Voorwoord 2. Samenvatting 3

Transcriptie

1

2 Voorwoord Voor u ligt het afsluitende onderzoek van mijn studie Interactieve Media aan de Hogeschool van Amsterdam. Na vier jaar is er een einde gekomen aan deze prettige periode uit mijn leven en is het weer tijd voor het volgende hoofdstuk. De keuze voor interactieve media heb ik vier jaar geleden gemaakt, eigenlijk omdat ik simpelweg niets beters wist. Het enige dat ik zeker wist was dat in Amsterdam wilde studeren. Ik had geen idee wat ik precies wilde en na een bezoek aan een opendag van deze opleiding had ik er een goed gevoel over en heb ik me ingeschreven. Het eerste jaar voelde ik me helemaal op mijn plek, ik was er van overtuigd dat ik de juiste keuze had gemaakt. Ook het tweede jaar, waarin de opleiding iets meer vorm kreeg, vond ik erg interessant en heb ik met veel plezier doorlopen. Gedurende het derde jaar begon de studie me een beetje tegen te staan. Ik had het gevoel dat ik, in grote lijnen, steeds maar weer hetzelfde deed en ik zag mezelf ook nog niet werkzaam als IAM professional. Daarnaast had ik me nog steeds niet echt ergens in gespecialiseerd en kon ik mijn talent ook nergens vinden. Toch was het voor mij vanzelfsprekend om de opleiding af te maken. Inmiddels heb ik besloten om volgend jaar een deeltijdopleiding aan de Pabo te gaan volgen en voor mij persoonlijk heeft dit onderzoek dan ook een grote toegevoegde waarde aangezien ik nu veel beter op de hoogte ben van de problematiek met betrekking tot ICT in het basisonderwijs. Daarnaast kan ik tijdens de opleiding veel voordeel halen uit de kennis die ik de afgelopen jaren heb opgedaan. Dit onderzoek had niet tot stand kunnen komen zonder de begeleiding en hulp van een aantal mensen. Allereerst wil ik mijn afstudeerbegeleider Marianne Meijer-Meijers graag bedanken voor haar tijd en energie. Dankzij haar nuttige feedback en tips is dit onderzoek geworden wat het nu is. Ook wil ik graag alle basisschool- en Pabodocenten bedanken voor hun medewerking aan mijn enquête en vragenlijst. Daarnaast gaat mijn dank uit naar Nadine Vestering van stichting Kennisnet, naast haar functie als externe beoordelaar heeft ze ook een aantal keer de tijd en moeite genomen om mij van informatie te voorzien. Tot slot wil ik mijn vriend Eric bedanken voor zijn steun, hulp en kritische blik. De afgelopen maanden hebben in het teken gestaan van dit onderzoek. Er waren dagen bij dat ik de deur niet uit ben geweest en ook mijn sociale leven heeft op een laag pitje gestaan. Ik kijk dan ook met gemengde gevoelens uit naar de tijd die komen gaat. Aan de ene kant zal ik zeer blij en opgelucht zijn dat het allemaal is afgesloten maar aan de andere kant zal het raar zijn om na de zomer niet weer naar school te gaan. Iets wat ik de afgelopen 18 jaar wel steeds heb gedaan. 2

3 Samenvatting Om de problematiek met betrekking tot de inzet van ICT in het basisonderwijs goed in kaart te brengen heb ik onderzoek gedaan naar de stand van zaken op dit moment. De onderzoeksvraag die ik hiervoor heb opgesteld luidt als volgt: Waarom maken veel basisschooldocenten nog geen optimaal gebruik van de mogelijkheden van interactieve media in de les en op welke manier kan dit bevorderd worden? De afgelopen jaren is er enorm veel veranderd in de wereld van ICT. Ook het onderwijs krijgt onvermijdelijk te maken met de eis om ICT te integreren binnen het onderwijs. ICT in het onderwijs is van grote toegevoegde waarde. Aantrekkelijker onderwijs en een rijkere leeromgeving worden als belangrijkste opbrengsten van ICT genoemd. Om ICT succesvol in het onderwijs te integreren is het erg belangrijk dat de docent verstand van zaken heeft met betrekking tot de inzet van hiervan. Overmatig of verkeerd gebruik van ICT leidt tot slechtere leerprestaties. Vooral het gebruik van het digitale schoolbord is de afgelopen jaren explosief toegenomen, het digitale schoolbord draagt bij aan de betrokkenheid en motivatie van leerlingen. De interactiviteit van het digibord zorgt ervoor dat ze langer geconcentreerd kunnen blijven. Andere vormen van interactieve media zoals games en web 2.0 toepassingen worden nog maar minimaal ingezet in het basisonderwijs. Stichting Kennisnet probeert management en docenten te overtuigen en te motiveren om ICT in te zetten in het onderwijs. Op hun website is van alles te vinden met betrekking tot dit onderwerp. Om docenten te motiveren ICT te gaan gebruiken ontwikkelt Kennisnet allerlei verschillende programma`s waar leerkrachten aan kunnen deelnemen. Een voorbeeld hiervan is het samen deskundiger met de Pabo project van Kennisnet. Dit project zorgt ervoor dat basisschooldocenten door middel van een stagiair(e) antwoord krijgen op een door hun geformuleerde ontwikkelingsvraag die betrekking heeft op ICT. De stagiair(e) werkt op deze manier aan zijn of haar ICT-competenties en de basisschool leert middels de stagiair(e) weer iets op het gebied van ICT in het onderwijs. Daarnaast ontwikkeld de Pabo een duurzame relatie met de stageschool. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat veel docenten moeilijkheden hebben met betrekking tot digitale media in het onderwijs. Vaak heeft dit te maken met de factoren bereidheid, vaardigheid en gelegenheid. Deze drie factoren zijn gebaseerd op het model van Blumberg en Pringle (1982). Docenten zien de gelegenheid om gebruik te maken van ICT als het grootste probleem. Zij hebben behoefte aan goede materialen, een werkende infrastructuur en voldoende tijd om zich te verdiepen in de mogelijkheden van ICT. Volgens het management is er echter behoefte aan een betere vaardigheid van docenten. Een ander groot probleem met betrekking tot ICT-gebruik in het basisonderwijs is het ICT-gebruik op de Pabo. Uit onderzoek blijkt dat er op de Pabo onvoldoende aandacht wordt besteed aan de integratie van ICT in het basisonderwijs terwijl zij juist de docenten van de toekomst leveren en dus uiteindelijk ook de oplossing van het probleem kunnen zijn, mits zij zelf het goede voorbeeld geven. De reden dat basisschooldocenten nog niet voldoende gebruik maken van de mogelijkheden van interactieve media is omdat zij één (of meerdere) van de drie factoren missen. Een tekort aan bereidheid, vaardigheid of gelegenheid zorgt ervoor dat er geen ICT-gebruik is. Om ervoor te zorgen dat al deze factoren aanwezig zijn worden vanuit Kennisnet allerlei projecten aangeboden. Daarnaast is de integratie van ICT in het onderwijs naar mijn mening ook een kwestie van tijd. 3

4 Inhoudsopgave Voorwoord 2 Samenvatting 3 1. Inleiding Probleemomschrijving Vraagstelling Doelstelling en doelgroep Vooruitblik opbouw van de onderzoek 7 2. De opkomst van interactieve media De opkomst van de technologie Internet Internetgebruik ICT in het onderwijs 9 3. Welke vormen van interactieve media zijn er op dit moment in het basisonderwijs te onderscheiden? Digitale schoolborden Elektronische leeromgevingen Games Kennisnet Internet Web Mobiel leren Conclusie Wat zijn de positieve en negatieve kanten van de toenemende interactieve media op basisscholen? De kennismaatschappij Kernfuncties onderwijs in Nederland Opbrengsten Educatie op persoonlijk niveau Negatieve kanten Overmatig gebruik van ICT Implementatie Conclusie Basisschooldocenten en interactieve media Knelpunten Blumberg en Pringle ICT-vaardigheid Motivatie ICT-geletterdheid Behoeften docenten Visie op ICT in het onderwijs Contact Conclusie 26 4

5 6. Pabo`s en ICT De Pabo student als ICT-deskundige Pabotool ICT gebruik binnen de Pabo Conclusie Conclusie en mogelijke oplossingen Uitkomsten onderzoek basisschooldocenten Mogelijke oplossingen Toekomstperspectieven Drie concepten om de bereidheid en vaardigheid van docenten met betrekking tot ICT te bevorderen Concept 1 gericht op de bereidheid van docenten om ICT te gebruiken Concept 2 gericht op de vaardigheid van docenten om ICT te gebruiken Concept 3 voor het behoud van motivatie en enthousiasme van docenten op ICT-gebied 37 Bronnenlijst 38 Bijlagen 41 Bijlage 1 Beoordeling externe professional 41 Bijlage 2 - onderzoeksopzet basisschooldocenten 42 Bijlage 3 introductiebrief bij vragenlijst 43 Bijlage 4 vragenlijst over het gebruik van ICT door docenten in het basisonderwijs 44 Bijlage 5 resultaten enquête basisschooldocenten 46 Bijlage 6 onderzoek Pabo`s 50 5

6 1. Inleiding I hear and I forget. I see and I believe. I do and I understand. (Confucius) 1.1 Probleemomschrijving De mogelijkheden van interactieve media zijn de afgelopen jaren enorm gegroeid. Ook met betrekking tot het basisonderwijs zijn er talloze mogelijkheden ontstaan zoals een digitale/elektronische leeromgeving, digibords en allerlei interactieve toepassingen om het leren en lesgeven effectiever, leuker en makkelijker te maken. Basisscholen zijn de laatste jaren steeds meer gebruik van computers gaan maken. In 2001 stonden er één à twee computers in een klaslokaal, in 2008 was er gemiddeld één computer op zes leerlingen beschikbaar. 1 In het basisonderwijs worden de computers ongeveer drie uur per week gebruikt voor schooltaken. Het probleem is echter dat veel van de beschikbare mogelijkheden nog niet benut worden door de docenten in het basisonderwijs 2. Dit heeft naar verwachting te maken met factoren als gebrek aan ervaring, tijd en omstandigheden op school. Misschien wil men wel maar heeft men gewoonweg niet de kennis of ruimte om zich op dit gebied te ontwikkelen. Daarnaast speelt wellicht ook de onoverzichtelijkheid in het aanbod van didactische toepassingen op het gebied van ict en internet een mogelijke rol in de afstandelijkheid van docenten. Het internet is voor docenten een spinnenweb van sites gerelateerd aan het onderwerp ict in de klas. Talloze weblogs en websites gevuld met artikelen, rapporten, filmpjes en meningen over dit onderwerp zorgen voor een overload aan informatie. 1.2 Vraagstelling Ik ben er van overtuigd dat docenten de mogelijkheden met betrekking tot interactieve media in het basisonderwijs op dit moment nog niet voldoende benutten. Om er achter te komen wat hier de reden van is zal ik mezelf, gedurende dit onderzoek, de volgende hoofdvraag stellen: Waarom maken veel basisschooldocenten nog geen optimaal gebruik van de mogelijkheden van interactieve media in de les en op welke manier kan dit bevorderd worden? Hierbij komen de volgende deelvragen aan bod: - Welke vormen van interactieve media zijn er op dit moment in het basisonderwijs te onderscheiden? - Wat zijn de positieve en negatieve kanten van de toenemende interactieve media op basisscholen? - Op welke manier komen docenten in aanraking met mogelijke interactieve toepassingen die zij kunnen gebruiken binnen hun lesprogramma? - Op welke manier worden docenten gemotiveerd om aan de slag te gaan met interactieve toepassingen en hoe worden ze hier vervolgens in begeleid? 1 Bron: vergelijking Vier in Balans Monitor 2001 en 2008, Kennisnet 2 Bron: samen deskundiger LERO, Kennisnet 6

7 - In welke mate wordt er aandacht geschonken aan de educatie van Pabo studenten op het gebied van ICT? - Wat is de relatie tussen Pabo studenten en basisschooldocenten op het gebied van ICT? - Hoe verloopt de informatieoverdracht met betrekking tot ICT tussen Pabo studenten en basisschooldocenten? - Wat zijn mogelijke oplossingen die het gebruik van interactieve media door docenten in het basisonderwijs kunnen bevorderen? - Wat is het toekomstbeeld van interactieve media in het basisonderwijs? 1.3 Doelstelling en doelgroep Mijn onderzoek zal uiteindelijk voornamelijk een beschrijvend doel hebben. Binnen het onderzoek staat de basisschooldocent centraal, het uiteindelijke document is echter voornamelijk interessant voor Kennisnet en de Pabo opleidingen. Zij zijn degene die de toekomstige docenten aan het basisonderwijs zullen leveren en zijn er dus ook verantwoordelijk voor dat hun studenten voldoende bekwaam zijn op het gebied van interactieve media. Bovengenoemde instellingen kunnen uit het onderzoek afleiden wat precies het probleem is en welke oplossing ik hier voor zie. Naast stichting Kennisnet en de Pabo`s is het onderzoek uiteraard ook interessant voor docenten. Het verschaft informatie aan docenten die (nog) niet veel verstand hebben van interactieve media. Door het lezen van mijn onderzoek zullen ze een beter inzicht hebben in de problematiek, ontwikkelingen en mogelijkheden met betrekking tot interactieve media in het onderwijs 1.4 Vooruitblik opbouw van de onderzoek De opbouw van dit onderzoek zal redelijk synchroon lopen aan mijn deelvragen. Sommige hiervan zullen een apart hoofdstuk vormen en andere zullen behandeld worden binnen een ander hoofdstuk. Ik begin het onderzoek met een hoofdstuk over de opkomst van de technologie. Dit is niet perse noodzakelijk maar ik doe dit omdat ik op deze manier gelijk een goed beeld schets van wat ik precies bedoel als ik het over technologie heb, daarnaast wil ik graag aan de lezer duidelijk maken dat we ons op dit moment in een hele dynamische periode bevinden qua technologische ontwikkelingen. Door het onderzoek heen zal ik mijn mening niet vaak laten horen, pas in de conclusie zal ik hier aandacht aan schenken. 7

8 2. De opkomst van interactieve media 2.1 De opkomst van de technologie Als we de boekdrukkunst niet meerekenen, vonden de eerste grote communicatieve technologische ontwikkelingen plaats aan het eind van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw. Zo werd rond 1880 de telefoon uitgevonden en de eerste televisie zag het licht rond Deze communicatieve uitvindingen waren bijzonder innovatief maar logischerwijs nog niet toegankelijk voor het grote publiek. Pas rond de jaren 50 werden deze communicatiemiddelen voor het grote publiek bereikbaar. Het aantal televisietoestellen in Nederland steeg snel, in 1951 waren er maar 150 en in 1957 waren dit er al Ook de telefoon was een succes met als hoogtepunt zeven miljoen vaste telefoonaansluitingen halverwege de jaren 90, hierna nam het aantal af door de opkomst van de mobiele telefoon en internettelefonie. Met deze uitvindingen is de wereld toegankelijker geworden voor de burger. Verhuisde iemand vroeger van Limburg naar Noord-Holland dan begon hij een nieuw leven, hij zei zijn oude vrienden en kennissen vaarwel en moest een nieuw sociaal leven opbouwen in zijn nieuwe woonplaats. Tegenwoordig is men in staat grote afstanden te overbruggen en tegelijkertijd relaties en cultuur te behouden. Zelfs al emigreert men naar Afrika dan zijn er genoeg communicatiemiddelen om dagelijks contact te houden met het thuisfront. Cultuur, afkomst en menselijke interactie zijn niet langer gebonden aan plaats, tijd of afstand. De wereld is binnen handbereik Internet Toen Tim Berners-Lee, in 1991, het World Wide Webproject publiceerde, was het huidige internet geboren. Zijn introductie van klikbare, aan elkaar gelinkte pagina`s maakte het bestaande internet klaar voor het grote publiek. In 1993 verscheen de eerste browser en zoekmachine 4. Laatstgenoemde was het eindproduct van een onderzoeksproject aan een universiteit. Vanaf dat moment ging het hard met de ontwikkelingen op het gebied van internet. Onderstaande tijdsbalk geeft aan wat er de afgelopen jaren allemaal is toegevoegd aan de mogelijkheden van het internet. Afbeelding 2.1: ontwikkelingen op het gebied van internet 3 Bron: 4 Bron: 8

9 2.1.2 Internetgebruik De afgelopen jaren is het internet enorm populair geworden. Uit onderzoeken van het CBS en Trendbox blijkt dat in 2005, 83% van de Nederlandse bevolking toegang had tot het wereld wijde web. Tien jaar eerder was dit nog maar 1% 5. Deze internetters van het eerste uur waren voornamelijk mannen, jongeren, hoger opgeleiden en inwoners van de Randstad. Vooral de verhoudingen tussen mannelijke en vrouwelijke internetgebruikers zijn de laatste jaren rechtgetrokken. Was in 1995 nog 80% van de internetbevolking van het mannelijke geslacht, tegenwoordig is de verdeling Afbeelding 2.2: internetgebruik van 1995 tot 2005 Bron: Trendbox ( 2.2 ICT in het onderwijs Zoals eerder gezegd is het gebruik van ICT in onze maatschappij de laatste jaren fenomenaal gegroeid. De term Informatietechnologie (IT) kwam in opkomst in de jaren 70 en stond oorspronkelijk voor technologieën die de gebruiker direct toegang gaven tot een breed bereik van verschillende informatietypen. Het begrip werd later verbreed tot Informatie en Communicatie Technologie om ook het aspect elektronische communicatie een plek te geven. ICT maakt het mogelijk om kennis en informatie te creëren, te verzamelen, te bewaren, te gebruiken en om contact te leggen met mensen en bronnen over de hele wereld. ICT heeft ervoor gezorgd dat de wereld een stuk kleiner is geworden. Daarnaast heeft de snelle ontwikkeling van ICT diepgaande veranderingen teweeggebracht in onze manier van leven en werken. Deze veranderingen hebben geleid tot de opkomst van de informatiemaatschappij of kennismaatschappij, een maatschappij waarin informatie, kennis en creativiteit centraal staan en waarbij ICT niet meer weg te denken valt. Deze kennissamenleving vereist dat jongeren kunnen omgaan met ICT. Om dit te bereiken is een grote rol weggelegd voor het onderwijs 6. 5 Bron: 6 Bron: Jaarboek ICT en samenleving 2006, de digitale generatie 9

10 Er zijn grofweg drie belangrijke redenen/doelstelling te onderscheiden voor de integratie van ICT in het onderwijs. In verschillende onderzoeken 7 wordt de indeling van Hawkridge uit 1990 aangehaald: - Sociale doelstellingen: leerlingen verwerven een algemene vertrouwdheid met ICT ter voorbereiding op het leven als burger in een kennissamenleving - Economische doelstellingen: leerlingen worden voorbereid op het gebruik van ICT in toekomstige beroep(en) - Onderwijskundige doelstellingen: de inzet van ICT voor kwaliteitsverbetering van onderwijs- en leerprocessen. Bovenstaande principes illustreren het mogelijke bereik dat ICT in het onderwijsproces kan hebben. Om deze potentiële voordelen te realiseren wordt de integratie van ICT in het onderwijs door allerlei instantie`s en de overheid gestimuleerd. De huidige ontwikkelingen weerspiegelen echter dikwijls alleen de economische en sociale doelstellingen. Een voorbeeld hiervan is terug te vinden in het actieplan eeurope 2002, een plan wat erop gericht is om, tegen 2010, van de Europese Unie de meest dynamische en meest concurrerende kenniseconomie ter wereld te maken. Een van de doelstellingen in dit actieplan is dat alle afgestudeerden digitaal geletterd moet zijn zodat ze goed voorbereid zijn op deze kennismaatschappij. Door teveel te focussen op de sociaaleconomische principes van Hawkridge wordt ICT op veel scholen geïntroduceerd als een apart vak. Een serie lessen waarin scholieren een aantal technische aspecten wordt aangeleerd terwijl ICT geletterdheid juist een secundair gevolg zou moeten zijn van content gerelateerd internet gebruik 8. Het laatste aspect, de onderwijskundige doelstellingen, van de indeling van Hawkridge krijgt dus nog vaak te weinig aandacht. In dit onderzoek wil ik er graag achterkomen wat hier de reden van is en hoe dit verbetert kan worden. 7 Jaarboek ICT en samenleving 2006, Tondeur 2007, Development and validation of a model of ICT integration in primary education 8 Bron: Tondeur 2007, Development and validation of a model of ICT integration in primary education 10

11 3. Welke vormen van interactieve media zijn er op dit moment in het basisonderwijs te onderscheiden? De afgelopen jaren zijn er allerlei interactieve vormen van lesgeven ontwikkeld. Behalve talloze websites zijn er natuurlijk ook de digitale schoolborden en er wordt ook al voorzichtig het één en ander uitgeprobeerd met mobiele apparaten zoals telefoons en PDA`s. In dit hoofdstuk ga ik dieper in op de verschillende mogelijkheden die er op dit moment zijn of in ontwikkeling zijn. Op deze manier krijg ik een goed beeld van wat er allemaal op de markt is en waarvoor het gebruikt wordt of kan worden. 3.1 Digitale schoolborden Het digitale schoolbord is een van de grootste verandering binnen het onderwijs van de afgelopen jaren. Het digitale schoolbord (digibord) vervangt langzaam maar zeker het ouderwetse krijtbord. Het aantal digitale schoolborden is in 2008 ontzettend toegenomen: van 11% in 2007 naar 48% in De mogelijkheden van een digibord ten opzichte van het krijtbord zijn enorm. Het digibord stelt leraren op een interactieve manier in staat digitale toepassingen te gebruiken in hun lessen. Het digibord is eigenlijk een groot interactief scherm. Er kan, met behulp van een beamer, beeld op geprojecteerd worden en er zijn audio en video mogelijkheden. Daarnaast kan op het scherm geschreven worden met een speciale pen of met de vinger. Tot slot bestaat er allerlei software die de mogelijkheden van het scherm uitbreiden. Hierdoor wordt bijvoorbeeld elk contact of elke benadering van het bord met stift en/of vinger omgezet in een muisklik of digitale markering. Een aantal voorbeelden uit de mogelijkheden van een digibord 10 : - bewerken en tonen van teksten, geluids- en beeldmateriaal - maken van aantekeningen met digitale inkt op de presentatie op het digibord - bewaren van aantekening voor hergebruik later - bekijken van website`s in de groep - demonstreren en/of het gebruiken van software in de groep - maken van digitale lessen op basis van voorbeelden met voorgeselecteerd beeldmateriaal - vertonen van video en dvd met de mogelijkheid daarop aantekeningen te maken - inzet van presentatiemiddelen tijdens instructies of demonstraties - vertonen van presentaties door leerlingen - samenwerken aan opdrachten door leerlingen Het gebruik van het digibord heeft meerdere kanten. De docent kan het klassikaal gebruiken als vervanger van het black- of whiteboard. Daarnaast is het digibord ook heel bruikbaar om leerlingen te laten samenwerken aan opdrachten. Bij een digiboard wordt speciale software geleverd voor bijvoorbeeld het voorbereiden van interactieve presentaties, het opslaan van bordaantekeningen en het verwerken van interactieve vragen. Veel leerkrachten zijn al bezig met het digitaliseren van lessen en ook uitgeverijen oriënteren zich op digitaal schoolbordonderwijs. Hierdoor zal er in de toekomst steeds meer leermateriaal beschikbaar komen dat specifiek is ontwikkeld voor het interactieve schoolbord. 9 Bron: Vier in Balans Monitor 2008, Kennisnet (p.12) 10 Bron: 11

12 Door het gebruik van computergames, animaties, videos, simulaties en modellen zal de leerling veel meer naar het digitale schoolbord trekken. Leerlingen noemen over het algemeen dezelfde meerwaardes als docenten, zelfs als de technologie niet wordt gebruikt. Hun waardering wordt nog groter als zij zelf in staat worden gesteld het digitale schoolbord te gebruiken, interactief gebruik. De voordelen van een traditioneel bord gelden ook voor het interactieve schoolbord. De docent staat voor het bord, in plaats van achter een pc op enige afstand van het projectiescherm. Een vinger of de speciale pen is je muis. Als de docent zegt klik hier of kijk hier dan kijkt een leerling naar de vinger en ziet meteen waar het over gaat. Het geluid van de stem van de docent, komt bovendien van dezelfde plaats. Dat maakt alles heel direct en dat is erg belangrijk voor de concentratie en het begrip van de leerlingen. Op het digibord kan ook gewoon geschreven worden, zowel op een leeg bord, maar ook over geprojecteerde dingen heen. Verder kan alles wat wordt opgeschreven opgeslagen worden in verschillende bestandsformaten en dit kan dus achteraf beschikbaar gesteld worden. Daarnaast kunnen beschreven borden teruggehaald worden en kan er worden teruggebladerd in de bordaantekeningen. Digiborden hebben een positieve werking op de klassikale en frontale instructie van de docent die veel afwisselender, efficiënter en effectiever wordt. De docent ervaart de meerwaarde vooral in het tempo waarmee kernelementen uit de leerstof kunnen worden overgedragen, de beschikbare middelen ter ondersteuning van de presentatie, de sjablonen en vaste beeldelementen, zoals kaarten schema`s, enz. Verder heeft het digibord een hoge attentiewaarde. Ook ten opzichte van de pc beoordeelt de docent het interactieve schoolbord over het algemeen positief, omdat ze de meerwaarde van de pc in een voor de docent pakbare manier in de praktijk van alledag halen 11. Afbeelding 2.1: digitaal schoolbord in gebruik Bron: Elektronische leeromgevingen Een elektronische leeromgeving (ELO) is een omgeving waarin docenten en leerlingen samen kennis kunnen overdragen in een virtuele omgeving op internet. Deze omgevingen maken het mogelijk om complete trainingen, lessen en onderwijsprogramma`s op het web te zetten. Verschillende tools zoals , browser, chat en andere functies zijn dan geïntegreerd tot één geheel. Een elektronische leeromgeving bevat diverse voorzieningen voor communicatie en samenwerking, instructie en begeleiding van leerlingen, toetsing, roostering, leerlingvolgsystemen en administratieve verwerking van leerlinggegevens. Daarnaast beschikt iedere ELO over verschillende functionaliteiten. De keuze voor een bepaalde ELO hangt af van de doelstelling van de school, wat wil men met het gebruik van de elektronische leeromgeving bereiken? Op basis van die gegevens kan een docent de ELO naar eigen smaak inrichten. 11 Bron: 12

13 3.3 Games Als je iets graag doet, hou je het langer vol. Dit is ook de gedachte achter games in het onderwijs. Door het onderwijs zo aantrekkelijk mogelijk te maken kunnen leerlingen op een leuke manier hun kennis vergroten en vaardigheden trainen. Deze controversiële manier van leren zorgt ervoor dat leerlingen langer hun aandacht erbij kunnen houden. Om dit te bereiken moet de game wel over de juiste flow bezitten. De flow van een game houdt in dat de verhouding tussen capaciteit en uitdaging in balans moeten zijn. Is dit niet het geval dat zal de leerling zich vervelen, omdat het spel te makkelijk is of, de leerling zal gefrustreerd raken omdat hij niets bereikt in het spel 12. Afbeelding 3.1: Gameflow de balans tussen iets bereiken en uitgedaagd worden. Waar de educatieve spellen zich eerder beperkten tot een leuke beer of clown die de optelsommen liet zien, worden de sommen nu onherkenbaar verpakt binnen het spel. Vaak wordt er dus geleerd zonder dat men het door heeft. Als de leerstof in een game wordt verpakt wordt leren een spannend avontuur waar kinderen worden uitgedaagd acties te ondernemen en oplossingen te bedenken voor problemen waarmee ze in een game geconfronteerd worden. Hierdoor kun je verwachten dat de probleemoplossende competenties van kinderen aanzienlijk zullen toenemen. Leren via een game zorgt behalve voor meer plezier ook voor gemotiveerde en betrokken leerlingen. Daarnaast worden de meeste games samen met anderen gespeeld 13. Op die manier moeten kinderen de computer delen en leren ze om goed met elkaar om te gaan. Ook leren ze om te gaan met tegenslagen en met winst en verlies. Behalve dat een game dus ingezet kan worden om verschillende vakken aan te leren (rekenen, taal, geschiedenis etc.) kan een spel ook goed gebruikt worden als een soort gedragstraining; games bieden leerlingen de kans om actief aan de slag te gaan en veilig te experimenteren met verschillende rollen of oplossingen. Hiervoor zou een spel als The Sims een goed voorbeeld zijn. In dit spel wordt het dagelijks leven nagebootst en komt men voor allerlei keuzes te staan. De keuzes die je maakt bepalen het verdere verloop van het spel. Daarnaast leer je ook om te gaan met geld Bron: Vier in Balans Monitor 2008, Kennisnet (p.33) 13 Bron: 14 Bron: 13

14 Afbeelding 3.2: screenshot The Sims, onder in beeld zijn alle variabelen te zien waar de speler rekening mee moet houden. Bron: Kennisnet Een belangrijke speler op het gebied van onderwijs en ICT is stichting Kennisnet. Kennisnet is de publieke ICTondersteuningsorganisatie van, voor en door het onderwijs. Kennisnet behartigt de belangen van de Nederlandse onderwijssector op het gebied van ICT, biedt hulpmiddelen bij het maken van keuzes voor ICT-producten en diensten en levert educatieve diensten en producten om het leren te vernieuwen. Een belangrijk middel van Kennisnet is hun website 15. Op deze website is allerlei informatie te vinden over ICT in het onderwijs. Hierbij kan geselecteerd worden op: basisonderwijs, voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en speciaal onderwijs. Daarnaast is er voor iedere soort bezoeker informatie te vinden: docenten, ICT-coördinatoren, schoolleiders maar ook ouders en kinderen kunnen er van alles vinden over ICT in het onderwijs. Op de speciale kids-pagina voor kinderen uit het basisonderwijs is allerlei digitaal leermateriaal te vinden. Behalve voor de groepen 1,2 en 3 is de omgeving waarin de content wordt aangeboden helaas niet interactief

15 3.5 Internet Op het internet worden middels honderden websites duizenden educatieve tools aangeboden. Dit varieert van simpele kleurplaten of een filmpje tot geavanceerde applicaties om te leren rekenen. Om de juiste weg te vinden in dit spinnenweb van online digitaal leermateriaal zijn er een aantal zoekmachines en collecties speciaal voor het onderwijs ontwikkeld. Op deze manier kan het juiste materiaal eerder gevonden worden dan met een algemene zoekmachine zoals Google. Voorbeelden van zulke zoekmachines zijn en De kwaliteit van de verschillende digitale leermaterialen verschilt nogal. Om deze kwaliteit te toetsen zijn er een aantal richtlijnen opgesteld 17, hieraan kunnen docenten of ontwikkelaars afleiden of het materiaal ook daadwerkelijk het gewenste effect heeft. De richtlijnen zijn: 1. Is de koppeling met leerdoelen duidelijk aangegeven? 2. Is er duidelijk aangegeven of de leerdoelen van het leermateriaal getoetst en geregistreerd kunnen worden? 3. Is het leermateriaal aantrekkelijk en motiverend? 4. Zijn de didactische mogelijkheden van het leermateriaal duidelijk en helder aangegeven? 5. Verloopt de interactie tussen het leermateriaal en de leeromgeving soepel? 6. Worden de gebruiksvoorwaarden van het materiaal duidelijk vermeld? 7. Zijn er maatregelen genomen om het leermateriaal voor de gebruikers vindbaar te maken? Lesgeven met behulp van het internet zorgt ervoor dat de aangeboden lesstof veel spannender en dynamischer wordt dan bijvoorbeeld boeken. Helaas wordt deze kwaliteit van internet nog maar minimaal benut. Veel educatieve sites zijn nog erg op tekst gebaseerd. Toch zou juist internet kunnen bijdragen aan het beter inspelen van het onderwijs op de beeldcultuur die is ontstaan. 3.6 Web 2.0 Web 2.0 is een verzamelterm voor interactieve toepassing op internet en vernieuwende websites, waarbij alles in het teken staat van communiceren over en delen van informatie. Voorbeelden hiervan zijn: wiki`s, skype, weblogs, Hyves, Flickr, Youtube en Second Life. Binnen het basisonderwijs wordt helaas nog minimaal met web 2.0 applicaties gewerkt 18. Een simpele weblog zou bijvoorbeeld al veel aan het onderwijs kunnen toevoegen. Zo zou een weblog gebruikt kunnen worden in de vorm van verslaglegging, om het verloop van een proces weer te geven, als middel van zelfreflectie, als discussieplatform of gewoon om te communiceren. Op het weblog zouden bijvoorbeeld filmpjes en verslagen van excursies, educatieve tripjes of andere leuke lesmomenten, zoals een kleutergymles, kunnen worden geplaatst. Leerlingen kunnen op deze manier reflecteren op hetgeen ze geleerd hebben tijdens de excursie, doordat dit vervolgens ook weer door andere leerlingen te zien is raken deze gemotiveerd om ook iets op het weblog te plaatsen. Daarnaast zou een weblog ook gebruikt kunnen worden als vervanging van de ouderwetse schoolkrant, muurkrant en klassenkrant. 16 Bron: 17 Bron: 18 Bron: Kennisnet onderzoeksreeks ICT in het onderwijs 2009 Web 2.0 als leermiddel 15

16 3.7 Mobiel leren Vandaag de dag heeft bijna iedereen een mobiele telefoon. Ook kinderen krijgen op steeds jongere leeftijd de beschikking over een mobiele telefoon. Het is tegenwoordig al heel normaal dat kinderen in de hoogste groepen van de basisschool een mobiele telefoon bezitten 19. De mogelijkheden van een mobiele telefoon op onderwijsgebied zijn erg groot. Je bent niet langer gebonden aan een klaslokaal. Hierdoor kunnen lessen makkelijker door leerlingen worden opgepikt. Met behulp van bijvoorbeeld pda`s of smartphones kan de informatie die normaal uit een boek of van de computer komt meegenomen worden naar een andere locatie. Een geschiedenisles maakt bijvoorbeeld veel meer indruk als de leerlingen zich op dezelfde locatie bevinden als waar het in de les over gaat. Op die manier beleven de leerlingen de les en blijft de informatie veel sneller en beter hangen. Een geschiedenisonderwerp waar normaliter bijvoorbeeld zes lessen aan besteed moeten worden kan met behulp van PDA`s in één ochtend worden opgepikt 20. Logischerwijs is dit rendement, op een dergelijke manier, alleen te behalen in de bovenbouw van het basisonderwijs. SURFnet en Kennisnet hebben samen een innovatieprogramma opgezet ter bevordering van draadloze onderwijsapplicaties en netwerken. Ze doen dit door het opzetten van proefomgevingen waar nieuwe diensten ontwikkeld worden en bestaande diensten getest worden, door alle kennis over deze nieuwe manier van lesgeven te verspreiden via de website 21 en middels bijeenkomsten. De centrale doelstelling van het project luidt: Het stimuleren van de ontwikkeling en adoptie van mobiele toepassingen in het onderwijs Conclusie Vooral het gebruik van het digitale schoolbord is de afgelopen jaren explosief toegenomen, het digitale schoolbord draagt bij aan de betrokkenheid en motivatie van leerlingen. De interactiviteit van het digibord zorgt ervoor dat ze langer geconcentreerd kunnen blijven. Andere vormen van interactieve media zoals games en web 2.0 toepassingen worden nog maar minimaal ingezet in het basisonderwijs. Internet wordt wel regelmatig gebruikt door docenten maar vaak weten ze niet precies wat goed werkt. Daarom zijn er een aantal richtlijnen opgesteld waar goed digitaal leermateriaal aan moet voldoen. Daarnaast zijn veel educatieve websites nog erg op tekst gericht/statisch terwijl er veel meer uit is te halen door bijvoorbeeld in te spelen op de beeldcultuur. Stichting Kennisnet probeert management en docenten te overtuigen en te motiveren om ICT in te zetten in het onderwijs. Op hun website is van alles te vinden met betrekking tot dit onderwerp. In de volgende hoofdstukken wil ik er achter komen waarom er zo weinig gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheden van ICT. 19 Bron: 20 Bron: (filmpje) Bron: 16

17 4. Wat zijn de positieve en negatieve kanten van de toenemende interactieve media op basisscholen? In dit hoofdstuk wil ik er achter komen wat precies de positieve en eventuele negatieve kanten van de toenemende interactieve media in het basisonderwijs zijn. Wat zijn de opbrengsten en wat zijn de bedreigingen? Om hier een duidelijk beeld van te krijgen heb ik een enquête 23 gehouden onder docenten en een aantal gesprekken gevoerd met ouders. 4.1 De kennismaatschappij Een kleine vijftien jaar geleden leefde het grootste deel van de westerse bevolking nog zonder mobiele telefoons, navigatiesystemen, mp3-spelers en internet. Nu is het voor de meeste (jonge) mensen moeilijk voor te stellen hoe het zou zijn zonder al deze handige technische uitvindingen. Hoe moet je afspraken maken zonder mobiele telefoon? Hoe vind je de weg zonder navigatiesysteem en waar haal je je informatie vandaan zonder het internet? De jaren negentig waren een opeenvolging van innovatieve uitvindingen. Zo werd rond 1991 het internet bruikbaar voor het grote publiek en nam het aantal mobiele telefoons vanaf 1993 explosief toe. Deze twee ontwikkelingen hebben veel betekend voor de hedendaagse manier van leven. De komst van het internet wordt vaak gezien als grote boosdoener als het gaat over individualisering. Veel ouders zijn bezorgd om hun kind wanneer zij uren per dag achter de computer zitten en zelden meer buiten spelen. Ze zijn bang dat hun kinderen op deze manier geen goede sociale vaardigheden ontwikkelen of zelfs in een sociaal isolement terecht komen. Feit is echter dat het internet juist een sociale omgeving is waar veel contacten worden opgedaan. Het probleem is alleen, dat het een relatief nieuw medium is dat de laatste jaren ontzettend in populariteit is toegenomen. Tegenwoordig is het internet onmisbaar, vooral bij degene die met computers zijn opgegroeid. De ouders van deze kinderen zijn pas een aantal jaar bekend met de computer en het internet, hierdoor is het voor hen lastig te accepteren dat hun kinderen liever met hun vriendjes chatten dan dat ze met hen buitenspelen. Natuurlijk spelen er ook andere factoren, zoals gezondheid, mee in deze discussie. De grootste bedreiging die we kunnen benoemen met betrekking tot ICT in het onderwijs is dan ook het overmatig gebruik van ICT. Hierover is in paragraaf meer te lezen. Ondanks dat het zo goed als bewezen is dat het gebruik van ICT in het onderwijs bijdraagt aan een toename van de onderwijskwaliteit 24, ben ik er van overtuigd dat er op maatschappelijk vlak ook een aantal nadelen/tegenstanders te vinden zijn met betrekking tot interactieve media in het onderwijs. Ik ben van mening dat de digitale kloof tussen ouders en kind zorgt voor onbegrip aan de kant van de ouders. Zij hebben het toch immers ook allemaal zonder technologie geleerd. Om er achter te komen of deze vermoedens gegrond zijn heb ik een aantal interviews afgenomen met basisschooldocenten en ouders van leerlingen. Hieruit is gebleken dat mijn gedachten over deze kwestie eigenlijk een beetje ouderwets zijn. De ouders van nu kennen de meerwaarde van de computer en zien zelf ook de grote mogelijkheden van een digibord. Ze hebben totaal geen problemen met de inzet van ICT in het onderwijs zolang het maar binnen de perken blijft. Ze vinden het belangrijker dat zij weten wat hun kind thuis achter de computer uitspookt. Ze gaan er van uit dat de docent weet waar hij of zij mee bezig is. 23 Zie bijlage 2 24 Bron: 17

18 4.2 Kernfuncties onderwijs in Nederland Om een antwoord te krijgen op de vraag wat de plus en minpunten van toenemende interactieve media op basisscholen zijn, wil ik eerst duidelijk maken waar het in het onderwijs precies om gaat. Het onderwijs in Nederland heeft drie kernfuncties 25 : Bijdragen aan de persoonsvorming van de leerlingen als deel van hun opvoeding. Bijdragen aan de vorming in maatschappelijke en culturele zin, mede ter voorbereiding op toekomstig democratisch staatsburgerschap en verantwoordelijkheid. Bijdragen aan de voorbereiding op de beroepsuitoefening en deelname aan de arbeidsmarkt. Bovenstaande kernfuncties zijn afgeleid van de algemene doelstelling zoals in de wet van 1985 geformuleerd. Naast bovenstaande kernfuncties zette het Ministerie van OCW in het rapport Grenzeloos Leren nog een aantal uitdagingen voor het funderend onderwijs op een rij. Eén van deze uitdagen stelt dat het onderwijs een krachtige, moderne werk- en leeromgeving moet bieden waarin ICT niet alleen als middel fungeert maar ook als motor, deze uitdaging kan worden teruggekoppeld aan de onderwijskundige doelstellingen van Hawkridge (hoofdstuk 1). 4.3 Opbrengsten Volgens stichting Kennisnet draagt ICT in het onderwijs vooral bij aan aantrekkelijk onderwijs voor leerlingen, aan het creëren van rijkere leeromgevingen, aan het bevorderen van zelfstandig leren en aan het bevorderen van remediërende toepassingen. Ook leraren vinden dat ICT bijdraagt aan de kwaliteit van het onderwijs. Hierbij worden aantrekkelijker onderwijs en een rijkere leeromgeving voor leerlingen als belangrijkste opbrengsten van ICT genoemd. Voorbeelden hiervan zijn 26 : leerlingen leren meer, sneller en met meer plezier een positief effect op leerprestaties van goed en zwak presterende leerlingen een toename van motivatie en zelfvertrouwen bij leerlingen ondersteuning voor verschillende didactische benaderingen zoals leerstofoverdracht zelfstandig werken en samenwerkend leren Het werken met media draagt er vaak toe bij dat er een natuurlijk situatie ontstaat, die tegemoetkomt aan de behoefte van kinderen om actief en constructief bezig te zijn. De echtheid/het visuele van de context motiveert. Herhalingsdrang zorgt ervoor dat de nieuwe vaardigheden bliksemsnel inslijpen. Leren lezen met gebruik van deze media ziet er anders uit dan we gewend zijn. Kinderen zijn veel actiever: ze mogen teksten maken en versturen, ze kunnen teksten en plaatjes aanklikken waarna er iets onverwachts en soms spannends gebeurt. Er komt weer een nieuw plaatje, tekst, filmpje of geluid tevoorschijn. Als bij een film of plaatje ook tekst zit, willen kinderen dat ook graag kunnen lezen, anders missen ze een stuk noodzakelijke informatie. 25 Bron: De Basisschool (p.14) 26 Bron: Vier in Balans Monitor 2008, Kennisnet (pag. 23) 18

19 Uit onderzoek 27, uitgevoerd door de Universiteit Leiden, is gebleken dat er met behulp van digitale prentenboeken gemiddeld 5 à 6 woorden per dag aangeleerd kunnen worden. Op de ouderwetse manier zijn dit gemiddeld 2 à 3 woorden. Dit is een enorm verschil maar blijkbaar is niet iedereen even blij met het feit dat kinderen sneller leren lezen: Ik heb minder plezier in mijn werk. Sinds mijn kinderen dat leesprogramma gebruiken kan zo`n veertig procent al lezen als ze in groep 3 aankomen. Wat moet ik nu nog? (Mrs. Levingston, leerkracht aan een school in Atlanta.) Educatie op persoonlijk niveau In het ouderwetse onderwijs volgen leerlingen veelal gezamenlijk les, wordt dezelfde stof aangeboden en is er eenzelfde tijdstip waarop gekeken wordt of men de stof beheerst. Onderwijs is dus een collectief proces. Met de integratie van ICT in het onderwijs wordt het eenvoudiger om het niveau van de aangeboden lesstof aan te passen op het niveau van de leerling. Het bieden van onderwijs op maat zorgt ervoor dat de kwaliteit van het onderwijs omhoog gaat. De leerlingen die makkelijk leren kunnen worden uitgedaagd om nog een stapje verder te gaan en de kinderen die wat langzamer zijn kunnen de stof op hun eigen gemak herhalen. 4.4 Negatieve kanten Behalve een positieve uitwerking heeft het gebruik van ICT in het onderwijs ook een negatieve kant. Zo treden de positieve effecten van ICT in het onderwijs pas op als aan de volgende eisen wordt voldaan 28 : leraren zijn voldoende toegerust de schoolorganisatie biedt ondersteuning de technische voorzieningen zijn op orde de gebruikte vorm van ICT sluit aan bij de visie op onderwijs Een leraar die in staat is ICT op een juiste manier in te zetten bij het lesgeven, kan er voor zorgen dat de kwaliteit en het rendement van het onderwijs verbeteren. Maar dezelfde ICT-toepassing kan bij verkeerd gebruik ook geen of zelfs negatieve effecten hebben op de leerprestaties van leerlingen en de kwaliteit van onderwijs. Daarnaast zijn er rondom het gebruik van ICT andere (praktische) onderwerpen die aandacht vragen. Deze onderwerpen zijn 29 : - gezond computeren aspecten die betrekking hebben op houding, RSI en tijdsduur van computergebruik - veiligheid zoals privacy, beveiliging, hackers, virussen en het gebruik van filters - maatschappelijke normen implicaties van computergebruik zoals nettiquette 30, auteursrechten, internationalisering, pesten en toenemende privatisering en uniformisering van kennis. Richtlijnen om scholen te verplichten hun leerlingen voor te lichten over dergelijke onderwerpen bestaan tot op heden niet. Het is de vrijheid van scholen en leraren om naar eigen inzicht keuzes te maken. Logischerwijs is het hierbij dus weer van belang dat docenten genoeg verstand van zaken hebben om hier verantwoordelijk mee om te gaan. 27 Bron: elektronische boeken in de vroegschoolse educatie 2004, Verhallen, Bus, de Jong, Universiteit Leiden, faculteit der sociale wetenschappen 28 Bron: Vier in Balans Monitor 2008, Kennisnet (pag. 23) 29 Bron: Jaarboek ict en samenleving, 2006 (pag. 137) 30 Nettiquette is een samenvoeging van de woorden netwerk en etiquette, het omvat de ongeschreven richtlijnen en gedragsregels voor het gebruik van internet 19

20 4.4.1 Overmatig gebruik van ICT Een van de grootste gevaren van het gebruik van ICT in het onderwijs is het overmatig gebruik van ICT. Zoals op afbeelding 4.1 te zien is leidt het gebruik van erg veel ICT tot slechtere leerprestaties. De leerprestaties van deze leerlingen zijn zelfs slechter dan die van leerlingen die helemaal geen ICT gebruiken 31. Deze resultaten onderstrepen de noodzaak van kennis bij leraren over de juiste dosering en mix van ICT-materialen in leersituaties, het gaat om de juiste balans. Afbeelding 4.1: samenhang tussen leerling-prestaties en gebruik van computers. Bron: Vier in Balans Monitor 2008 / OECD 2006 In een onderzoek van Intomart GfK (2008) 32, in opdracht van Kennisnet beschrijven docenten hun ideale situatie wat betreft het gebruik van ICT in de klas. Opvallend hieraan is dat zij hierbij de kanttekening plaatsen dat ICT in de klas niet een te prominente plek moet krijgen. Er moet gewaakt worden voor overdigitalisering en het te afhankelijk worden van ICT, omdat docenten anders vrezen dat de ontwikkeling van andere vaardigheden in het gedrang komt (zoals het leren schrijven met de hand, motorische en sociale vaardigheden). Hierbij wordt als voorbeeld het bouwen van een brug genoemd. Dat kun je prima op een smartboard laten zien, maar leerlingen echt samen fysiek iets laten bouwen is toch iets heel anders. Dan worden motorische en sociale vaardigheden aangesproken, die niet gestimuleerd worden bij de digitale simulatie. Een vergelijkbaar voorbeeld is fysiek buitenspelen, dat is volgens docenten noodzakelijk, en is totaal niet vergelijkbaar met een digitaal schoolplein. Naast het gevaar van het onvoldoende ontwikkelen van bepaalde vaardigheden, wijzen docenten van de bovenbouw nog op een ander gevaar van overdigitalisering dat nu ook al speelt, te weten een vermindering van het zicht/de grip op sociale processen die zich tussen kinderen afspelen. Dit staat op zich los van de opbrengsten van ICT in het onderwijs maar ik vind het toch belangrijk hier wat aandacht aan te schenken. Door de komst van het chatten vervagen de grenzen tussen school en klas, waar kinderen vroeger alleen op school werden gepest en zich thuis veilig waanden, kunnen zij nu ook thuis worden belaagd via digitaal pesten. Het probleem hiermee is dat dit een onzichtbare vorm van pesten is, aangezien het anoniem kan gebeuren. Sociale strubbelingen 31 Bron: OECD Are studens ready for a technology-rich World?, Behoefteonderzoek veilige leer- en speelomgeving 2008, Intomart Gfk 20

21 worden dus meer en meer zowel op school als thuis uitgevochten, terwijl het tegelijkertijd wegens het anonieme karakter ervan, moeilijker wordt voor docenten en ouders om in te grijpen. 33 De computerwerelden zijn bijna echt en geven de kinderen het gevoel werkelijk te bestaan. Er wordt op hen gereageerd naar aanleiding van dingen die ze in die wereld zeggen of laten zien. Zo kunnen rollen geoefend worden en leert een kind zich in veel situaties te verplaatsen. De keerzijde kan liggen waar kinderen niet genoeg het verschil tussen virtuele realiteit en echte wereld zien. Wie goed contact kan leggen en goed kan formuleren, zal via internet bevredigende relaties kunnen aangaan. Kinderen die daar meer moeite mee hebben, kunnen makkelijker vluchten in een wereld die niet echt is. De computer kan dan uitgroeien tot een surrogaat gesprekspartner en in sommige gevallen tot sociaal isolement leiden Implementatie Een groot probleem met betrekking tot de implementatie van ICT in het basisonderwijs is de deskundigheid van docenten. Veel docenten zitten al tientallen jaren in het vak en zijn gewend aan de ouderwetse manier van lesgeven. Nu worden zij geacht dit over boord te gooien en aan de slag te gaan met computers en dergelijke. Vaak schort het hen aan voldoende kennis en vaardigheden met betrekking tot deze nieuwe technologieën. Wel is uit het onderzoek 34 dat ik heb gehouden onder docenten gebleken dat vrijwel iedereen vindt dat het gebruik van ICT stimulerend, waardevol en noodzakelijk is voor het onderwijs. Slechts een enkeling is het hiermee oneens. 4.5 Conclusie ICT in het onderwijs is van grote toegevoegde waarde. Aantrekkelijker onderwijs en een rijkere leeromgeving worden als belangrijkste opbrengsten van ICT genoemd. Om ICT succesvol in het onderwijs te integreren is het erg belangrijk dat de docent verstand van zaken heeft met betrekking tot de inzet hiervan. Overmatig of verkeerd gebruik van ICT leidt tot slechtere leerprestaties. De balans tussen wel en geen ICT moet juist gedoseerd zijn (zie afbeelding 4.1). Daarnaast is het belangrijk dat ICT niet alleen als middel fungeert maar ook als motor. In het volgende hoofdstuk ga ik dieper in op de kennis en vaardigheden van docenten met betrekking tot ICT. 33 Bron: Behoefteonderzoek veilige leer- en speelomgeving, Intomart GfK Bron: enquête gehouden onder basisschooldocenten (zie bijlage 2) 21