Stormvloed Geschiedenis van de Dollard
|
|
- Floris van den Pol
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Stormvloed 1509 Geschiedenis van de Dollard Op 19 september 2009 organiseerde de Stichting Verdronken Geschiedenis in de aula van het Ubbo Emmius Gymnasium te Leer (Ostfriesland) een symposium over de geschiedenis van de Dollard. De aanleiding tot het organiseren van dit symposium was het feit dat 500 jaar eerder de Cosmas en Damianus stormvloed van 26 september 1509 de dijken van de rivier de Eems deed doorbreken, waardoor meer dan dertig dorpen en woonsteden ten onder gingen en de Dollard zijn grootste omvang ooit kreeg. Artikel: Storm watching: de invloed van de Cosmas en Damianus stormvloed 500 jaar later Auteur: Prof. Dr. Maarten G.J. Duijvendak
2 Storm watching: de invloed van de Cosmas en Damianus stormvloed 500 jaar later Maarten G.J. Duijvendak De Dollard verdient als uitzonderlijk rijk en gevarieerd gebied niet anders dan dat het uit een veelheid van perspectieven wordt benaderd. De stormvloed die op de naamdag van de heiligen Cosmas en Damianus een groot deel van het Reiderland tot een zeearm maakte moet van vele zijden worden belicht. Meerdere wetenschappelijke disciplines: de archeologie, de geologie, de historische geografie, de ecologie, de meteorologie en een grote diversiteit aan historische bronnen en eigentijdse modellen samen verschaffen inzicht. Onderzoekers vergelijken deze rampvloed met soortgelijke stormen elders, plaatsen het in een lange termijn perspectief van klimaatverandering en duiden de gevolgen in een breed maatschappelijk kader. Deze bundel toont de verscheidenheid van dit onderzoek en de uitgebreide kennis die de afgelopen decennia over het onderwerp is verzameld. Het combineren van al deze benaderingen heeft echter ook zijn keerzijde. Het naast elkaar plaatsen van perspectieven levert niet altijd direct een scherper beeld. Immers er zijn accentverschillen in het onderzoek, verscheidenheid in methoden en vragen en de resultaten staan niet altijd netjes op een rij. Zo n combinatie van disciplines vereist een voortgaande dialoog en een integratie van wetenschappelijke tradities. Pas dan ontstaat er een extra scherp beeld. Aan het slot van deze bundel biedt deze terugblik een samenvatting van de resultaten en een oproep tot samenwerking: voeg voor de resterende vragen de verschillende benaderingen samen. Dan ontstaat uitzicht op nieuwe antwoorden. Het ontstaan van de Dollard Bij een studie naar het ontstaan van de Dollard is het noodzakelijk een onderscheid te maken tussen natuurlijke factoren en menselijke invloeden. Tot die natuurlijke factoren zijn de ontwikkeling op het land en in het water te rekenen. Het gaat dan over het niveau van het zeewater, de zeestromingen, de frequentie, routes en intensiteit van stormen, elk met zijn bijbehorende kustafslag en sedimentatie, maar ook om oxidatie en inklinking. Tot de menselijke invloeden behoren activiteiten ten behoeve van de kustverdediging: de bouw van wierden en dijken, en ook de vervening en de ontginning achter de dijken, die op termijn de dijken van binnenuit bedreigden. Bij de menselijke factoren behoort nog een andersoortig element. We kennen de stormvloed allereerst uit overleveringen, kronieken en andere laatmiddeleeuwse bronnen, waarin auteurs verslag deden van de verschrikkingen. Deze verhalen bevatten informatie over de stormvloed en de schok die deze veroorzaakte, maar ook bieden ze soms zicht op hetgeen aan de vloed vooraf ging en wat daar op volgde. Dit is geen moderne zakelijke informatie. Deze bronnen bevatten de zienswijzen van de toenmalige mensen op de ramp in de door hen gebruikte woorden. Informatie in deze bronnen moet met veel zorg worden gelezen en geduid en kan soms worden getoetst
3 aan resultaten van archeologisch of bodemkundig onderzoek. Belangrijk is de vaststelling dat tussen natuurlijke en menselijke aspecten een sterke wisselwerking bestaat. De menselijke handelingen hebben ecologische en fysische gevolgen gehad in het Dollardgebied, terwijl bijvoorbeeld een zeespiegelstijging of bodemdaling de mensen noodzaakte tot de aanleg van allerlei waterkeringen. En ook het voortvertellen van verhalen over de vloed heeft daarin een functie gekregen. De natuurlijke factoren worden ontrafeld door de historische geografie. De Dollard en al zijn neefjes en nichtjes aan de zuidoostzijde van de Noordzee hebben een eerste ontstaansfase tussen de 11 e en 13 e eeuw. Daarbij spelen verschillende factoren een rol. De voortdurende stijging van het zeewater, de dijkenbouw die in dat tijdvak opgang komt en de veenvorming in de lage vochtige gebieden achter de dijken. Dijken veranderen situaties ingrijpend. Bij een stormvloed kunnen gaten in de dijken geslagen worden en zal het water met meer kracht ver het lage land binnendringen. In de bundel worden deze ontwikkelingen door Karl-Ernst Behre besproken. Vanuit een historisch geografisch perspectief toont hij zijn kennis van dit kustgebied. Het ontstaan van de Dollard en de soortgelijke inhammen ziet hij als het onbedoeld gevolg van menselijk ingrijpen. Door de gesloten bedijking van de kustlijn zocht het tijdens de storm opgestuwde water de zwakste plek op. Het ontstaan van inhammen is zo een onderdeel van de kustdynamiek. De omstandigheden gedurende de hierop volgende eeuwen waren niet gunstig voor de kustverdediging. Vergelijking met gegevens uit kloosterkronieken elders uit het Noordzeegebied toont een toename in de frequentie van stormen. Verandering van het klimaat speelt daarbij een rol, mogelijk ook de verhoging van de zeespiegel. Maar ook de koers die stormdepressies volgen, kunnen veranderen en gedurende een relatief korte tijd op een bepaald gedeelte van de kust veel schade veroorzaken. Adriaan de Kraker bespreekt in zijn bijdrage de variatie aan vermeldingen van stormen langs bijna de gehele kust van Vlaanderen tot ver naar het noorden. Niet alleen kronieken maken gewag van calamiteiten, zoals stormen en overstromingen, maar schade aan dijken en andere waterwerken worden ook vaak genoteerd wanneer het herstelwerk wordt betaald. Daarnaast zijn er stille getuigen in de vorm van veranderingen in het landschap en af te leiden uit de analyse van objecten. Wat lastig uit deze bronnen valt vast te stellen is de kracht en intensiteit van een storm. Wat is een storm? Moderne metingen van windkracht en classificaties bestonden uiteraard nog niet. Extreem hoogwater in Delfzijl, 28 januari (Foto: Rob Jungcurt) De effecten van een storm kunnen niet alleen in de tijd, maar ook regionaal en lokaal variëren. Stormvloedwaterstanden worden door de windkracht en windrichting bepaald. Recent onderzoek naar het huidige verband tussen veranderingen in de zeewaterspiegel en de opstuwing van het water tijdens een storm toont dat. Hans von Storch presenteert een model waarin verschillende variabelen zijn op-
4 genomen die de actuele ontwikkeling van het stormklimaat in kaart brengen. Naast de hier eerder genoemde factoren, benadrukt hij ook de rol van sedimentatie, zeegang en getijde werking. Ook deze factoren zijn aan veranderingen onderhevig en werken door in de hoogte van de stormvloeden. Het model dat de actuele situatie beschrijft, wijst natuurlijk ook voor het verleden op relevante zaken. Al moet worden opgemerkt dat zelfs voor het meest recente verleden de kracht van deze variabelen onbekend zijn. Peilhoogten op bepaalde locaties langs de kust zijn bekend voor de laatste eeuwen, en incidenteel zijn ook de extremen tijdens stormvloeden vastgelegd, maar daar blijft het dan ook bij. Toch is er door combinatie van historische gegevens, archeologische vondsten en inzicht in het fysisch geografisch proces een goede reconstructie te maken van wat er is gebeurd, waardoor de Dollard ontstond. Peter Vos, geoloog en Egge Knol, archeoloog tonen in een serie kaarten de ontwikkeling van het gebied: de verschillende grondlagen, de effecten van opslibbing, de vervening, de dijkenbouw en ontginning. Op de kaarten en in de profielschetsen van het gebied wordt helder wat de gevolgen waren van de veenontginning, de afwatering en optredende oxydatie van het veen waardoor de veenkommen steeds lager kwamen te liggen en de risico s bij een overstroming steeds meer toenamen. De menselijke activiteiten van bedijken, ontginnen en vervenen hadden gevolgen voor de bodem en leidden tot een natuurlijk proces van inklinking en bodemverlaging met als uiteindelijk gevolg de kwetsbaarheid bij stormen, zoals bleek in Met het ontstaan van de Dollard verkreeg de Eems een meer westelijk gerichte bedding, en stroomde niet langer langs Emden. Er ontstond een brakwatergebied met kreken en geulen, met zandplaten en kwelders. Hier is een rijke biotoop ontstaan waarvan we de ontwikkeling eigenlijk nauwelijks kennen. Visserij op haring, ansjovis en de jacht op zeehonden heeft zich gedurende eeuwen ontwikkeld, en is op zijn laatst in de tweede helft van de 19 e eeuw achteruitgegaan. Karel Essink bespreekt de ontwikkeling van de laatste decennia. De agrarische nijverheid, vooral de strokarton en aardappelmeel, die dan ontstond, veroorzaakten door lozing van afvalwater een nieuwe en aanzienlijke verandering van het ecologisch evenwicht. Deze vervuiling maakte het voor de ansjovis onmogelijk zich te handhaven, het leidde zelfs tot een dode zone in een deel van de Dollard. Tegelijk vormde het vuile water op andere plaatsen een voedselrijke omgeving voor sommige wormen en daarmee voor de vogelstand. De sanering van deze fabrieken na 1950 verminderde de aanvoer van vuilwater. Maar pas de maatregelen tegen de watervervuiling tussen 1970 en 1990 maakten een einde aan het vervuilingsprobleem met ook consequenties voor de vogelstand. Meer recente veranderingen in het ecosysteem zijn het gevolg van de grotere baggeractiviteiten om de vaargeul op diepte te houden. Hierdoor veranderen patronen van opslibbing en de getijdewerking ingrijpend. De Dollard is nog steeds een onderdeel van de kustdynamiek, maar we hebben vooral vermoedens over hoe deze zich gedurende 500 jaar heeft ontwikkeld. Een ander interessant gevolg van de nieuwe loop van de Eems en de veel grotere Dollard zijn de problemen die het opleverde bij de bepaling van de grens tussen wat nu Nederland en Duitsland is. David O. Steen analyseert aan de hand van historische kaarten en verdragteksten de grenslijnen door de Dollard zoals die in
5 1636, 1723 en 1960 werden vastgesteld. De voortgaande inpoldering en de politieke verhoudingen aan weerzijden van de grens bracht een aantal aanpassingen met zich mee, zonder dat ooit volledige overeenstemming werd bereikt. De bijdrage van Egge Knol over Nesserland, de Punt van Reide en het Schaapsland bij Pogum sluit hier op aan. Knol bespreekt de restanten van het verdronken Reiderland, zoals die na de vloed van 1509 bleven voortbestaan. Sommige eilanden werden later alsnog door het water verzwolgen, anderen door inpoldering met het vaste land verbonden. Knol vergelijkt de positie van deze eilanden in de 17 e en 18 e eeuw met de huidige positie van de Halligen meer Noordelijk in de Waddenzee. Bewoning rond Eems en Dollard De mogelijkheid tot bewoning van dit kustgebied is altijd afhankelijk geweest van de zee. Ruim voor het begin van de jaartelling leefden op de kustvlakten mensen. Rond het jaar nul was de zeespiegel relatief laag en nam de bevolking waarschijnlijk toe. Deze mensen gebruikten toen de kwelders als zomerweiden. Veehouderij zal een eerste vorm van specialisatie zijn geweest. Meer permanente vormen van bewoning op de kwelders leidden tot het opwerpen van wierden, vermoedelijk ook als gevolg van een hernieuwde zeespiegelstijging. In de eerste eeuw na Chr. werden Romeinse invloeden in het gebied merkbaar. Vanuit het kustgebied werd vee geleverd aan de Romeinen en aannemelijk is dat mannen in dienst traden van het Romeinse leger; vondsten van Romeinse munten, sieraden, wapens en gebruiksvoorwerpen wijzen daarop. Dat de Romeinen gedurende langere tijd in deze gebieden verbleven is onwaarschijnlijk. Wel kunnen de bewoners geconfronteerd zijn geweest met de Romeinse veldtochten Kaart van het Eems-Dollardgebied met rood gestippeld de grens naar Duitse en Nederlandse opvatting (Eems Verdrag 1960). in het gebied. Tacitus berichtte in zijn Annalen over een veldtocht die door een grote vloot werd ondersteund, maar vermeldde niet waar deze vloot precies aan land ging, was het bij de Eems of bij de Weser? Erwin Strahl bespreekt tegen deze achtergrond de archeologische vondsten uit een vlaknederzetting aan de oever van de Eems, Bentumersiel. Deze vondsten wijzen vooralsnog op een betrekkelijk kleine zomernederzetting van enkele huizen met een aantal voorraadplaatsen, mogelijk een soort oevermarkt waar handelaren en ambachtslieden actief waren. De relatief grote hoeveelheid gevonden resten van Romeinse (militaire) gebruiksvoorwerpen oppert de mogelijkheid dat deze plaats tijdens de Romeinse veldtocht een rol heeft gespeeld. Maar op welke manier en met welke intensiteit blijft nog een vraag, evenals wat voor oord Bentumersiel rond die tijd is geweest. Vele eeuwen later in de 11e eeuw nam opnieuw de bevolking in deze gebieden toe. Dat ging gepaard met allerlei ontginningsactiviteiten op het veen en daaromheen. Mogelijk waren vertegenwoordigers van de landsheer hiervan de initiator. Johannes Ey bespreekt een gebied net ten westen van de Eems met specifieke ken-
6 merken, de omgeving van St. Georgiwold. Hij wijst op de uitgestrekte langwerpige percelen die het gevolg waren van het recht van opstrek dat aan de ontginner werd verleend. In de 15 e en 16 e eeuw schoven langs deze percelen de boerenhoeven en dorpen op, omhoog in de richting van de veenrand, een noodzakelijke reactie op de voortgaande inklinking en vernatting van het bouwland. Ey maakt tot slot een interessante vergelijking met nederzettingen in Groningse en Friese veenontginningen. Het vormt een mooie illustratie van wat ook gebeurd kan zijn op het land dat door de Dollard werd verzwolgen, zoals het gebied bij Midwolda waarover Jan Molema schrijft en de dorpjes waarover Egge Knol bericht. Molema bespreekt met name het onderzoek naar de verplaatsing van de kerk van Midwolda. Er zijn voldoende historische en archeologische bronnen die wijzen op eerdere stormvloeden, de verzanding van de Ae en de verzilting in de omgeving. Deze fenomenen riepen reacties op onder de bevolking. Hij ziet dit als aanwijzingen dat de bewoners de naderende dreiging van het water onderkenden. De daling van de bodem door intensivering van het gebruik, de verslechterende afwatering van het veen, de verzanding van de riviertjes leidden tot terugkerende problemen in delen van Reiderland. Na een aantal jaren van bloei werd de verwoestende vloed voorafgegaan door een periode met ecologische, economische en politieke problemen. Molema wijst op een verval van de dorpen en ziet dit mede als een van de achtergronden van de rampzalige vloed. Hoe het overstroomde gebied er precies uitzag omstreeks 1300 of 1500 weten we niet. We weten betrekkelijk nog weinig van het welvaren hier. Had dit deel van Reiderland 11, 24 of 33 dorpen, en wat moet hier eigenlijk onder dorpen worden verstaan? Er lag een aantal wierden, er was een aantal kerken en ook waren er enkele Gezicht vanaf het eiland Nesserland over de Eems op Emden. (Schilderij door L. Backhuysen, 1698; collectie Stiftung Johannes a Lasco Bibliothek, Emden)
7 nederzettingen langs en in het veen. Maar hoeveel mensen leefden in al deze dorpen, gehuchten en kerspels? Voor precieze antwoorden op deze vragen ontbreken ons voorlopig de gegevens. In deze streken bestonden in de 16 e eeuw nog weinig registraties van wereldlijke of kerkelijke overheden. In elk geval minder dan in de Vlaamse, Zeeuwse en Zuid-Hollandse gebieden. Analyses van de omvang van de archeologische resten van kerken, zoals die van Midwolda, meer reconstructies van het landschap, vergelijkingen met elders en het hernieuwd lezen van de beschikbare bronnen, vergroot de kennis over de bewoners van het verdronken delen van het Reiderland. De geschiedenis van het verdronken land en de Dollard De geschiedschrijving rond het ontstaan van de Dollard is een verhaal op zich. Otto S. Knottnerus laat dat in zijn bijdrage zien. De oudste vermeldingen van de verschillende stormvloeden staan opgetekend in kloosterkronieken, waarvan we soms slechts een uittreksel kennen. De eerste kaarten van het gebied zijn aan het einde van de 16 e eeuw getekend, met nadrukkelijke politieke doeleinden. Kronieken, kaarten en de daaropvolgende traktaten en plakkaten hadden bijna alle een uitgesproken oogmerk. Zij vestigden enerzijds claims op de verdronken gebieden en waren anderzijds een waarschuwing voor slecht dijkonderhoud. In deze bronnen lopen Dichtung und Wahrheit door elkaar, volstrekt naar Renaissance stijl. De archiefstukken vormden lang de enige bron van kennis over het gebied en het ontstaan van de Dollard. Ze veroorzaakten door hun veelstemmigheid de nodige verwarring. Knottnerus gebruikt ze nu om te laten zien hoe de bevolking op de vloed heeft gereageerd en de manier waarop met name Emden het ontstaan van de Dollard inzette in de strijd met Graaf Enno II. Maar geplaatst naast de resultaten van het moderne bodemonderzoek, bieden ze ook een basis voor een hedendaags wetenschappelijke reconstructie van het verdronken landschap. Knottnerus brengt de schade van de vloed hiermee in beeld. Zijn doel ligt verder: een historische geografie van het Dollardgebied inclusief het verdwenen deel van het Reiderland. Zijn reconstructie lijkt de huidige kennis optimaal te bevatten. Zij daagt uit tot nieuw onderzoek en ongetwijfeld zal het de reconstructie in de toekomst worden bijgesteld en verfijnd. De hoofdlijnen van de Dollardinbraak zijn bekend. We kennen ook de achtergrond van het waarom van de vloed. Maar we zijn niet precies op de hoogte van de data en de omvang van de verschillende overstromingen. De historische bronnen schieten daarvoor tekort. Archeologisch materiaal, peilingen en reconstructies volgens fysisch geografische modellen kunnen daarop misschien een antwoord geven. Een andere lastige vraag blijft die naar de mix van verklarende zaken. Was het een noodlottig samenspel van natuurkrachten of speelde menselijke nalatigheid de prominente rol? Was die menselijke nalatigheid een agressieve daad in een vetemaatschappij, of leidden de steeds complexere regelingen rond de kostbare organisatie van de kustverdediging tot onduidelijkheid en onbedoeld tot verwaarlozing? Was de ramp zelf een aanleiding tot intensivering van de kustverdediging en een reorganisatie van de dijkschappen, en hoe reageerde men ten westen en ten oosten van de Eems hierop? We weten weinig over de verdronken dorpen en hun inwoners in het gebied zelf. De kans op meer directe kennis daarover uit historische bronnen is echter
8 klein. Ook hier kunnen reconstructies en vergelijkingen met net gespaard gebleven gebieden wellicht nog meer informatie verschaffen. Daarvoor is ook onderzoek nodig in die aangrenzende gebieden. We weten niet goed wat er gebeurde nadat de Dollard ontstond. We weten globaal van het verlies aan mensen, vee, huizen en landerijen. Maar het water bood ook nieuwe mogelijkheden. De ingrijpende ecologische veranderingen leverden nieuwe economische kansen in de vorm van visserij, maar over het zich wijzigende ecosysteem weten we nog weinig. Een beetje meer weten we over de kansen voor investeringen in landaanwinning. Al spoedig trachtten de steden Emden en Groningen deze nieuwe mogelijkheden te benutten. Emden werd daarbij beperkt door de Oostfriese graven, terwijl Groningen soortgelijke belemmeringen lange tijd nauwelijks kende. De achtereenvolgende inpolderingen in de Dollard resulteerde in een hoogwaardig productief landbouwgebied. In hoeverre was dit een project van de Stad Groningen omdat er geen andere investeerders waren? In hoeverre speelde daarbij de ontwikkeling van de waterschappen en dijkschappen een rol? De resterende vragen zijn niet eenvoudig te beantwoorden met klassiek historisch onderzoek in de beschikbare verhalende bronnen. De combinatie van bodempeilingen, opgravingen, analyses van luchtfoto s en van kaarten met de geschreven stukken en kennis over modellen van ecologische en meteorologische veranderingen plus vergelijkend onderzoek in andere estuaria, kunnen nieuwe resultaten brengen. Samenwerking tussen wetenschappers biedt uitkomst. In deze bundel zijn daarvan mooie voorbeelden te zien. Tot slot. 500 jaar geleden, op de naamdag van de heiligen Cosmas en Damianus, nam het ontstaan van de Dollard een groot stuk land en veel levens. Cosmas en Damianus waren een tweeling uit het vroege Christendom. Ze werden heilig verklaard wegens hun martelaarsdood en de wonderen die zij voordien hadden verricht. Volgens de overlevering, sneden zij een been van een dode en hechtten dat aan bij een levende man, wiens been ernstig zweerde, zodat deze een nieuw bestaan kon beginnen. In zekere zin vond zo n transplantatie ook bij de Dollard plaats. Het is geen grote watervlakte gebleven. De mensen hebben het weer bedijkt, stukje bij beetje, waardoor polders met vruchtbaar land zijn ontstaan. Daarop heeft zich nieuw leven ontwikkeld. Kon een 16 e eeuwer dit zien, dan had hij of zij dit vast een wonder genoemd. Een wonder, zoals Cosmas en Damianus eerder hadden verricht. De vloed nam, maar gaf ook nieuwe welvaartskansen. Adres van de auteur: Prof. Dr. M.G.J. Duijvendak Leerstoelgroep Economische en Sociale Geschiedenis Rijksuniversiteit Groningen m.g.j.duijvendak@rug.nl Dit artikel dient geciteerd te worden als: Duijvendak, M.G.J., Storm watching: de invloed van de Cosmas en Damianus stormvloed 500 jaar later. In: K. Essink (Red.), Stormvloed 1509 Geschiedenis van de Dollard. Stichting Verdronken Geschiedenis, Groningen: (ook: online op
Kustlijn van de Noordzee
International Wadden Sea School www.iwss.org 150.000 jaar geleden - 150.000 jaar geleden was het hele Noordzeebekken bedekt met een dikke ijslaag: dit was de Saale ijstijd. - Alle zeewater was in gletsjers
Nadere informatieDollard: landschapsontwikkeling en geologie van vóór de Dollardinbraken
De Stichting Verdronken Geschiedenis organiseerde in het kader van het project Verhalen van de Eems-Dollard kust in het najaar van 2016 avonden, middagen en excursies waarop zeer uiteenlopende verhalen
Nadere informatieStormvloed 1509. Geschiedenis van de Dollard
Stormvloed 1509 Geschiedenis van de Dollard Op 19 september 2009 organiseerde de Stichting Verdronken Geschiedenis in de aula van het Ubbo Emmius Gymnasium te Leer (Ostfriesland) een symposium over de
Nadere informatieWad een Workshop Onderzoekstochten 2015
Wad een Workshop Onderzoekstochten 2015 Datum laag water Lauwersoog Naam Locatie/hulpmiddel Locatie(detail) Begeleiders 19-4-2015 18:06 Heffezand Wad/Schip Op het wad tussen Simonszand en de kust 2-5-2015
Nadere informatieWad een Workshop Onderzoekstochten 2015
Wad een Workshop Onderzoekstochten 2015 Datum Naam Locatie/hulpmiddel Locatie(detail) Begeleiders 19-4-2015 Heffezand Wad/Schip Op het wad tussen Simonszand en de kust 2-5-2015 Eiland Emo en Menko Kwelder
Nadere informatieStormvloed Geschiedenis van de Dollard
Stormvloed 1509 Geschiedenis van de Dollard Op 19 september 2009 organiseerde de Stichting Verdronken Geschiedenis in de aula van het Ubbo Emmius Gymnasium te Leer (Ostfriesland) een symposium over de
Nadere informatieTexel Landschappelijke ontwikkelingen
Texel Landschappelijke ontwikkelingen Een LIA-presentatie LIA staat voor: Landschappen ontdekken In een Aantrekkelijke vorm. Lia is ook de geograaf die zich gespecialiseerd heeft in de veranderende Noord-Hollandse
Nadere informatieKerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek
Kerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente Delfzijl, vertegenwoordigd door mevr. E. van Joolen, is een cultuurhistorisch
Nadere informatieExtra: Terpen hv123. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/79565
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 03 oktober 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/79565 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieStichting Verdronken Geschiedenis
BELEIDSPLAN Stichting Verdronken Geschiedenis 1. Inleiding In 2005/2006 heeft Verdronken Geschiedenis als pilot een project uitgevoerd over de opkomst en ondergang van de in de Waddenzee gelegen eilanden
Nadere informatieHet gebied Begrenzing
Cursus Reitdiep Het gebied Begrenzing -In het Oosten: de lijn Westerdijkshorn Wolddijk - Noorderhogebrug -In het Westen: de lijn Zuurdijk Lammerburen - Balmahuizen -In het Noorden: de lijn Onderwierum
Nadere informatieBOERMARKEN IN DRENTHE
BOERMARKEN IN DRENTHE Historie Geschiedenis gaat ver terug. Het begrip Boermarke, ook wel Marke genoemd, gaat in feite terug tot de tijd van de Germanen die zich op vaste plaatsen gingen vestigen. MARKE,
Nadere informatieKNAG-excursie Aardkundige monumenten in Noord-Holland
KNAG-excursie Aardkundige monumenten in Noord-Holland 15 september 2012 i.s.m. Provincie Noord-Holland o.l.v. Pim Beukenkamp (KNAG) Rob Adriaens (KNAG) Eric Khodabux (Provincie Noord-Holland) Deon Slagter
Nadere informatieBuitendijks erfgoed Congresgebouw de Doelen, Leeuwarden Buitendijks erfgoed in het kust gebied en het gemeentelijk beleid
Buitendijks erfgoed Congresgebouw Buitendijks erfgoed de Doelen, in het kustgebied en het gemeentelijk Leeuwarden beleid Waarom buitendijks erfgoed op nemen in het gemeentelijk beleid? Bij de vaststelling
Nadere informatieJuist Klimaatverandering en kustlandschappen
Juist Klimaatverandering en kustlandschappen ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2014 klimaatverandering en kustlandschappen De aardkundige geschiedenis leert dat klimaat verandering altijd gepaard gaat
Nadere informatieVerhaal: Verdronken Dollardland van Bellingwolde, Blijham en Vriescheloo
De Stichting Verdronken Geschiedenis organiseerde in het kader van het project Verhalen van de Eems-Dollard kust in het najaar van 2016 avonden, middagen en excursies waarop zeer uiteenlopende verhalen
Nadere informatieLEZEN. Terpentijd - 1500
1 LEZEN Terpentijd - 1500 Friesland bestaat eigenlijk uit drie delen: de klei, het veen en het zand. De eerste boeren woonden op het zand (De Wouden en Gaasterland). Hun aardewerk in de vorm van trechters
Nadere informatieVikingen in Domburg. opgraving van de vroeg-middeleeuwse ringwalburg, de Duinburg
Vikingen in Domburg Walcherse Archeologische Dienst opgraving van de vroeg-middeleeuwse ringwalburg, de Duinburg Impressie van een ringwalburg Bloemers 1998 I nleiding In het centrum van Domburg ontwikkelt
Nadere informatieDe ramp in 1953 waarbij grote stukken van Zeeland, Noord-Brabant en Zuid- Holland overstroomden.
Meander Samenvatting groep 6 Thema 1 Water Samenvatting De watersnoodramp In 1953 braken tijdens een zware storm de dijken door in Zeeland en delen van Noord-Brabant en Zuid-Holland. Het land overstroomde.
Nadere informatieDe ontginning van het woeste land
De ontginning van het woeste land In een tijdsbestek van 2000 jaar is het onland van het huidige Nederlandse grondgebied door mensenhanden in cultuur gebracht. De serie kaarten toont de ontginning van
Nadere informatieDeze (autarkisch agrarische samenleving) veranderde in de tijd van steden en staten (11 e en 12 e eeuw).wat waren de Oorzaken?
Onderzoeksvraag; Waar en waardoor konden in de Tijd van Steden en Staten, oude steden weer tot bloei komen en nieuwe steden ontstaan? In vroege middeleeuwen was er sprake van een agrarische samenleving
Nadere informatieNOORDZEE SYMPOSIUM 2007
NOORDZEE SYMPOSIUM 2007 Holocene ingressie van de zee Willy Wintein geograaf Inhoud Holocene ingressie van de zee en de gevolgen voor de morfologie van het landschap in de oostelijke Vlaamse kustvlakte
Nadere informatieLimburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon
Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon les 1: Wie waren de graven van Loon Na deze les kan je de geschiedenis van het graafschap Loon aanduiden op je tijdbalk; kan je informatie opzoeken
Nadere informatieRSG DE BORGEN. Anders varen. Informatie voor de leerlingen. Inhoud. 1 De opdracht 2 Uitwerking opdracht 3 Het beroep 4 Organisatie 5 Beoordeling
RSG DE BORGEN Anders varen Informatie voor de leerlingen Inhoud 1 De opdracht 2 Uitwerking opdracht 3 Het beroep 4 Organisatie 5 Beoordeling [1] RSG de BORGEN Anders varen [Technasium] mei 2017 1 DE OPDRACHT
Nadere informatiecentrum voor onderzoek waterkeringen i > \J^> «5,7 - "2- C
centrum voor onderzoek waterkeringen i > \J^> «5,7 - "2- C3 80.12 Dijkdoorbraak Tholen december 1894 S-80.056 Centrum voor Onderzoek Waterkeringen Opgesteld door F.M. Waarsenburg en P. van Dam (praktikanten)
Nadere informatieLeven met de natuur van de Westerschelde, een ander natuur beleid
Leven met de natuur van de Westerschelde, een ander natuur beleid O P W E G N A A R E E N N A T U U R L I J K E S T A A T V A N O N T W I K K E L I N G V A N D E W E S T E R S C H E L D E N O O D Z A K
Nadere informatieLandspiegelstijging en levende waterschappen
Faculty of Geosciences River and delta morphodynamics Landspiegelstijging en levende waterschappen Prof. dr. Maarten G. Kleinhans et al. Dit verhaal
Nadere informatieDe plek waar de zee als een brede rivier het land instroomt. Al het werk dat gedaan is om het Deltaplan uit te voeren.
Meander Samenvatting groep 6 Thema 1 Water Samenvatting De watersnoodramp In 1953 braken tijdens een zware storm de dijken door in Zeeland en delen van Noord-Brabant en Zuid-Holland. Het land overstroomde.
Nadere informatieOnderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden
opdrachtvel naam Onderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden Ben je eerder klaar met de vragen? Dan mag je beginnen met de woordzoeker op de laatste pagina. 1. Welk antwoord is goed?
Nadere informatieHistorisch-geografisch landschap van de Groote Waard voor 1421
Historisch-geografisch landschap van de Groote Waard voor 1421 3.1 Methode en bronnen Bij het van het cultuurlandschap van de Groote Waard voor 1421 is enerzijds gemaakt van historische gegevens, maar
Nadere informatieDe polders van Nederland een geologisch succesverhaal
De polders van Nederland een geologisch succesverhaal Kim Cohen Universiteit Utrecht KNAG Onderwijsdag 2016 - Ronde B - Lezing B09 Bing maps Fysische Geografie UU Instructieboren te Montfoort al meer dan
Nadere informatieInformatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk
Informatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk De kust is (niet) veilig! De dijk aan de kust van Petten ziet er zo sterk en krachtig uit, maar toch is hij niet
Nadere informatieLANDELIJK NATIONAAL ARCHIEF
LANDAANWINNING EN BEDIJKING Dollardgebied Versie 1-3-2011 Onderstaand overzicht behoort tot het project Waddenarchieven, dat wordt gefaciliteerd door de Waddenacademie (www.waddenacademie.knaw.nl). Het
Nadere informatieNieuwsbrief 1 maart 2012
Nieuwsbrief 1 maart 2012 De Heemshof Het gebied rond De Heemshof in Heemskerk wordt bedreigd door nieuwbouwplannen van de gemeente. Op verzoek van Lambert Koppers, eigenaar van De Heemshof en deelnemer
Nadere informatieWaar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?
Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.
Nadere informatieHAVENECONOMIE EN ECOLOGIE:
HAVENECONOMIE EN ECOLOGIE: (ON)VERZOENBAAR? Is een verdere scheldeverdieping mogelijk, gewenst, noodzakelijk? Jean Jacques Peters Raadgevend Ingenieur Leader Port of Antwerp International Expert Team Jean
Nadere informatieEEN LANDSCHAPSKUNSTWERK IN OPDRACHT VAN HET WATERSCHAP BRABANTSE DELTA WASTELAND WARLAND PAUL DE KORT
EEN LANDSCHAPSKUNSTWERK IN OPDRACHT VAN HET WATERSCHAP BRABANTSE DELTA WASTELAND WARLAND PAUL DE KORT WETLAND Vanuit België en het Brabantse beekdallandschap vloeien de beekjes Mark en Aa of Weerijs bij
Nadere informatieSediment en morfologisch beheer van estuaria
Sediment en morfologisch beheer van estuaria Jean Jacques Peters Raadgevend ingenieur - rivierenspecialist V.U. Brussel - Vakgroep Waterbouwkunde en Hydrologie Sediment en morfologisch beheer van estuaria
Nadere informatieHet territorium Urk; van Almere naar Zuiderzee. Een reconstructie van het gebied tussen 800 en 1300. (Anne Post versie 01-02-2016)
Het territorium Urk; van Almere naar Zuiderzee. Een reconstructie van het gebied tussen 800 en 1300. (Anne Post versie 01-02-2016) Voor deze reconstructie is gebruik gemaakt van de kaarten uit de publicaties
Nadere informatieArcheologisch bureauonderzoek & inventariserend veldonderzoek, verkennende fase. Sportlaan, Heerjansdam, Gemeente Zwijndrecht, B&G rapport 899
1. ALGEMENE GEGEVENS Titel Auteur(s) Autorisatie Gemeente Plaats Toponiem / Straat Onderzoekskader Archeologisch bureauonderzoek & inventariserend veldonderzoek, verkennende fase. Sportlaan, Heerjansdam,
Nadere informatieblad 1 Afsluitende toetsvragen bij de tentoonstelling over het NAP
blad 1 Afsluitende toetsvragen bij de tentoonstelling over het NAP docentenmateriaal: 3 niveaus, incl. antwoorden Afsluitende toetsvragen bij de tentoonstelling over het NAP De toetsvragen staan gerangschikt
Nadere informatieKwelder. Woordenboekspel. Spel. VO onderbouw
Spel Doel: Materialen: Leerlingen kennen na afloop de betekenis van de volgende termen: getijdebeweging, kwelder, springvloed, brak water, slenk, halofyten, schor, opslibbing. Per groepje van 4 leerlingen:
Nadere informatieHet territorium Urk; van Almere naar Zuiderzee. Een reconstructie van het gebied tussen 800 en (Anne Post versie )
Het territorium Urk; van Almere naar Zuiderzee. Een reconstructie van het gebied tussen 800 en 1300. (Anne Post versie 16-04-2016) Voor deze reconstructie is gebruik gemaakt van de kaarten uit de publicaties
Nadere informatieSTICHTING VERDRONKEN GESCHIEDENIS
STICHTING VERDRONKEN GESCHIEDENIS JAARVERSLAG 2008 Het doel van de stichting is: Het bevorderen van multidisciplinair onderzoek betreffende de natuurlijke ontwikkelingsgeschie-denis (geomorfologie, ecologie),
Nadere informatieDynamische Delta. Bewoonbaar, leefbaar en veilig door natuurlijke processen.
Dynamische Delta Bewoonbaar, leefbaar en veilig door natuurlijke processen. 1 Colofon Dynamische Delta - bewoonbaar, leefbaar en veilig door natuurlijke processen. Prijsvraag Nederland Deltaland Auteur:
Nadere informatieDeze (autarkisch agrarische samenleving) veranderde in de tijd van steden en staten (11 e en 12 e eeuw).wat waren de Oorzaken?
Onderzoeksvraag; Waar en waardoor konden in de Tijd van Steden en Staten, oude steden weer tot bloei komen en nieuwe steden ontstaan? In vroege middeleeuwen was er sprake van een agrarische samenleving
Nadere informatie2-2-2015. Houtbouw en funderingen in de Zaanstreek 1000-1900 P. Kleij, gemeentelijk archeoloog Zaanstad, Wormerland en Oostzaan.
Houtbouw en funderingen in de Zaanstreek 1000-1900 P Kleij, gemeentelijk archeoloog Zaanstad, Wormerland en Oostzaan Opzet verhaal: 1 Ontginning van de Zaanstreek 2 Houtbouw 3 Funderingen 1 Ontginning
Nadere informatieLesbrief De Meerpolder 400 jaar:
Lesbrief De Meerpolder 400 jaar: 1616-2016 Het doel van deze lesbrief is, dat je leert: 1. hoe het landschap rondom Zoetermeer is ontstaan. 2. dat turf eeuwenlang een erg belangrijke brandstof was. 3.
Nadere informatieOntdekking. Dorestad teruggevonden
Dorestad teruggevonden Ontdekking Het vroegmiddeleeuwse Dorestad verdween na de negende eeuw van de kaart. Pas rond 1840 werd de stad teruggevonden, bij toeval. Kort daarna deed het RMO opgravingen en
Nadere informatieOntdek het verborgen verleden van Schokland
Ontdek het verborgen verleden van Schokland Methodelink bij het lespakket Archeoroute Schokland De culturen en landschappen op Schokland vormen een veelzijdig onderwerp voor uw les in de groepen 6, 7 en
Nadere informatieHolland 1000 jaar geleden. Meer weten? Klik hier
Holland 1000 jaar geleden Meer weten? Klik hier de plaat Holland 1000 jaar geleden INHOUD Waar kijken we naar? Abdij van Egmond Huldtoneel Kerkje van Velsen Ridders over de Heerenweg Haarlem Rijnsburg
Nadere informatieOudenburg in het Brugse Ommeland
Oudenburg in het Brugse Ommeland Oudenburg, nu eigenlijk een rustig plattelandsstadje op de grens tussen polder- en zandstreek in het Brugse Ommeland, behoort tot de oudste steden van ons land. De Romeinen
Nadere informatieDe exploitatie van het Noordpoolgebied: een historisch perspectief
17 April 2008 1 De exploitatie van het Noordpoolgebied: een historisch perspectief Arctisch Centrum / H.R. de Haas & L. Hacquebord www.arctic-centre.nl www.lashipa.nl 17 April 2008 2 Noordpoolgebied in
Nadere informatieWATERSTAAT DELFLAND VAN 1133 TOT 1285; KAARTEN
WATERSTAAT DELFLAND VAN 1133 TOT 1285; KAARTEN KNNV afdeling Delfland Cor Nonhof Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging KNNV afdeling Delfland Postbus 133 2600 AC DELFT afdelingdelfland@knnv.nl
Nadere informatieTerugblik op rapport uit 1960
Terugblik op rapport uit 1960 Tegen het einde van de vijftiger en aan het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw kwamen de spaarzame onderzoeksrapporten van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek),
Nadere informatieS C H E N K I N G, G I F T O F N A L A T E N S C H A P
V o o r h e t b e h o u d v a n h e t D r e n t s e c u l t u r e l e e r f g o e d S C H E N K I N G, G I F T O F N A L A T E N S C H A P S t i c h t i n g O u d e D r e n t s e K e r k e n Dwalen door
Nadere informatieCULTUURHISTORISCHE LANDSCHAPSINVENTARISATIE GEMEENTE BREDA IV RELICTEN VAN HET HISTORISCHE LANDSCHAP
CULTUURHISTORISCHE LANDSCHAPSINVENTARISATIE GEMEENTE BREDA IV RELICTEN VAN HET HISTORISCHE LANDSCHAP dr K.A.H.W. Leenders 15 oktober 2004 1. INLEIDING 203 2. RELICTSTATUS BESCHOUWD PER THEMA 204 3. ALGEMEEN
Nadere informatieArcheologische Quickscan
Archeologie West-Friesland is het archeologisch samenwerkingsverband van de gemeenten Document: Archeologische Quickscan Adviesnummer: 13165 Projectnaam: Winkelcentrum De Boogerd te Wognum, gemeente Medemblik
Nadere informatie- Op de terugweg hiervan kwamen ze op één punt bijeen, Utrecht. ( auto s)
Samenvatting door Saskia 1046 woorden 8 april 2014 7,5 4 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 2.4 Files oplossen Files 29 mei 1955 was er in Nederland de eerste file. Duizenden inwoners van
Nadere informatieRegionale verscheidenheid in bevolkingsconcentraties
Deel 1: Gemiddelde leeftijd en leeftijdsopbouw Mathieu Vliegen en Niek van Leeuwen De se bevolkingskernen vertonen niet alleen een ongelijkmatig ruimtelijk spreidingspatroon, maar ook regionale verschillen
Nadere informatieArcheologen vinden bijzondere geldschat bij zuidelijke muur in Jeruzalem
Archeologen vinden bijzondere geldschat bij zuidelijke muur in Jeruzalem Munten uit de Byzantijnse tijd. Een archeologisch team onder leiding van dr. Eilat Mazar heeft in de buurt van de Tempelberg een
Nadere informatieAnalyse grensoverschrijdende verzilting grondwater in het poldergebied van de provincies Oost-Vlaanderen, WestVlaanderen en Zeeland (fase 2)
ScaldWIN WP3 Analyse grensoverschrijdende verzilting grondwater in het poldergebied van de provincies Oost-Vlaanderen, WestVlaanderen en Zeeland (fase 2) Dieter Vandevelde Vlaamse Milieumaatschappij Afdeling
Nadere informatieLesbrief. Dijken. Kijken naar dijken. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief Dijken Kijken naar dijken www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Kijken naar dijken Zonder de duinen en de dijken zou jij hier niet kunnen wonen: bijna de
Nadere informatieDe economische structuur van het Oldambt*
98 De economische structuur van het Oldambt* Onder het Oldambt verstaan wij thans de gemeenten Termünten, Noordbroek, Zuidbroek, Meeden, Scheemda, Midwolda, Finsterwold, Beerta, Nieuwe Schans, Winschoten,
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 4.1 t/m 4.4
Aardrijkskunde Hoofdstuk 4.1 t/m 4.4 door D. 1279 woorden 6 juli 2016 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Aardrijkskunde 1hv 4.1 Het gevaar van water Terp: heuvel die beschermt tegen
Nadere informatieTijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus
138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de
Nadere informatieVital soil lezing. Rode draad: Professionele verwondering over het bodem-water ecosysteem. Beijng, november 2004
Joke van Wensem ODE Vital soil lezing Rode draad: Professionele verwondering over het bodem-water ecosysteem Beijng, november 2004 W.H.O. Ernst (2004). Uit: Vital Soil, Function, Value and Properties.
Nadere informatieDe Schelde, een globale schets: Geomorfologie van de Schelde
De Schelde, een globale schets: Geomorfologie van de Schelde Jean Jacques Peters Raadgevend ingenieur - rivierenspecialist V.U. Brussel - Vakgroep Waterbouwkunde en Hydrologie Geomorfologie van de Schelde
Nadere informatieRampzalig dijkbestuur
Watersnood 1717 Rampzalig dijkbestuur koste duizenden levens De Kerstvloed van 1717 was een van de grootste natuurrampen uit de geschiedenis van het land. Vooral Groningen werd zwaar getroffen. Maar hoe
Nadere informatieeconomische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen
economische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen REDD+ een campagne voor bewustwording van suriname over haar grootste kapitaal Wat is duurzaam gebruik van het bos: Duurzaam
Nadere informatieDefinitief ontwerp Galecop Nieuwegein
Definitief ontwerp Galecop Nieuwegein Een stukje geschiedenis: Het bedijken van de grote rivieren is aan het eind van de 11 de eeuw begonnen. Door deze bedijking werden de waterstromen meer en meer gefixeerd
Nadere informatieINFOBROCHURE Schouwen-Duiveland
INFOBROCHURE Schouwen-Duiveland SCHOUWEN-DUIVELAND KLIMAATBESTENDIG Het klimaat verandert, de zeespiegel stijgt en de neerslag neemt toe. Studies brachten de huidige en toekomstige uitdagingen in kaart,
Nadere informatieLesbrief. watersnoodramp. 1 februari Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief watersnoodramp 1 februari 1953 www.wshd.nl/1953 Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta 1 februari 1953 Op zaterdagmiddag 31 januari 1953 stak een hevige wind op. Die wind groeide s nachts
Nadere informatieVoor deze reconstructie is gebruik gemaakt van de kaarten uit de publicaties van: J S Veenenbos uit 1950: De bodemgesteldheid van het gebied tussen
Het territorium Urk; van Almere naar Zuiderzee. Een reconstructie van het gebied tussen 800 en 1300. (Anne Post versie 16-04-2016, update 13-02-2018) Voor deze reconstructie is gebruik gemaakt van de kaarten
Nadere informatieEN AARDRIJKSKUNDE AARDRIJK REDE DR.J. I. S. ZONNEVELD J. B. WOLTERS / GRONINGEN /1958 UITGESPROKEN BIJ DE AANVAARDING
AARDRIJK EN AARDRIJKSKUNDE REDE UITGESPROKEN BIJ DE AANVAARDING VAN HET AMBT VAN GEWOON HOOGLERAAR IN DE NATUURKUNDIGE AARDRIJKSKUNDE, DE GEOMORFOLOGIE EN DE LANDBESCHRIJVING AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE
Nadere informatieDeltaprogramma Waddengebied. Deltaprogramma 2012 Probleemanalyse Waddengebied
Deltaprogramma Waddengebied Deltaprogramma 2012 Probleemanalyse Waddengebied Colofon Deltaprogramma Waddengebied Nieuwe Uitleg 1 Den Haag PROBLEEMANALYSE DELTAPROGRAMMA WADDEN Datum 10 augustus 2011 Status
Nadere informatieArcheologie. Dit werkstuk is gemaakt door: Lonneke Surstedt.
Archeologie Dit werkstuk is gemaakt door: Lonneke Surstedt. Inhoudsopgave Wat is een archeoloog? Bekende archeologen. Opleiding. Soorten archeologen. Tempel van Empel. Opgravingen. Mijn buurman. 1 Wat
Nadere informatieKlimaatverandering Wat kunnen we verwachten?
Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en
Nadere informatie14 God ging steeds voor hen uit, overdag in een wolk, s nachts in licht en vuur.
Psalmen Psalm 78 1 Een lied van Asaf. De lessen van het verleden Luister allemaal naar mijn woorden. Luister goed, want ik wil jullie iets leren. 2 Wijze woorden wil ik spreken, wijze woorden over het
Nadere informatieKwaliteiten huidige- en plansituatie t.o.v. streefwaarden. Schaal
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Kwaliteiten huidige- en plansituatie t.o.v. streefwaarden identiteit Toegang verleden Schaal natuur Verbinding Duurzaam huidig 18.56 8.63 7.1 46.82 10.18 0 - plan 19.94 8.63 8.16
Nadere informatieDagboek Sebastiaan Matte
Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen
Nadere informatieWatersnoodramp 1953 hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 December 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/52484 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieArcheologie en cultuurhistorie
Archeologie en cultuurhistorie Archeologie Toetsingskader Verdrag van Valetta Monumentenwet 1988 Interimbeleid archeologie gemeente Terneuzen De onderste steen boven? Europees beleid Verdrag van Valetta
Nadere informatieDeltaprogramma Bijlage A. Samenhang in het watersysteem
Deltaprogramma 2013 Bijlage A Samenhang in het watersysteem 2 Deltaprogramma 2013 Bijlage A Bijlage A Samenhang in het watersysteem Het hoofdwatersysteem van Eijsden en Lobith tot aan zee Het rivierwater
Nadere informatieDe archeologie van Weert-Nederweert van de prehistorie tot de Middeleeuwen
De archeologie van Weert-Nederweert van de prehistorie tot de Middeleeuwen dr. H.A. Hiddink senior-archeoloog VUhbs, Amsterdam cursus Weerterlogie, 17-02-2016 Geologie - hooggelegen rug in Roerdalslenk
Nadere informatieBiografie van het IJsselmeer
Biografie van het IJsselmeer Ontstaan Zuiderzee Historisch gebruik, ontwikkeling land & stad Ruimtelijke weerslag: karakterisbeken Jan Nee'es, Hans Bleumink, Overland Historische karakteris6eken van het
Nadere informatieToerisme en Recreatie
Toerisme en Recreatie Wat speelt er? De vraagstukken over toerisme en recreatie zijn divers. Er zijn vraagstukken met betrekking tot de routestructuur, de kwaliteiten in het gebied en nieuwe functies.
Nadere informatieVersterking bestaande zeewering. Type Maatregelen Masterplan Kustveiligheid
Versterking bestaande zeewering Type Maatregelen Masterplan Kustveiligheid Ir. Peter Van Besien MDK-Afdeling Kust 28/09/17 1. Historiek kustlijn & bestaande zeewering 2. Risico s kustgebied 3. Masterplan
Nadere informatieDe Waterstanden. Kunstwerk in het kader van het project Nederland leeft met water. Zeezeilen i.s.m. horst4dsign 2016
De Waterstanden Kunstwerk in het kader van het project Nederland leeft met water Zeezeilen i.s.m. horst4dsign 2016 Waarom een kunstwerk? drieledig: - Vanuit het toeristisch netwerk werd aangegeven dat
Nadere informatieEEN KUNSTWERK VOOR HET VERDRONKEN DORP HOUWINGAHAM VERKLEURINGEN
www.pauldekort.nl info@pauldekort.nl 2013 EEN KUNSTWERK VOOR HET VERDRONKEN DORP HOUWINGAHAM VERKLEURINGEN HET VERDRONKEN DORPJE HOUWINGAHAM Houwingaham is de naam van een middeleeuwse veenontginningsnederzetting
Nadere informatieTijd van jagers en boeren
1.1 Van jagers verzamelaars naar tot 3000 v. Chr. De prehistorie : levenswijze van jagers verzamelaars ontstaan van landbouw, landbouwsamenlevingen Onderzoeksvraag: Welke gevolgen had de Neolithische Revolutie
Nadere informatieOpgravingen in Ruien - Rosalinde (gem. Kluisbergen) : van een prehistorisch kampement uit de ijstijd tot de Romeinse periode
Opgravingen in Ruien - Rosalinde (gem. Kluisbergen) : van een prehistorisch kampement uit de ijstijd tot de Romeinse periode Het onderzoeksgebied vanuit de lucht bekeken (Foto: Birger Stichelbaut). De
Nadere informatieTijd van monniken en ridders (500 100) 3.1 Leenheren en leenmannen (500 100) (500 100) Plundering Rome door Alarik in 410, tekening uit de 20 e eeuw
3.1 Leenheren en nen 3.1 Leenheren en nen Gallië was rond 450 n. Chr. al meer dan 4 eeuwen (sinds Caesar) onder Romeins bestuur en een sterk geromaniseerd gebied, cultuur, bestuur, economie, taal en geloof
Nadere informatieTestproject Coastbusters vlak vóór De Rampe
Testproject Coastbusters vlak vóór De Rampe Geplaatst op 21 juli 2018door DE BLIEDEMAKER Hannelore Maelfait in de bar van de Pannevissers (de YCDP) Een BLIEDEMAKER is een eerste gevangen haring. Natuurlijk
Nadere informatieLesbrief. watersnoodramp. 1 februari 1953. www.wshd.nl/1953. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief watersnoodramp 1 februari 1953 www.wshd.nl/1953 Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta 1 februari 1953 Op zaterdagmiddag 31 januari 1953 stak een hevige wind op. Die wind groeide s nachts
Nadere informatieOnthullingen van Kennis
Onthullingen van Kennis Caleidoscoop van Kennis Facetten verschuiven door tijd Vorm en structuur doemen op Gestalte gegeven door Kennis Patronen behouden het ritme De potentie van het punt Hoofdstuk 2
Nadere informatieKlimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland
Page 1 of 6 Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Hoe voorspeld? Klimaatscenario's voor Nederland (samengevat) DOWNLOAD HIER DE WORD VERSIE In dit informatieblad wordt in het kort klimaatverandering
Nadere informatieIn het open landschap van Oldambt is de geschiedenis nog zichtbaar. Als je er oog voor hebt en de kenmerken kunt herkennen laat het zich lezen als
Werkgroep Oldambt In het open landschap van Oldambt is de geschiedenis nog zichtbaar. Als je er oog voor hebt en de kenmerken kunt herkennen laat het zich lezen als een boek. De Dollard is daarbij een
Nadere informatieStormvloedflits van 13 en 14 januari Noordwesterstorm veroorzaakt hoge waterstanden langs de kust
Stormvloedflits 2017-03 van 13 en 14 januari 2017 Noordwesterstorm veroorzaakt hoge waterstanden langs de kust Donderdag 12 t/m zaterdag 14 januari is het team Stormvloedwaarschuwingen Kust van het Watermanagementcentrum
Nadere informatieB1 Hoofddorp pagina 1
B1 Hoofddorp pagina 1 Inhoud 1. Inleiding 2. Geschiedenis 3. Ontwikkeling 4. Bezienswaardigheden 1. Inleiding Hoofddorp is een stad in de provincie Noord-Holland en de hoofdplaats van de gemeente Haarlemmermeer.
Nadere informatie