Evaluatieverslag. Klimaatprogramma

Transcriptie

1 Evaluatieverslag Klimaatprogramma

2

3 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Evaluatie klimaatprogramma Klimaatprogramma Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) Thema s klimaatprogramma 2 Hoofdstuk 2 Gemeentelijke organisatie Routekaart klimaatneutrale organisatie Energiemanagement Voorbeeld energieneutrale nieuwbouw Energiebesparing openbare verlichting Duurzaam inkopen 6 Hoofdstuk 3 Woningen Revolving Fund (gemeentelijke duurzaamheidslening) en subsidieregeling Vlagheidefonds Energiezuinig gedrag door wijkgerichte aanpak Prestatieafspraken met woningbouwcorporaties Nieuwbouw energieneutraal Handhaving EPC Kennisoverdracht duurzame nieuwbouw 8 Hoofdstuk 4 Bedrijven Energiescan, advies en financieringsstructuur bedrijven Parkmanagement duurzame bedrijventerreinen Stimuleren inkoop groene energie door bedrijven Energie-uitwisseling tussen sectoren/ bedrijven stimuleren Akkerbouw en veehouderij: energieproductie Opzet taskforce duurzame bedrijventerreinen 11 Hoofdstuk 6 Grootschalige Duurzame Energie opties Businesscase biomassa energiecentrale Onderzoek duurzame energieopties Kansenkaart en uitvoeringsplan duurzame warmte- en koudelevering Duurzame energie in structuurvisies en bestemmingsplannen Realisatie windenergie op bedrijventerrein Elzenburg 13 Hoofdstuk 7 Adaptatie Adaptatieagenda 14 Hoofdstuk 8 Organisatieversterkende randvoorwaarden Beleidsmatige inbedding Communicatie Borging duurzame gebiedsontwikkeling 15 Hoofdstuk 9 Klimaatbeleid Landelijke klimaatagenda Routekaart Gemeente Oss 16 Bijlage 1 Overzicht projecten Klimaatprogramma Bijlage 2 Overzicht uitgaven Klimaatprogramma Bijlage 3 Routekaart Duurzaam Oss (op hoofdlijnen) 20 Hoofdstuk 5 Verkeer & Vervoer Stimuleren duurzame mobiliteit Duurzaam en veilig vervoer van en naar scholen Stimuleren en faciliteren rijden op aardgas 12 1

4 Hoofdstuk 1 Evaluatie klimaatprogramma Klimaatprogramma De Gemeente Oss heeft hoge ambities op het gebied van klimaat. In de afgelopen vier jaar is er dan ook veel gebeurd op het gebied van klimaatbeleid. Op basis van een CO2-nulmeting in 2009 is een uitvoeringsprogramma voor het klimaatbeleid opgesteld. De hierin genoemde maatregelen zijn geprioriteerd op basis van een globale inschatting van CO2- uitstoot, de mate van beïnvloedbaarheid door de gemeente, kosteneffectiviteit en communicatieve waarde. Het gehele klimaatprogramma omvatte 29 projecten. De projecten uit het klimaatprogramma zijn in samenwerking met beleidsmedewerkers van diverse afdelingen van de gemeente geformuleerd en uitgevoerd. 8 december 2009 is het klimaatprogramma vastgesteld door het college van B&W en is de Gemeente Oss aan de slag gegaan. In dit evaluatieverslag wordt teruggekeken op de resultaten die in deze periode zijn behaald. In hoofdstuk 9 kijken we vooruit naar de periode ná Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) Voor de periode is een decentrale uitkering uit de regeling Stimulering Lokale Klimaat-initiatieven (SLOK) aangevraagd en toegekend. Vanuit het klimaatprogramma zijn van de 29 projecten 18 projecten opgegeven voor de SLOK regeling. De te ontvangen subsidie á ,- is de afgelopen jaren via het gemeentefonds uitgekeerd. De benodigde cofinanciering zowel qua uren als ook euro s was gedekt binnen de reguliere budgetten en formatie van de Gemeente Oss. 1.3 Thema s klimaatprogramma In het klimaatprogramma waren de volgende thema s onderscheiden: 1. Gemeentelijke organisatie 2. Woningen (bestaand en nieuwbouw) 3. Bedrijven 4. Verkeer en Vervoer 5. Grootschalige Duurzame Energie 6. Adaptatie 7. Organisatieversterkende voorwaarden Samengevat zijn de volgende resultaten geboekt: Gemeentelijke organisatie Binnen het thema gemeentelijke organisatie zijn veel goede resultaten geboekt met duurzaam inkopen, eigen gebouwenbeheer, energiemanagement en energiebesparing in de openbare verlichting. In 2010 heeft de Gemeente Oss de energieprestatie van alle gemeentelijke gebouwen onderzocht. Voor elk gebouw is een energielabel berekend en een maatwerkadvies opgesteld. In 2010 is het gemeentehuis na een vernieuwbouw opgeleverd. Het gemeentehuis is nu een combinatie van bestaande bouw en compacte nieuwbouw. Het gemeentehuis heeft diverse duurzaamheids-maatregelen zoals een WKO installatie, PV panelen, gevel- en dakisolatie en groene daken. Het energielabel is verbeterd van een G label naar A+ label en de GPR score van het gemeentehuis bedraagt een 8,4. Woningen Ook voor het thema woningen zijn diverse positieve resultaten geboekt. De Gemeente Oss heeft sinds augustus 2010 een duurzaamheidslening en is deelnemer aan het Vlagheidefonds voor duurzame energie. Via dit fonds kan een particuliere eigenaar van een woning en een non-profit instelling in de Gemeente Oss een financiële bijdrage aanvragen voor een investering in een duurzame energievoorziening. De realisatie van energieneutrale nieuwbouw is vooralsnog niet gelukt. In de periode is de woningmarkt verslechterd als gevolg van de economische crisis, hierdoor is ook de nieuwbouw van woningen gestagneerd. De ambitie om energieneutrale nieuwbouw te realiseren is er nog steeds, maar de uitvoering zal verder in de toekomst liggen. 2

5 Op het gebied van energiezuinig gedrag door een wijkgerichte aanpak zijn in de afgelopen jaren diverse projecten succesvol uitgevoerd. Er zijn onder andere 2350 energiemaatwerkadviezen met bij behorend energielabel afgegeven, een energiebeurs georganiseerd in samenwerking met het ROC de Leijgraaf en energieboxen uitgedeeld. Bedrijven Sinds 2010 is het mogelijk voor bedrijven uit het midden- en kleinbedrijf om een energiescan te laten uitvoeren. Hiermee krijgen bedrijven inzicht in energiebesparingsmogelijkheden, te treffen maatregelen en de mogelijkheden deze maatregelen te financieren. Ook zijn in de afgelopen periode energiescans uitgevoerd voor de bedrijventerreinen Vorstengrafdonk en Elzenburg-de Geer. Na 2012 is het de bedoeling dat een succesvolle businesscase (naar aanleiding van de energiescan Elzenburg) wordt opgesteld en uitgevoerd. Ook op het gebied van parkmanagement zijn de afgelopen jaren stappen gemaakt. Het opzetten van een taskforce voor duurzame bedrijventerreinen is niet gelukt in de afgelopen periode. Organisatieversterkende voorwaarden Op het gebied van beleidsmatige inbedding en communicatie zijn ook goede stappen gemaakt in de afgelopen periode. De Gemeente Oss communiceert met haar inwoners over de voortgang via het jaarlijkse duurzaamheidsverslag, haar website, de (lokale) krant en (lokale) TV. In 2012 worden de laatste projecten uit het klimaatprogramma uitgevoerd. Geconcludeerd kan worden dat het klimaatprogramma van de Gemeente Oss voor een groot deel gerealiseerd is in de afgelopen jaren. De Gemeente Oss zet het huidige klimaatbeleid voort en zal ook de komende jaren met de thema s gemeentelijke organisatie, woningen, bedrijven, verkeer en vervoer, grootschalige duurzame energie en adaptatie aan de slag gaan. Verkeer en vervoer De Gemeente Oss heeft in de afgelopen tijd de transitie naar duurzame mobiliteit ingezet. De gemeente richt zich op verandering van het mobiliteitsgedrag (Het Nieuwe Werken) en op schone voertuigen, openbaar vervoer en schone(re) brandstoffen. In 2011 heeft de gemeente naast de bestaande aardgasvoertuigen, ook drie elektrische voertuigen voor het gemeentelijk wagenpark aangeschaft. Verder participeert de Gemeente Oss samen met diverse marktpartijen in een project dat elektrisch rijden stimuleert ( Grootschalige duurzame energie Ook is er succes te melden op het gebied van grootschalige duurzame energie. Na 4 jaar wordt het realiseren van een lokale biomassa centrale (BMEC) in 2013 werkelijkheid (juni 2015 operationeel). Adaptatie De Gemeente Oss is aan de slag gegaan met het opstellen van een adaptatieagenda, deze zal in 2012 worden afgerond. De adaptatieagenda zal een aantal uit te voeren maatregelen voor de periode na 2012 bevatten. 3

6 Hoofdstuk 2 Gemeentelijke organisatie 2.1 Routekaart klimaatneutrale organisatie CO2 meting 2009 Voor een goed beeld van de bijdrage aan het versterkte broeikaseffect van de Gemeente Oss is in 2009 een nulmeting naar de emissie van broeikasgassen uitgevoerd. Niet alleen CO2 is verantwoordelijk voor het versterkte broeikaseffect maar ook andere gassen als methaan, stikstofverbindingen en fluorkoolwaterstoffen. Niet-CO2 broeikasgassen komen minder voor dan CO2, maar dragen relatief veel bij. In Oss levert de CO2-uitstoot ten gevolge van energiegebruik met 87% de grootste bijdrage aan de versterkte klimaatverandering. Methaan en stikstof ten gevolge van landbouw zijn samen goed voor 16%. De bijdrage van industriële uitstoot van met name fluorkoolwaterstoffen is zeer beperkt <1%. Routekaart 2012 In 2012 is een start gemaakt met de evaluatie van het klimaatprogramma Deze evaluatie is input voor het opstellen van een routekaart voor de periode na De routekaart bevat de stappen op het gebied van klimaatbeleid voor de komende jaren. Voortgezet wordt op de bestaande thema s uit het Osse klimaatbeleid. 4

7 2.2 Energiemanagement In de Gemeente Oss gaat het bij energiemanagement om de eigen gebouwen waarbij de Gemeente Oss zelf de energierekening betaald (en bij verhuur van gebouwen zijn de energielasten meegenomen in de huurprijs). Bijvoorbeeld sporthallen en Horizonscholen. In 2011 is een plan van aanpak energiemanagement opgesteld. Het Osse gemeentelijk energiemanagement richt zich op 3 belangrijke pijlers: 1. Energiebesparing (2015) 2. Verduurzaming (minimaal label B) (2020) 3. Energieneutraal (2025) In 2010 heeft de Gemeente Oss de energieprestatie van alle gemeentelijke gebouwen onderzocht. Voor elk gebouw is een energielabel berekend. Ook is per gebouw een maatwerkadvies opgesteld. De gebouwen beschikken (stand 2010) gemiddeld over een D-label. In 2012 start de 1e fase, het gaat om 23 gemeentelijke gebouwen. De Gemeente Oss gaat in samenwerking met WHC Huisvesting nader onderzoek verrichten naar de maatwerkadviezen. Vervolgens zal in 2012 de implementatie van een monitoringssysteem om het energieverbruik van de gemeentelijke gebouwen te monitoren, plaatsvinden. De succesvolle verbouwing van het gemeentehuis blijft de aandacht trekken. Zo werd de duurzame vernieuwbouw in x genomineerd voor een landelijke prijs (Nationale DuBo-award en VSK-award). 2.3 Voorbeeld energieneutrale nieuwbouw In de afgelopen periode heeft de Gemeente Oss geen gemeentelijk voorbeeldproject van energieneutrale nieuwbouw geraliseerd. 2.4 Energiebesparing openbare verlichting De Gemeente Oss richt zich al jaren op energiebesparing in de openbare verlichting. Bij vervanging wordt gebruik gemaakt van de laatste stand der techniek. Inmiddels betekent dat er bij vervanging overgestapt wordt naar LED. De Gemeente Oss heeft in 2011 gewerkt aan een visie voor de openbare verlichting. Deze visie geeft de kaders voor de beheerplannen. In 2012 zal de beleidsvisie openbare verlichting bestuurlijk worden vastgesteld. Aandachtspunt voor de komende jaren is de verlichting s avonds en s nachts (dimmen). Hiermee wordt energie bespaart en lichtvervuiling tegen gegaan. Ook bij GWW en overige installaties wordt energiebesparing bij het beheer meegenomen. 2.5 Duurzaam inkopen De Gemeente Oss is zeer actief op het gebied van Duurzaam Inkopen. Al sinds een aantal jaren zet zij zich in om Duurzaam Inkopen te borgen in de gemeentelijke organisatie. Voor de jaren was er dan ook een stimuleringsbudget van maar liefst ,- beschikbaar om Duurzaam Inkopen een enorme impuls te geven. Hiermee loopt de Gemeente Oss landelijk voorop als het gaat om Duurzaam Inkopen. In 2009 heeft de Gemeente Oss de deelnameverklaring Duurzaam Inkopen van Senternovem (nu Agentschap.NL) ondertekend. In 2011 heeft de gemeente haar doelstelling behaald en voor 100% duurzaam ingekocht! Borging van duurzaam inkopen Alle inkopen van de Gemeente Oss moeten voldoen aan specifieke duurzaamheidscriteria. Zo zijn er criteria beschikbaar voor kantoorartikelen, groenvoorzieningen, openbare verlichting, leerlingen-vervoer en aanschaf van straatmeubilair. De Gemeente Oss maakt standaard gebruik van startformulieren bij inkoop. Hier moet vermeld worden of een product, dienst of levering voldoet aan de duurzaamheidscriteria die daarvoor staan. Aan de hand van deze startformulieren kan gemonitoord worden of inderdaad wordt voldaan aan de eisen van duurzaam inkopen. Het voldoen aan de eisen van duurzaam inkopen is een eigen verantwoordelijkheid van iedere afdeling. De inkoopcoordinator en de beleidsmedewerker duurzaamheid zorgen ervoor dat de organisatie weet wat duurzaam inkopen betekent voor de eigen werkzaamheden. Daarnaast wordt de organisatie door hen geinformeerd op het moment dat de criteria voor duurzaam inkopen veranderen. Resultaten Concreet heeft de Gemeente Oss de afgelopen jaren het stimuleringsbudget voor Duurzaam Inkopen vooral besteed aan: 1) Verduurzaming van het gemeentelijke vastgoed; - Diverse duurzaamheidsmaatregelen NME-centrum Elzenhoek, Amstelhoef, 5

8 scouting Berghem, sportaccomodatie Demen; - Gemeentehuis Oss (LED, koeling serverruimte); - Project frisse scholen ; - PV-panelen gemeentewerf. 2) Verduurzaming van de bedrijfsvoering (bedrijfsrestaurant, reprografie). 3) Verduurzaming gemeentelijke mobiliteit (aanschaf drie elektrische voertuigen). Duurzaam inkopen is inmiddels goed verankerd binnen de gemeentelijke bedrijfsvoering. De Gemeente Oss zet haar beleid hierin voort. Het aspect People wordt binnen inkopen en aanbesteden steeds belangrijker. In 2012 wordt het toepassen van social return verder gestimuleerd. 6

9 Hoofdstuk 3 Woningen 3.1 Revolving Fund (gemeentelijke duurzaamheidslening) en subsidieregeling Vlagheidefonds Duurzaamheidslening De Gemeente Oss beschikt sinds augustus 2010 over een duurzaamheidslening. De duurzaamheids-lening is een financiële steun in de rug voor huiseigenaren/ bewoners bij het treffen van energie-besparende maatregelen in en aan de woning. De Gemeente Oss werkt bij de Duurzaamheidslening samen met het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse Gemeenten (SVn). Inwoners kunnen minimaal en maximaal lenen. Tot een bedrag van heeft de Duurzaamheids-lening een looptijd van 10 jaar. Voor grotere bedragen een looptijd van 15 jaar. Men leent de eerste drie jaar aflossingsvrij en tegen een vaste lage rente. Na de eerste drie jaar gaat men rente en aflossing betalen. Het rentepercentage is altijd 3% lager dan het markttarief (condities SVn) met een minimum van 0,5%. De duurzaamheidslening is beschikbaar voor eigenaren van een bestaande woning. Vlagheidefonds De Gemeente Oss beschikt sinds augustus 2010 ook over een subsidieregeling (Vlagheidefonds). Via het Vlagheidefonds kunnen particuliere eigenaren van een woning en non-profit instellingen subsidie aanvragen voor een investering in een duurzame energievoorziening. Het gaat dan om de aanschaf en installatie van een zonneboiler(systeem), een systeem voor douchewater warmte-terugwinning, kleinschalige windenergietoepassing of een voorziening voor warmte-koude opslag. Zowel eigenaren van bestaande bouw en nieuwbouw kunnen gebruik maken van de subsidieregeling Vlagheidefonds. In verband met het zonnepanelenproject Bij ons aan de PV ( ) is het onderdeel PV in 2011 uit het Vlagheidefonds gehaald. In maart 2012 is het functioneren van het Vlagheidefonds geëvalueerd en ter kennisname aangeboden aan het college van B&W en de commissie WOM. 3.2 Energiezuinig gedrag door wijkgerichte aanpak Energieboxen Het project energiezuinig gedrag door wijkgerichte aanpak is in de afgelopen jaren twee keer uitgevoerd. In samenwerking met het ROC zijn er energieboxen uitgedeeld. Dit is onder andere gebeurd in de wijk Schadewijk. Project maatwerkadviezen In 2010 zijn maar liefst 6000 woningeigenaren in de Gemeente Oss schriftelijk én persoonlijk benaderd om mee te doen aan een energiebesparende actie van de Gemeente Oss. Start van de actie was op dinsdag 27 april 2010: die dag belde wethouder Hoeksema aan bij bewoners om persoonlijk te vragen of zij mee wilde doen aan de actie. Het doel van deze actie was om eigenaren van woningen van tien jaar en ouder te bewegen- geheel kosteloos - een energielabel en een maatwerkadvies voor hun woning op te laten stellen. Per woning was hiervoor een (landelijke) subsidie beschikbaar. Het advies is uitgebracht door gecertifeerde energieadviseurs. In het maatwerkadvies staan besparingsmaatregelen die leiden tot energiebesparing. In totaal zijn er maar liefst 2350 maatwerkadviezen afgegeven. Energiebeurs Als een vervolg op het project maatwerkadviezen is in 2011 een grootschalige energiebeurs georganiseerd in samenwerking met het ROC, RMB en verschillende regionale bedrijven (isolatie-, installatie-, verlichtingsbedrijven en leveranciers van zonnepanelen). Naast het organiseren van een energiebeurs is ook de duurzaamheidslening van de Gemeente Oss en de subsidieregeling een stimulans voor woningeigenaren om aan de slag te gaan met energiebesparende maatregelen. Besparen met Korting! Naast het energiebesparingsproject met maatwerkadviezen is in 2010 ook het energiebesparings-project Besparen met Korting uitgevoerd. Het energie-besparingsproject Besparen met Korting is uitgevoerd samen met het RMB en de gemeenten Bernheze, Boxmeer, Cuijk, Sint-Oedenrode, Uden en Veghel. Tijdens deze energiebesparingscampagne hebben meer dan 20 ondernemers uit de regio hun meest energiezuinige wasmachines, drogers, vriezers en koelers met een mooie korting aangeboden. Met het energie- 7

10 besparingsproject wilden de lokale ondernemers en de deelnemende gemeenten inwoners stimuleren om een milieubewuste keuze te maken bij de aankoop van nieuw witgoedapparatuur. Zonnepanelen Sluit je aan! Acht gemeenten in Noordoost-Brabant, waaronder de Gemeente Oss, zijn in 2011 begonnen met de gezamenlijke inkoop van zonnepanelen voor particulieren en bedrijven. Door de gezamenlijke inkoop is een korting van 20% behaald op de reguliere marktprijs. Maar liefst 23 belangstellende bedrijven uit het hele land hebben zich in oktober 2011 aangemeld als geïnteresseerde marktpartij om de panelen in te kopen en te installeren Eind december is hier één bedrijf uit gekozen: Sun & Wind energy. Zij zijn begin 2012 gestart met de wervingscampagne. Anno maart 2012 blijkt de belangstelling voor het project zeer groot. 3.3 Prestatieafspraken met woningbouwcorporaties Regionaal Convenant Duurzaam Bouwen Het Regionaal Convenant Duurzaam Bouwen is een samenwerking tussen de gemeenten, de woningcorporaties en bouwbedrijven in de regio Noordoost- Brabant. Met het afsluiten van dit convenant wilden deze partijen bereiken dat duurzaamheid in Noordoost Brabant een vanzelfsprekend onderdeel wordt van bouwen en renoveren. Het convenant zorgt ervoor dat in elke deelnemende gemeente dezelfde afspraken gelden. Dat geeft duidelijkheid voor bouwers en zorgt voor een gelijk speelveld. De looptijd van dit convenant is gelijk aan de periode van het Osse klimaatprogramma. In 2012 zal gewerkt worden aan een nieuw Regionaal Convenant Duurzaam Bouwen. Op 24 januari 2010 is een bijeenkomst georganiseerd voor een evaluatie van het convenant na 1 jaar en om gemeenten en experts uit te nodigen om elkaar te informeren over duurzaam bouwen trends en tips. Deze bijeenkomst is gehouden in Oss. Prestatie-afspraken met woningbouwcorporaties In 2012 wordt een gemeentelijke woonvisie opgesteld. De Gemeente Oss heeft DHV betrokken om aan de slag te gaan met deze woonvisie. In de nieuwe woningvisie zal specifiek aandacht worden besteedt aan de prestatieafspraken tussen de gemeente en de woningbouwcorporaties op het gebied van energiebesparing. De woningbouwcorporaties zijn een belangrijke partner voor de gemeente bij de verduurzaming van de (bestaande) woningvoorraad. De afspraken uit het nieuwe Regionaal Convenant Duurzaam Bouwen worden hierin meegenomen. 3.4 Nieuwbouw energieneutraal In de afgelopen periode is nog geen ervaring opgedaan met energieneutraal bouwen. Ook is er geen pilot uitgevoerd. De verslechterde woningmarkt en de economische crisis hebben bijgedragen aan het feit dat dit project vooralsnog niet is gerealiseerd. Wel is in 2011 een onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden van een slimme financiering voor duurzame(re) woningen. Zie hiervoor paragraaf 3.6 Kennisoverdracht duurzame nieuwbouw. 3.5 Handhaving EPC In 2012 wordt een pilot uitgevoerd met betrekking tot de handhaving van de EPC. Dit onderzoek wordt uitgevoerd voor en door de afdeling PBWM. 3.6 Kennisoverdracht duurzame nieuwbouw In 2010 is ten behoeve van een woningbouwplan in Lith-Oost een energiescan uitgevoerd. Hieruit komt een kansrijke businesscase naar voren waarbij de te bouwen woningen worden verwarmd door middel van een collectieve voorziening. Besluitvorming hierover staat gepland voor Onderzoek financiering duurzame woningen De Gemeente Oss heeft in 2011 een extern bureau gevraagd voor ondersteuning bij een onderzoek naar de financiering van duurzame woningen. De Gemeente Oss heeft de ambitie meer energiezuinige woningen te bouwen, maar stuit hierbij op het probleem dat banken door de AFM worden verhinderd voor dergelijke woningen hogere hypotheken te verschaffen. Hoewel de energielasten voor kopers lager zijn, en daarmee de financiële ruimte voor hypotheekbetalingen hoger is, kunnen banken hiermee geen rekening houden bij het verstrekken van hypotheken. Op deze manier blokkeert de huidige hypotheekmarkt de verkoop van energiezuinige woningen. In het onderzoek stond de vraag centraal welke financieringsconstructies er elders in Nederland bestaan om de stagnatie in de verkoop en bouw van energiezuinige woningen op te heffen. Er is onderzocht of op landelijk niveau relevante regelgeving of afspraken bestaan. Vervolgens zijn een aantal 8

11 cases aan bod gekomen waar op lokaal niveau oplossingen zijn bedacht om de verkoop van energiezuinige woningen te stimuleren. Ook zijn spelers op de lokale hypotheek- en vastgoedmarkt ondervraagd naar hun visie op de bouw en verkoop van duurzame woningen in de Gemeente Oss. Bij het selecteren van relevante casussen is getracht voorbeelden van inventieve financieringsconstructies te vinden die ook in Oss zouden kunnen worden geïmplementeerd. Er is vooral gekeken naar relatief kleinschalige projecten waar de gemeente niet als grote geldschieter optreedt, maar eerder een bemiddelende of facilitaire rol opeist. De uitkomst van het onderzoek zal de Gemeente Oss handvatten moeten verstrekken om de problemen met betrekking tot de financiering van duurzame woningen te overkomen. 9

12 Hoofdstuk 4 Bedrijven 4.1 Energiescan, advies en financieringsstructuur bedrijven Kracht van Oss In 2011 is de kracht van Oss opgericht. De kracht van Oss is een initiatief van Rabobank Oss, Gemeente Oss, Osse ondernemersverenigingen (OVO, OIK en TIBO) en de Kamer van Koophandel. De kracht van Oss heeft als doel het behouden en creëren van werkgelegenheid door nieuwe economische activiteiten toe te voegen aan de bedrijvigheid. Het stimuleringsfonds van de kracht van Oss is opgericht om vernieuwende initiatieven uit Oss te stimuleren. Daarbij is het van belang dat het om nieuwe bedrijvigheid gaat die een bijdrage aan de werkgelegenheid levert. En waarin door samenwerking en innovatie wordt bijgedragen aan de economische ontwikkeling van Oss. Binnen de kracht van Oss zijn enkele thema s geformuleerd. Ook duurzaamheid is een thema en daarmee ook het onderwerp klimaatbeleid. Het voortzetten van de dialoog over duurzaamheid zal binnen de kracht van Oss een belankrijk speerpunt moeten blijven voor de komende jaren. In 2011 is een concept duurzaamheidsverklaring en energieconvenant opgesteld. Dit heeft nog niet tot besluitvorming geleid. De kracht van Oss heeft zich verbonden aan het project energie-uitwisseling op Elzenburg-de Geer. Daarnaast is het de bedoeling dat in 2012 een kwartiermaker wordt aangesteld om kennisuitwisseling op het gebied van duurzaamheid tussen bedrijven te bevorderen. Duurzaam ondernemen; energiebesparing in het MKB Dit project is een uitwerking van het project Energiescan, advies en financieringsstructuur binnen het thema bedrijven. Uitgangspunt is het stimuleren dat bedrijven energiebesparende maatregelen nemen. Dit project heeft als doel mede mogelijk te maken dat bedrijven inzicht krijgen in energiebesparingsmogelijkheden, te treffen maatregelen en de mogelijkheden deze maatregelen te financieren. Voor de periode is het mogelijk voor bedrijven uit het midden- en kleinbedrijf om een energiescan te laten uitvoeren. Via de website Ondernemen/Energiebesparing-MKB.htm kunnen ondernemers een aanmeldformulier invullen. Project energiebesparing supermarkten Samen met een aantal grote supermarktketens en gemeenten heeft de Gemeente Oss geparticipeerd in het project energiebesparing supermarkten in Noord-Brabant. De afspraken voor het bewuster omgaan met milieu en energie zijn vastgelegd in een convenant. Essentieel onderdeel van het project is dat supermarkten de koel- en vriesmeubelen voorzien van een dagafdekking, een glazen of plexiglazen (schuif) deur. Daarmee bespaart een supermarkt 40 tot 55% energie. In 2011 is hiermee een start gemaakt. De supermarkten die niet deelnemen aan het convenant zijn bezocht en waar nodig zijn handhavingstrajecten gestart. Oss bedrijvenbeurs Tijdens de Bedrijvenbeurs Oss heeft de Gemeente Oss in samenwerking met de organisatie het Energieplein opgezet. Dit diende drie doelen: - Deelname van de Gemeente Oss aan het Energieplein als katalysator om meer deelnemers rond het thema energie te werven en zo het thema maximaal onder de aandacht te brengen op de bedrijvenbeurs. - Bedrijven ter plekke adviseren over energiebesparing. - Promotie van het project Energiebesparing MKB en de mogelijkheid een energieadvies op maat te ontvangen met subsidie van de gemeente. Andere deelnemers waren onder andere een bedrijf in energiezuinige TL verlichting, een installatiebedrijf en een aanbieder van elektrische scooters. 4.2 Parkmanagement duurzame bedrijventerreinen Parkmanagement is verplicht opgelegd voor het bedrijventerrein Vorstengrafdonk voor de bewegwijzering, het beheer van de openbare ruimte en de beveiliging. Er is een goed functionerende organisatie met werkgroepen voor deze onderdelen. De bedrijventerreinen Moleneind, Landweer en Danenhoef hebben een bedrijventerreinen vereniging (VBML= Vereniging Bedrijventerreinen Moleneind Landweer). Het is in de afgelopen periode op deze terreinen nog niet gelukt park-management structureel van de grond te krijgen, wel op projectbasis. Momenteel is de Gemeente Oss in samenwerking met het bedrijfsleven aan de slag, met het goede voorbeeld van Vorstengrafdonk, om tot een stedelijk management te komen. Eén park- 10

13 managementorganisatie voor alle bedrijventerreinen in Oss. 4.3 Stimuleren inkoop groene energie door bedrijven Bedrijven op Vorstengrafdonk hebben aangegeven geen gezamenlijke inkoop te willen van energie. 4.4 Energie-uitwisseling tussen sectoren/bedrijven stimuleren Energiescans bedrijventerrein Elzenburg-De Geer Voor het bedrijventerrein Elzenburg-De Geer heeft de Gemeente Oss in 2011 een energiescan uitgevoerd. Hierbij heeft de Gemeente Oss kansrijke energiesamenwerking(en) tussen bedrijven aangetroffen. De hoofdaannemer van de Weg van de Toekomst, Ballast Nedam, heeft ingestemd om mee te werken aan de uitwerking van deze businesscase om te komen tot besparingsprojecten en de daarmee samengaande CO2-reductie. Na 2012 is het de bedoeling dat een succesvolle businesscase (n.a.v. de energiescan Elzenburg) wordt opgesteld en uitgevoerd. De ambitie is om dit Oss breed uit te zetten, met andere woorden te bekijken waar binnen de gehele Gemeente Oss de warmte (of energie) vraag en aanbod zit. Energiescan Vorstengrafdonk Voor het bedrijventerrein Vorstengrafdonk werd een onderzoek zoals dat voor Elzenburg-De Geer al in 2010 uitgevoerd. Er is veel restwarmte aanwezig maar tot op heden zijn er helaas nog geen mogelijkheden voor afzetten van die warmte. 4.5 Akkerbouw en veehouderij: energieproductie In 2012 wordt dit project meegenomen in het uitvoeringsprogramma Reconstructie. Het streven is om 3 agrarische ondernemers een energiescan aan te bieden. Het project heeft dan ook een andere titel gekregen: Stimuleren energiebesparing en duurzame energieproductie in de agrarische sector. 4.6 Opzet taskforce duurzame bedrijventerreinen Het opzetten van een taskforce voor duurzame bedrijventerreinen is niet gerealiseerd in de afgelopen periode. 11

14 Hoofdstuk 5 Verkeer & Vervoer 5.1 Stimuleren duurzame mobiliteit De Gemeente Oss heeft in de afgelopen periode de transitie naar duurzame mobiliteit ingezet. De gemeente richt zich op verandering van het mobiliteitsgedrag (Het Nieuwe Werken) en op schone voertuigen, openbaar vervoer en schone(re) brandstoffen. De Gemeente Oss heeft in 2011 naast de bestaande aardgasvoertuigen, ook drie elektrische voertuigen voor het gemeentelijk wagenpark aangeschaft. Weg van de Toekomst De Gemeente Oss heeft bij het project Weg van de Toekomst scherpe voorwaarden gesteld waaraan ondernemers moesten voldoen om de Weg van de Toekomst gegund te krijgen. De weg moet klimaatneutraal opgeleverd worden. De hoofdaannemer houdt hiervoor een CO2-boekhouding bij. Elektrische fietsen Het projectbureau N329 zet bij wijze van proef tien elektrische fietsen uit bij Osse ondernemers. Het is de bedoeling dat de proef aanslaat en dat bedrijven en werknemers tot de aanschaf van een elektrische fiets overgaan. Onderzoek heeft aangetoond dat van de werknemers die elke dag in Oss moeten zijn, veel meer met de fiets kunnen komen. Eén op de drie reizigers woont binnen vijf kilometer van de zaak, en twee op de drie binnen vijftien kilometer van Oss. Elektrisch rijden Samen met diverse marktpartijen participeert de Gemeente Oss in een subsidieproject dat elektrisch rijden stimuleert ( Daarnaast heeft het college van Burgemeester en Wethouders in oktober 2011 ingestemd met de plaatsing van vijf elektrische laadpalen op de parkeerplaatsen Rusheuvel, Raadhuishof, de parkeergarage Bergoss, bij Vervoersbedrijf Van Driel en garage Hendriks op het industrieterrein Danenhoef. Vanuit het project SLIM Elektrisch Rijden Brabant heeft het RMB (Regionaal Milieubedrijf) in 2011 ook een promotour voor elektrisch rijden georganiseerd in Oss. Bestuurders, ambtenaren, ondernemers en anderen reden mee in tal van elektrische auto s. Een speciaal opgesteld Groen rijbewijs met achtergrondinformatie diende als reminder voor de tour. Plan van Aanpak duurzame mobiliteit Het RMB heeft in 2011 een Plan van Aanpak duurzame mobiliteit opgesteld. Hierin staat omschreven welke rol de regio Noordoost-Brabant heeft bij het realiseren van de doelstellingen op het gebied van duurzame mobiliteit en welke speerpunten daarbij gelden. Speerpunten zijn: rijden op (groen) gas en stimuleren van fietsgebruik, OV, mobiliteitsmanagement en elektrisch rijden. In december 2011 heeft het Algemeen Bestuur van het RMB dit plan goedgekeurd en ingestemd met de uitwerking tot een uitvoeringsprogramma. 5.2 Duurzaam en veilig vervoer van en naar scholen Groene Voetstappen De Gemeente Oss neemt al ruim vijf jaar deel aan de landelijke actie Groene Voetstappen tijdens de Week van de Vooruitgang (nu Europese Mobiliteitsweek). Alle basisscholen kunnen materialen bij de Gemeente Oss bestellen en krijgen deze gratis aangeboden. Aanpassen schoolomgevingen De schoolomgeving van een aantal scholen in de Gemeente Oss zijn aangepast met Julie weg-meubilair. De omgeving is aangepast met maatregelen waardoor auto s worden geattendeerd op de schoolomgeving en hun snelheid aanpassen. 5.3 Stimuleren en faciliteren rijden op aardgas In de Gemeente Oss is in de afgelopen jaren een aardgasvulstation gerealiseerd. Bij tankstation Tango kan bovendien naast aardgas (CNG) tanken ook een elektrische auto wordenopgeladen. Bij Tankstation de Cock kunnen biobrandstoffen getankt worden. Op het terrein van VOSS Logistics is een LNG-vulstation (aardgas) gerealiseerd ten behoeve van haar eigen wagenpark. 12

15 Hoofdstuk 6 Grootschalige Duurzame Energie opties 6.1 Businesscase biomassa energiecentrale In 2007 zijn de gemeenten Bernheze, Oss, Veghel, Uden en Sint Oedenrode (kortweg BOVUS-gemeenten genoemd) samen een traject gestart op initiatief van de Gemeente Oss om te komen tot het opwekken van duurzame energie uit biomassa in de eigen regio. De te verwerken biomassa bestaat uit het gemeentelijk groenafval en GFT-afval in deze gemeenten. In 2010 vond de Europese aanbesteding van het integraal groenafval/ GFT BOVUS-gemeenten plaats. Bij besluit van 23 november 2010 hebben de colleges van de vijf gemeenten de aanbesteding voorlopig gegund. Tegen dit besluit werd door één van de inschrijvers een kort geding aangespannen. Na acht maanden oponthoud door twee juridische procedures heeft het college in oktober 2011 besloten definitief te gunnen aan Attero Zuid B.V. De biomassastromen die niet in de biomassa-energiecentrale kunnen worden verwerkt (natte fractie en overige organische fractie) worden deels vergist in een installatie van Attero in Venlo, waarbij ook duurzame energie wordt opgewekt, en deels gecomposteerd in Ravenstein en Sint-Oedenrode. In 2012 zal het vergunningentraject en RO traject t.b.v. de bouw van de nieuwe biomassaenergiecentrale doorlopen worden. De realisatie van de BMEC zal plaatsvinden in de Gemeente Uden (Odiliapeel). Totdat deze centrale operationeel is, wordt de biomassa verwerkt in een al in bedrijf zijnde biomassa-energiecentrale van Attero. Aan de verwerking in deze tussenperiode worden dezelfde voorwaarden gesteld ten aanzien van duurzaamheid als in de aanbesteding. De nieuw te bouwen centrale moet operationeel zijn met ingang van 1 december Vanwege de juridische procedures is deze termijn verlengd tot 1 juni De overeenkomst met Attero is aangegaan voor een periode van 12 jaar (t/m 2024). 6.3 Kansenkaart en uitvoeringsplan duurzame warmteen koudelevering Landelijk is een kansenkaart voor KWO opgesteld. Hiermee was er geen noodzaak meer om voor de Gemeente Oss apart nog een kansenkaart op te stellen. De Gemeente Oss gaat in 2012 aan de slag met een nota Gebiedsgericht grondwaterbeheer. De mogelijkheden voor KWO worden hierin opgenomen. De bedoeling is dat daarmee kaders geschept worden voor KWO. 6.4 Duurzame energie in structuurvisies en bestemmingsplannen Het optimaal verankeren van het thema duurzame energie in nog vast te stellen (deel)structuurvisies en bestemmingsplannen is niet gerealiseerd in de afgelopen periode. 6.5 Realisatie windenergie op bedrijventerrein Elzenburg De realisatie van windenergie op bedrijventerrein Elzenburg is tot nu toe niet mogelijk gebleken in verband met beperkingen ten aanzien van radarverstoring, landschappelijke inpassing en eigendomsverhoudingen. 6.2 Onderzoek duurzame energieopties In de periode is geen specifiek onderzoek uitgevoerd naar duurzame energie opties zoals zonne-energie of waterkracht. Het onderzoeken naar mogelijkheden voor duurzame energie opties zal worden meegenomen met de routekaart voor de periode na

16 Hoofdstuk 7 Adaptatie 7.1 Adaptatieagenda Het opstellen van een adaptatieagenda is gestart in In 2011 is hier geen verdere invulling aan gegeven wegens prioritering van andere beleidszaken. In 2012 is het opstellen van de adaptatieagenda opnieuw opgepakt en zal worden afgerond. De adaptatieagenda laat zien welke ontwikkelingen zich voordoen ten gevolge van de veranderingen van temperatuur en neerslag. Daarnaast staat in de adaptatieagenda welke maatregelen de Gemeente Oss al neemt en welke nog wenselijk zijn. Ook laat de adaptatieagenda zien welke veranderingen geen actie van de gemeente vraagt, simpelweg omdat de Gemeente Oss niet bij machte is om hier verandering in te brengen of omdat een andere instantie hiervoor verantwoordelijk is (zoals waterschappen of ministeries). De adaptatieagenda geeft verder aan welke gevolgen de gemeente acceptabel vindt, waar we feitelijk meebuigen met de ontwikkeling die de natuur doormaakt en welke gevolgen dat heeft. De nadruk van de adapatatieagenda ligt op het thema gezondheid. Hierbij moet gedacht worden aan toename en het ontstaan van nieuwe soorten ziekteverwekkers (o.a. parasieten) die ontstaan als gevolg van hogere temperaturen en overstromingen. Andere gevolgen voor de gezondheid zijn bijvoorbeeld toename allergieën (langer pollenseizoen), hittestress, luchtwegklachten ten gevolge van luchtverontreiniging, etcetera. Ook wordt het thema gezondheid gelinkt aan nieuwbouw van bijvoorbeeld woningen en scholen. De adaptatieagenda geeft aan wat de Gemeente Oss wil doen om zich voor te bereiden op de verandering van het klimaat. Welke acties worden ondernemen, wie hebben we daarbij nodig en tegen welke kosten. De adaptatieagenda gaat niet over maatregelen die tot doel hebben de klimaatverandering tegen te gaan (mitigatie). Hiervoor voert de Gemeente Oss klimaatbeleid uit. De adaptatieagenda gaat alleen over klimaatadaptatie: het aanpassen aan de gevolgen van klimaatverandering. 14

17 Hoofdstuk 8 Organisatieversterkende randvoorwaarden 8.1 Beleidsmatige inbedding Klimaatprogramma De Gemeente Oss heeft eind 2008 in navolging op het klimaatprogramma een nieuw klimaatprogramma opgesteld. De wens was om in het nieuwe programma naast het voorkomen en beperken van CO2 uitstoot door energiebesparing en door inzet van duurzame energie het programma tevens te richten op het treffen van voorbereidingen om om te gaan met de gevolgen van klimaatverandering. Geconcludeerd kan worden dat het klimaatprogramma van de Gemeente Oss voor een groot deel gerealiseerd is in de afgelopen jaren. duurzame renovatie van het gemeentehuis dragen bij aan een positieve beeldvorming. 8.3 Borging duurzame gebiedsontwikkeling In 2010 heeft de Gemeente Oss het handboek Duurzame Stedenbouw opgesteld. Hierin staan verschillende gebiedstypen beschreven met daarbij basiskwaliteiten en ambitiekwaliteiten voor duurzame gebiedsontwikkeling. Hoe je duurzaamheid in het proces van gebiedsontwikkeling kunt betrekken staat in dit handboek omschreven. Vanuit daar kan de duurzaamheidsparagraaf worden opgesteld voor ruimtelijke plannen. Het handboek maakt het opstellen van zo n paragraaf makkelijker. Het verdient nog wel de aanbeveling om dit handboek bestuurlijk vast te stellen en te werken met een borgingsdocument waarin omschreven staat hoe het handboek in werkprocessen standaard meegenomen kan worden. Jaarlijkse duurzaamheidsverslagen en evaluatie Klimaatprogramma De Gemeente Oss stelt jaarlijks een duurzaamheidsverslag op om haar inwoners en het bestuur te informeren over de voortgang van de verschillende duurzaamheids- en klimaatprojecten. Het gehele klimaatprogramma is in 2012 in met dit evaluatieverslag geëvalueerd. Het evaluatieverslag vormt ook de aanzet voor de periode na Triple A-status Klimaatverbond De Gemeente Oss heeft als HIER-Klimaatverbondgemeente een AAA-status verworven, de hoogste status. Oss voert minimaal 50% van de activiteiten uit die vallen onder de 10 speerpunten van het gemeentelijk klimaatbeleid die het Klimaatverbond heeft ontwikkeld. Hiermee is Oss één van de koplopers in gemeentelijk klimaatbeleid. 8.2 Communicatie Structurele communicatie over de aanpak en resultaten van het gevoerde klimaatbeleid naar alle betrokkenen is belangrijk. Medewerkers van de Gemeente Oss worden gevraagd als sprekers voor congressen of workshops. Verder komen collega s van andere gemeenten regelmatig op bezoek om duurzame inspiratie op te doen. Ook de realisatie van prestigieuze projecten zoals de Weg van de Toekomst en de 15

18 Hoofdstuk 9 Klimaatbeleid Landelijke klimaatagenda Landelijk is in 2011 een nieuwe klimaatagenda opgesteld voor de periode : Werk maken van klimaat. De landelijke klimaatagenda heeft 5 thema s en tien speerpunten: 1. Duurzame gebouwde omgeving - Bestaande woningen en gebouwen energiezuiniger maken - Naar energieneutrale nieuwbouw 2. Duurzame mobiliteit - Naar betere ketenmobiliteit - Duurzaam goederenvervoer - Groen gas en elektrisch vervoer 3. Duurzame bedrijven - Lokale duurzame economie - Energiebesparing bedrijven via handhaving 4. Duurzame energieproductie - Lokale duurzame energieproductie - Smart Grids 5. Klimaatneutrale stad/regio - Transitie naar de Klimaatneutrale stad en regio 9.2 Routekaart Gemeente Oss De Gemeente Oss stelt voor de periode na 2012 geen specifiek klimaatprogramma op, maar gaat verder gaan op de ingeslagen weg. In plaats van een nieuw klimaatprogramma wordt in 2012 een routekaart opgesteld. Niet alleen een routekaart voor een klimaatneutrale gemeentelijke organisatie, maar ook een routekaart voor de overige thema s. Het gaat dan om de volgende thema s: 1. Gemeentelijke organisatie 2. Woningen (nieuwbouw en bestaand) 3. Bedrijven 4. Verkeer en Vervoer 5. Grootschalige Duurzame Energie Deze thema s sluiten aan bij de landelijke klimaatagenda. 16

19 Bijlage 1 Overzicht projecten Klimaatprogramma Project Routekaart klimaatneutrale organisatie Energiemanagement Voorbeeld energieneutrale nieuwbouw Gerealiseerd Gerealiseerd Niet gerealiseerd Energiebesparing openbare verlichting Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Duurzaam Inkopen Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Revolving Fund en Vlagheidefonds Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Energiezuinig gedrag door wijkgerichte aanpak Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Prestatieafspraken met woningbouw-corporaties In uitvoering Nieuwbouw energieneutraal Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Handhaving EPC In uitvoering Kennisoverdracht duurzame nieuwbouw Gerealiseerd Gerealiseerd Energiescan, advies en financierings-structuur bedrijven Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Parkmanagement duurzame bedrijven-terreinen Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Stimuleren inkoop groene energie door bedrijven Vervallen Vervallen Vervallen Vervallen Energie-uitwisseling tussen sectoren/ bedrijven stimuleren Gerealiseerd In uitvoering Akkerbouw en veehouderij: energieproductie In uitvoering 17

20 Project Opzet taskforce duurzame bedrijven-terreinen Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Stimuleren duurzame mobiliteit Gerealiseerd Duurzaam en veilig vervoer van en naar scholen Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Stimuleren en faciliteren rijden op aardgas Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Businesscase biomassa energiecentrale Gerealiseerd Gerealiseerd Onderzoek duurzame energieopties Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Kansenkaart en uitvoeringsplan duurzame warmte en koudelevering Gerealiseerd Duurzame energie in structuurvisie/ bestemmings-plannen Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Niet gerealiseerd Realisatie windenergie op bedrijventerrein Elzenburg Niet gerealiseerd Adaptatieagenda Gerealiseerd Beleidsmatige inbedding Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Communicatie Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Borging duurzame gebiedsontwikkeling Gerealiseerd (handboek) 18

21 Bijlage 2 Overzicht uitgaven Klimaatprogramma Uitgaven zijn gedaan vanuit de incidentele budgetten SLOK & Duurzaam inkopen en het structurele budget duurzaam milieubeleid Gemeentelijke organisatie Duurzaam inkopen & MVO-maatregelen Bedrijfsrestaurant Reprografie Representatie Natuur en Milieueducatie Jij maakt uit!, Solar Kids/ digitale schoolkrant e.d Ondersteuning project Frisse Scholen Verduurzaming gemeentelijke gebouwen Duurzaamheidsmaatregelen gemeentehuis Dubo-maatregelen (Elzenhoek, Amstelhoef, e.d.) Project energiemanagement gemeentelijke gebouwen Verduurzaming gemeentelijk wagenpark Extra roetfilters Elektrisch rijden (meerkosten 3 auto s, 10 fietsen en 5 laadpalen en promotieactiviteiten) Verduurzaming openbare ruimte Kosten regionale aanbesteding biomassa Bijdrage chemievrije onkruidbestrijding Klimaatneutrale openbare verlichting Julianastraat Bestaande woningvoorraad Project maatwerkadviezen 2010/ Regionaal PV-project Duurzaam Bouwen Energiescan Lith-Oost Onderzoek Slimme financiering energiezuinige nieuwbouw Plan van aanpak verduurzaming bestaande woningvoorraad Samenwerking bedrijfsleven Haalbaarheidsstudie energie uit asfalt N Energiescan Vorstengrafdonk Energiescan Elzenburg en ontwikkelen businesscases Energieplein / bedrijvenbeurs Energiescans MKB Energiebesparingsprojecten i.s.m. ZLTO Duurzame mobiliteit Regionaal PvA 2012 duurzame mobiliteit (uitvoeringsprojecten) Evenementen/ promotie elektrisch rijden ( ) Electric Roadshow, Haute Voiture, groen Rijbewijs e,d. 19

22 Bijlage 3 Routekaart Duurzaam Oss (op hoofdlijnen) 20

23

24