Dit college Fonetiek en fonologie Klanken: termen, beschrijving, alfabet Syllabestructuur Eindige automaten 3

4 Colleges en hoofdstukken 28 april: Klanken 1 (Fonetiek, fonologie) Chapter 7, Chapter 2 7 mei: Woorden (Morfologie) Chapter 3 12 mei: Klanken 2 Chapter 11 (Meer fonologie) 4

5 Fonetiek vs fonologie Fonetiek: natuurwetenschappelijk studie van spraakklanken Fonologie: taalkundige studie van klanksystemen 5

6 Fonetiek: Drie soorten Articulatorische fonetiek productie door spraakorgaan Akoestische fonetiek natuurkundige eigenschappen Auditieve fonetiek waarneming 6

7 Fonologie als kennissysteem Eerste betekenis: het klanksysteem van een taal. een verzameling klanken combinaties van klanken Component van het menselijk taalsysteem 7

8 Fonologie als discipline Tweede betekenis: studie van het klanksysteem. Wat zijn de klanken van een taal? Hoe worden ze gecombineerd? Wat voor realisaties vinden we dan? Vakgebied van de taalkunde 8

9 Fonologie en creativiteit Oneindig gebruik van eindige middelen Een eindig assortiment van klanken Een eindig aantal regels om een onbeperkte verzameling vormen te maken 9

10 Fonologie en fenomenen { a, b, k, r } - Mogelijke en onmogelijke woorden brak - kark - *rbak - Klankverandering brak - krab - krabben - crab - Meer klankvariatie, ook tussen sprekers kar - rak 10

11 Fonologie in twee delen Nu: Fonologische elementen en structuren Klanken Lettergrepen Automaten (finite state machines) Later (12 mei): Fonologische processen en regels Hoe klanken gerealiseerd worden Meer automaten (transducers) 11

12 Klanken: Fonen en segmenten Min of meer synonieme termen: klank, klanksegment, segment, foon = de opeenvolgende eenheden waarin je een woord kunt opdelen. 12

13 Fonetisch alfabet IPA: International Phonetic Alphabet Speciale symbolen om spraakklanken te kunnen noteren bang [ ] the / thin [ ] / [ ] ten / net [t h ]/ [t ] IPA site: IPA_chart_(C)2005.pdf ARPAbet: kleinere set met ASCII-symbolen 13

14 Letters en klanken Spelling verschilt van klankvorm eng versus [ ] taxi versus [t ksi] teken versus [tek n] 14

15 15

16 Indeling van consonanten 16

17 Indeling van vocalen 17

18 Nederlandse consonanten palataal 18

19 Nederlandse klinkers 19

20 Foneem Foneem: klank met een contrastieve waarde in een taal Elke taal heeft z n eigen verzameling fonemen (bv. /s/, /t/, /p/, / /) Achter elkaar gezet om woorden te maken (bv. /st p/,?, ) 20

21 Minimale paren Fonemen zijn distinctief of contrastief: ze onderscheiden woorden Minimaal paar: een tweetal woorden dat slechts in één foneem verschilt /rod/ - /lod/ minimaal paar, dus twee Nederlandse fonemen /tip/ - /t h Ip/ geen minimaal paar, niet twee verschillende fonemen 21

22 Realisering en allofonen Een foneem kan op verschillende manieren als klank gerealiseerd worden. Dit noemen we de varianten of allofonen van dat foneem. Vrije variatie: verschillende klankvarianten op één positie (bv. top, t h op, t s op, verschillende erren ) 22

23 Complementaire distributie Vergelijk: wat, werk, duw, meeuw Labiodentale w: woordbegin Bilabiale w: woordeinde De twee w-klanken zijn in complementaire distributie: ze komen in verschillende omgevingen voor Engels: /stip/ - /t h Ip/ (na s / niet na s) 23

24 Klanken: Notatie Fonemen: /p st/ /st p/ Realisering: [p h st] [st p] De Engelse /p/ heeft o.a. [p] en [p h ] als allofonen. De Nederlandse / / heeft [ ] en [w] als allofonen. 24

25 Syllaben: Groepering Een woord is meer dan een willekeurige reeks klanken. Elk woord kan verdeeld worden in een of meer lettergrepen of syllaben. ar.beids.ver.de.ling Punten of streepjes worden gebruikt om de lettergrepen te scheiden. 25

26 Syllaben: Structuur Een woord en ook een lettergreep: klomp Onset: kl Nucleus: o (meestal klinker) Coda: mp Rhyme: Nucleus + Coda (Zie boek voor boomstructuren) 26

27 Syllaben: Taalverschillen Elke taal heeft z n eigen regels voor wat in onset, nucleus of coda kan (phonotactics) Nederlands: klomp, *sklomp, *klormp Endo: sukuul, kilaas, tiraam Engels: school, glass, drum strike > sutoraiku (Japans) 27

28 Syllabe: Notatie Consonanten (medeklinkers) en vocalen (klinkers) afgekort als C en V Syllabestructuur kan als CV-patroon worden weergegeven: klomp CCVCC strike CCCVVCC > sutoraiku CV.CV.CV.V.CV 28

29 Syllaben: Effect onset Bij het syllabificeren van een woord (in lettergrepen opdelen) wordt de onset gemaximaliseerd (onset maximization). katrol, frustratie, controle ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le Afhankelijk van de syllabestructuur van de taal in kwestie. 29

30 Automaten: Talen We kunnen de mogelijke syllaben en woorden in een taal opvatten als een verzameling rijtjes over een alfabet van fonemen (d.w.z. als een formele taal) Een simpel voorbeeld: Alfabet = { p, k, a, i }, Taal = { pa, ka, pi, ki, papa, papi, pipa, pipi,, paki,, kipa,, kikipa,, pakipapa, } 30

31 Automaten: Regulier We hebben hier te maken met een reguliere taal. Een reguliere taal kan beschreven worden door een reguliere expressie: ([pk][ai])+ 31

32 Automaten: Eindig Een reguliere taal kan ook worden gekaraktiseerd door een eindige automaat (finite state machine) Een automaat herkent een taal door stap voor stap de tekens van een inputrijtje op een tape te lezen en een aantal toestanden te doorlopen. Geslaagde herkenning: einde tape en tevens in een accepterende eindtoestand. 32

33 Automaten: Voorbeeld Begintoestand en eindtoestand a i 2 p k p k a i p k Eindig aantal toestanden 0 1 a i Toestandsovergangen bij het lezen van bepaalde symbolen 33

34 Automaten: Voorbeeld a i 3 p k p k a i 0 1 p k 0 a i 2 Met een jump 34

35 basi (bus) bwana (mijnheer) duka (winkel) jenga (bouwen) kwanza (eerst) mama (moeder) mbuzi (geit) mvua (regen) ndizi (banaan) ngoma (trommel) ngwena (krokodil) njia (weg) asante (bedankt) desemba (december) kamera (fototoestel) matata (problemen) safari (reis) kampuni (onderneming) mandazi (doughnut) kidogo (klein) ofisi (kantoor) mbalimbali (allerlei) kawaida (gewoonte) kitunguu (ui) maharagwe (bonen) endelea (doorgaan) tofauti (verschil) Ufaransa (Frankrijk) madaraka (verantwoordelijkheid) barabara (weg) kilimanjaro milionea (millionaire) arobaini (veertig) 35

36 Swahili lettergrepen Taalkundige analyse syllabestructuur: NCwV opeenvolging van 1 of meer syllaben Reguliere expressie in Wingrep ^([mn]?[zsjhrlfvptkbdg]?w?[aeiou])+$ 36