Herstel door de ogen van het sociaal netwerk:

Transcriptie

1 Academiejaar Tweedesemesterexamenperiode Herstel door de ogen van het sociaal netwerk: Een kwalitatief onderzoek bij familieleden van personen in herstel van alcoholmisbruik Charlotte Saey Masterproef II neergelegd tot het behalen van de graad van Master of Science in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek Promotor: Prof. Dr. W. Vanderplasschen

2

3 Academiejaar Tweedesemesterexamenperiode Herstel door de ogen van het sociaal netwerk: Een kwalitatief onderzoek bij familieleden van personen in herstel van alcoholmisbruik Charlotte Saey Masterproef II neergelegd tot het behalen van de graad van Master of Science in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek Promotor: Prof. Dr. W. Vanderplasschen

4

5 VOORWOORD Deze masterproef kwam tot stand mede dankzij de hulp van vele personen. In dit voorwoord wil ik hen graag vermelden en bedanken. De tien participanten, afkomstig uit de zelfhulpgroepen van Al-Anon, verdienen het eerste woord van dank. Ik begrijp dat het participeren aan een kwalitatief onderzoek waarin de eigen ervaringen omtrent middelenmisbruik en herstel centraal staan, geen evidentie is. Daarom wens ik de participanten te bedanken om hun persoonlijk verhaal op een ongedwongen en authentieke wijze met mij te delen. Hun vrijwilligheid, bereidwilligheid, gastvrijheid en openhartigheid gaven mij de kans om op een aangename en vlotte manier rijke data voor dit onderzoek te verzamelen. Eveneens gaat er een dankwoord uit naar mijn promotor Prof. dr. Wouter Vanderplasschen voor de kans die hij me geboden heeft om deze masterproef te verwezenlijken, alsook voor de verkregen hulp. In het bijzonder wil ik Anne Dekkers, mijn begeleider bedanken. Zij fungeerde als steunfiguur en gids bij mijn eerste stappen in het veld van het wetenschappelijk onderzoek. De verkregen tips, bemoedigende woorden en constructieve feedback zetten mij steeds terug op het goede spoor. Tot slot wil ik ook familie en vrienden bedanken. Zij vormen vaste waarden in mijn persoonlijk leven. Met raad en daad proberen zij me - elk vanuit hun eigen expertise - zo goed mogelijk bij te staan. Bedankt daarvoor! Charlotte Saey i

6

7 INHOUD Voorwoord... i Inleiding Theoretische situering Het verslavingsbegrip: van gebruik naar misbruik Het herstelbegrip Vier vormen van herstel De dichotomie in recovery Naar een beter begrip van herstel De nood aan onderzoek naar herstel De karakteristieken van herstel De visie van het sociaal netwerk op herstel De rol van het sociaal netwerk in herstel Probleemstelling Methodologie Kwalitatief onderzoek Selectieprocedure en beschrijving respondenten Onderzoeksprocedure Onderzoeksinstrument Data-analyse Onderzoeksresultaten Herstel door de ogen van het sociaal netwerk De kernaspecten van herstel Een levenslang proces De noodzaak van ondersteuning voor personen in herstel In de marge: herstel van het sociaal netwerk Discussie Bespreking onderzoeksresultaten Herstel: zo veel meer dan abstinentie Voor eeuwig in herstel Verschillende wegen naar herstel De noden van het sociaal netwerk Aanbevelingen Aanbevelingen voor beleid en praktijk Aanbevelingen voor verder onderzoek Beperkingen van het onderzoek... 33

8 5.4 Conclusie Referenties Bijlage Bijlage 1 - Informed Consent... 42

9 INLEIDING De conceptualisering van herstel van verslaving heeft reeds een lange geschiedenis doorstaan. Vroeger werd herstel gezien als de afwezigheid van symptomen, een klinisch eindresultaat dat via kortdurende intensieve programma s bereikt kon worden (klinisch herstel) (Laudet & White, 2010; McLellan, Lewis, O Brien, & Kleber, 2000). Tegenwoordig is er, in navolging van de geestelijke gezondheidszorg, een evolutie van klinisch naar persoonlijk herstel (GGZ Nederland, 2013). In persoonlijk herstel staan de wensen, de doelen en de verwachtingen van het individu centraal (GGZ Nederland, 2013). Het is een tendens naar meer subjectiviteit (Anthony, 1993). Ook het onderzoek richt zijn aandacht op deze nieuwe tendens. Om beter te begrijpen wat herstel inhoudt, gaat men zich focussen op de doorleefde ervaringen van verschillende stakeholders (Laudet & Humphreys, 2013; White, 2007). Er zijn reeds verschillende studies beschikbaar die peilen naar de betekenis van herstel volgens mensen in herstel (e.g. Laudet, 2007; Sommer, Dekkers, & Vanderplasschen, 2013). Een hiaat in het onderzoek tot op heden is de beleving van herstel volgens het sociaal netwerk van personen in herstel, hoewel hun ervaringen onontbeerlijk zijn om herstel in al zijn aspecten te vatten. Het sociaal netwerk is vaak dicht betrokken bij het herstelproces van hun naasten waardoor hun perspectief een waardevolle bijdrage vormt in het begrijpen van dit fenomeen (Galvan, Serna, & Hernandez, 2008). Daarom ligt in deze masterproef de focus op de visie van het sociaal netwerk op herstel van alcoholmisbruik. Algemeen luidt de centrale vraag in deze masterproef dan ook als volgt: Wat betekent herstel voor leden van het sociaal netwerk van personen in herstel van alcoholmisbruik? De masterproef wordt aangevat met een theoretische situering. Eerst wordt er breed gekeken naar middelengebruik en het ontstaan van verslaving. Van hieruit wordt de link gelegd naar de conceptualisering van herstel, gezien deze doorheen de tijd - en in het licht van een veranderende visie op verslaving - een transitie heeft doorgemaakt. Na de theoretische situering volgt de probleemstelling, waarin de kern van het onderzoek beschreven wordt. In het hoofdstuk Methodologie wordt een verantwoording gegeven voor en dieper ingegaan op het onderzoeksdesign en de praktische uitvoering van het onderzoek. Daarna volgt het hoofdstuk Onderzoeksresultaten waarin het antwoord op de onderzoeksvraag wordt afgeleid. Tot slot wordt dit geheel afgerond met een discussieruimte en aanbevelingen voor praktijk, beleid en verder onderzoek. 1

10 1. THEORETISCHE SITUERING 1.1 HET VERSLAVINGSBEGRIP: VAN GEBRUIK NAAR MISBRUIK Alcoholgebruik is een fenomeen dat sinds jaar en dag en overal ter wereld aanwezig is in de maatschappij (Möbius, 2009). In Vlaanderen is het gebruik van alcohol sociaal en juridisch aanvaard, hoewel het door zijn verslavende werking tot misbruik kan leiden. Er bestaat geen eensgezindheid over het ontstaan van alcoholmisbruik op etiologisch vlak. Door de jaren heen werd de oorzaak van verslaving afwisselend gesitueerd in de gebruiker, in het middel, in de omgeving of in een combinatie van voorgaande (van den Brink, 2005; van Dijck, 1979). Volgens Van der Stel (2004) hebben twee verklaringsmodellen de geschiedenis gedomineerd. In het morele model ziet men middelenmisbruik als een morele keuze. Men beschouwde de verslaafden als enige schuldigen, gezien zij de verwerpelijke keuze hadden gemaakt om het middel te gebruiken (van den Brink, 2005; van Dijck, 1979). Tot op vandaag blijven er aanhangers van dit morele schuldmodel bestaan (e.g. Shaler, 2000), al verliest het zijn populariteit aan het chronisch hersenziektemodel (van den Brink & Schippers, 2008; White, 2001). Aanhangers van dit model claimen dat het morele model niet houdbaar is wanneer men de biologische evidenties in het ontstaan van verslaving indachtig is (Nutt, 2013). Het gebruik van alcohol brengt een positief effect teweeg bij het individu, wat de kans op herhaald gebruik doet verhogen (Nutt, 2013; Van der Stel, 2010). Dit herhaald gebruik van alcohol brengt hersenveranderingen teweeg, waardoor er een drang naar het middel zal ontstaan, ook wel craving genoemd (van den Brink, 2005). De gebruiker gaat langzaamaan het gevoel van zelfcontrole verliezen en wordt meer en meer onderhevig aan een lichamelijke en psychische afhankelijk, wat leidt tot verslaving (GGZ Nederland, 2013; Van der Stel, 2004). In deze benadering gaat men ook uit van een genetische predispositie: sommige personen zijn vatbaarder voor middelengebruik en -misbruik dan anderen. Zo zouden personen met een ongevoelig beloningssysteem vaker op zoek gaan naar hevige prikkels, wat de kans op middelenmisbruik sterk verhoogt. Verslaving als chronische hersenziekte impliceert dat herstel een langdurig proces is waarbij verslaafden moeten leren omgaan met (de kans op) herval (Sommer et al., 2013). In deze twee verklaringsmodellen worden moralisering en medicalisering tegenover elkaar gesteld (Van der Stel, 2004) maar ook een integratie blijkt mogelijk te zijn (Krabben, Pieters, & Snelders, 2008). In deze integratieve benadering stelt men predispositie tegenover determinatie. Verslaafde personen kunnen biologisch kwetsbaarder zijn voor middelenmisbruik door o.a. erfelijke belasting, maar dit houdt geen determinatie in. Het ontstaan van middelenmisbruik veronderstelt een samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren (het biopsychosociaal model; GGZ Nederland, 2013). Niet alleen het verslavingsbegrip heeft een geschiedenis achter de rug. In wat volgt wordt de evolutie in herstel geschetst. 2

11 1.2 HET HERSTELBEGRIP VIER VORMEN VAN HERSTEL Herstel van verslaving is niet eenduidig te definiëren. Van der Stel (zoals geciteerd in GGZ Nederland, 2013) onderscheidt vier vormen van herstel die elkaar (on)rechtstreeks beïnvloeden. Bij klinisch herstel streeft men naar genezing via de reductie of remissie van symptomen. Het nastreven van een abstinente levensstijl is hierbij de weg naar herstel. Detoxificatieprogramma s zijn behandelingen die louter klinisch herstel nastreven (GGZ Nederland, 2013). Functioneel herstel verwijst naar het overwinnen van de dysfuncties ten gevolge van de verslaving. Het gaat om terug lichamelijk, psychisch en sociaal kunnen functioneren. Functioneel herstel wordt nagestreefd in rehabilitatieprogramma s (GGZ Nederland, 2013). Maatschappelijk herstel omvat het (her)innemen en verbeteren van de maatschappelijke positie. Reïntegratieprogramma s zijn hiervoor geschikt, maar het welslagen van maatschappelijk herstel is mede afhankelijk van de samenleving. Het gaat om destigmatisering, sociale inclusie en burgerschap (GGZ Nederland, 2013). Advocacy movements willen de samenleving stimuleren tot maatschappelijk herstel van (ex-)middelengebruikers. Persoonlijk herstel zet de waarden, de wensen en de doelen van het individu centraal (Sommer et al., 2013). De persoon moet actief aan de slag om zichzelf te veranderen, de hulpverlening kan hiertoe enkel de condities scheppen (GGZ Nederland, 2013) DE DICHOTOMIE IN RECOVERY De conceptualisering van herstel heeft reeds een lange geschiedenis achter de rug in de geestelijke gezondheidszorg. Gedurende lange tijd werd herstel gereduceerd tot klinisch herstel (Slade et al., 2012), tot enkele decennia geleden zowel cliënten als onderzoekers zich niet meer konden vinden in deze eenzijdige medische benadering. Ze ijverden voor een meer persoonlijke invulling (Brouwers, van Gestel-Timmermans, & van Nieuwenhuizen, 2013; Deegan, 1988). Zo is de meer subjectieve persoonlijke herstelbenadering het leidend principe geworden in de Angelsaksische geestelijke gezondheidszorg (Slade, 2009; Slade et al., 2012) en het treedt langzaamaan ook de verslavingszorg binnen (Laudet & Humphreys, 2013). Door deze evolutie ontstaat er een dichotomie in recovery. Herstel kan op een enge en op een brede manier ingevuld worden (Sowers, 2012). Aan de basis van elk van deze opvattingen ligt een andere visie op middelenmisbruik. Middelenmisbruik kan enerzijds begrepen worden als louter het misbruik van middelen. Net als bij andere ziektes gaat men - via symptoombestrijding - klinisch herstel ofwel genezing nastreven ( to cure ). Korte, intensieve behandelingsprogramma s worden ingezet om abstinentie te bereiken (Laudet & White, 2010; McLellan et al., 2000). Eens deze abstinentie is bereikt, wordt de cliënt ontslagen en wordt hij verondersteld vrij te zijn van ziekte (Dennis & Scott, 2007). Herval wordt 3

12 hierbij gezien als een individueel falen (McLellan et al., 2000). Hoewel deze enge definitie nog steeds bestaat, verliest hij meer en meer zijn dominante positie. De teleurstellende resultaten en de hoge drop-out cijfers van abstinentiegerichte behandelingen zijn hiervoor de reden (McLellan et al., 2000; Nutt, 2013; Sommer et al., 2013). Verslaafde personen komen daardoor steeds opnieuw in een vicieuze cirkel terecht bestaande uit afwisselend verslaving, behandeling, abstinentie en herval (Dennis & Scott, 2007; Dennis, Scott, Funk, & Foss, 2005). Dit leidde ertoe dat dit paradigma niet meer houdbaar was (Dennis & Scott, 2007; White & McLellan, 2008). Meer actueel wordt middelenmisbruik gezien als een chronische recidiverende hersenziekte (McLellan et al., 2000; Nutt, 2013; White, 2001) waarbij herhaald gebruik van psychoactieve stoffen hersenveranderingen teweegbrengt die leiden tot lichamelijke en psychische afhankelijkheid. Deze afhankelijkheid brengt repercussies op verschillende levensdomeinen met zich mee: lichamelijk, psychisch en sociaal (GGZ Nederland, 2013; Sommer et al., 2013; White, 2007). Deze nieuwe visie op misbruik veronderstelt een bredere visie op herstel. De persoonlijke herstelbenadering komt hieraan tegemoet. Persoonlijk herstel gaat om het opbouwen van een kwaliteitsvol leven volgens de subjectieve betekenis van het individu (Anthony, 1993; Best & Laudet, 2010; Deegan, 1988; De Jaegere, DeSmet, De Coster, & Van Audenhove, 2010; GGZ Nederland, 2013; Great Lakes Addiction Technology Transfer Center [GLATTC], 2007; Laudet, 2007; Sommer et al., 2013; Sowers, 2012). Leamy, Bird, Le Boutillier, Williams en Slade (2011) hebben in een metastudie vijf kernelementen van persoonlijk herstel achterhaald en gevat onder het CHIME -acroniem. Het gaat om Connectedness (verbondenheid), Hope and optimism (geloof in de toekomst), Identity (een nieuwe, positieve identiteit opbouwen), Meaning (zingeving) en Empowerment (eigen verantwoordelijkheden opnemen). Deze kernelementen vormen de drijvende krachten tot persoonlijk herstel en moeten door het individu zelf ervaren worden. De invloed van hulpverleners beperkt zich tot het scheppen van optimale condities voor het individu (GGZ, 2013; GLATTC, 2007; Slade, 2009) waarin hij kan werken aan zichzelf en aan zijn leven (Noiseux et al., 2010). Persoonlijk herstel is een proces van groei en verbetering en wordt niet in uitkomsten vastgelegd (Slade, 2010). Het gaat - zelfs in aanwezigheid van ziekte of symptomen (Slade, 2010) - om het streven naar een hogere Quality of Life (GGZ, 2013; Laudet, Morgen, & White, 2006). Quality of Life (QoL) is de subjectieve beleving van een persoon over zijn/haar levenskwaliteit. Een hoge QoL veronderstelt zowel een fysieke, mentale als sociale gezondheid. Klinisch, functioneel en maatschappelijk herstel kunnen deel uitmaken van dit persoonlijk herstelproces, maar ze staan er niet meer inherent aan gelijk. In deze herstelbenadering werkt men ook in op het middelenmisbruik maar eerder als middel om een groter doel te bereiken: een totaal herstel met verbeteringen op verschillende domeinen (GLATTC, 2007; Laudet & Humphreys, 2013). 4

13 Als de hulpverlening effectief wil bijdragen aan dit persoonlijk herstelproces dan zou het acute zorgmodel van weleer plaats moeten maken voor een herstelondersteunend zorgmodel dat werkt aan de vijf herstelprocessen zoals beschreven onder het CHIME-acroniem (GGZ Nederland, 2013; GLATTC, 2007; Laudet & White, 2010; White, 2001). Recovery-oriented systems of care (ROSC) vormen het antwoord op deze vraag en kunnen als volgt omschreven worden: A ROSC is a coordinated network of community-based services and supports that is person-centered and builds on the strengths and resilience of individuals, families, and communities to achieve abstinence and improved health, wellness, and quality of life for those with or at risk of alcohol and drug problems (SAMHSA, 2010, p. 2). Dit zorgmodel sluit enerzijds aan bij de actuele evolutie naar persoonlijk herstel omdat het de noden en de wensen van het individu als uitgangspunt neemt. Anderzijds sluit het aan bij de visie op verslaving als chronische hersenziekte omdat men via recovery management tegemoet komt aan het chronisch en multidimensionaal karakter van middelenmisbruik (GLATTC, 2007; SAMHSA, 2010). Recovery management is het voorzien in gecontinueerde en langdurige ondersteuning na een interventie zodat herstel op lange termijn geconsolideerd wordt en zodat bij herval vroeg geïntervenieerd kan worden (GLATTC, 2007; Laudet & Humphreys, 2013; SAMHSA, 2010). Recovery management is slechts één schakel in een volledig gecoördineerd hulpverleningscontinuüm van formele en informele hulpverleningsinstanties die voorzien in preventie, interventie, behandeling en nazorg. Elke interventie neemt de reeds aanwezige hulpbronnen van het individu als uitgangspunt. Afhankelijk van de ernst van de verslaving en de mate waarin het individu hulpbronnen bezit, zal een andere interventie uit het continuüm noodzakelijk zijn (White & Cloud, 2008). Hulpbronnen, in de betrokkene zelf of in zijn omgeving, die een positieve invloed hebben op de initiatie en het behoud van herstel worden ook recovery-kapitaal genoemd (Cloud & Granfield, zoals geciteerd in Best & Laudet, 2010). Recovery-kapitaal treedt op als een facilitator in het recoveryproces. Hoe groter de kwaliteit en de kwantiteit van het recovery-kapitaal, hoe hoger de kans op succesvol langdurig herstel (Laudet & White, 2008). We onderscheiden, in navolging van White & Cloud (2008) drie vormen van recovery-kapitaal: persoonlijk kapitaal zoals eigen krachten en persoonseigenschappen, sociaal kapitaal zoals de steun van het sociaal netwerk en maatschappelijk kapitaal waaronder hulpbronnen in de ruimere omgeving worden verstaan, zoals hulpverlening. Uit onderzoek blijkt dat ondersteuning van het sociaal netwerk (zowel algemene steun als recovery-specifieke steun) één van de belangrijkste hulpbronnen is in het herstelproces (Best & Laudet, 2010; De Maeyer, Vanderplasschen, & Broekaert, 2009; GGZ Nedeland, 2013; Laudet et al., 2006; Laudet & White, 2008; Skogens & von Greiff, 2014; Sommer et al., 2013; Soyez, 2004). Ze vormen een buffer tegen stress en verhogen de levenskwaliteit van de persoon in herstel (Laudet et al., 2006) 5

14 1.3 NAAR EEN BETER BEGRIP VAN HERSTEL DE NOOD AAN ONDERZOEK NAAR HERSTEL Ondanks de recente evolutie naar en de vernieuwde interesse in persoonlijk herstel in de verslavingszorg is een eenduidige definiëring tot op vandaag uitgebleven (Laudet, 2007, 2008; The Betty Ford Institute Consensus Panel [TBFICP], 2007; White, 2007). Zo komt het dat herstel een modewoord is geworden dat in onderzoek en praktijk vaak door elkaar gebruikt wordt met andere begrippen (Deegan, 1988; Sowers, 2012; White, 2007), zoals abstinentie of rehabilitatie. Deze definiëringsproblemen tonen de complexiteit van herstel aan maar staan tevens een goed begrip in de weg. Laudet (2007, 2008), TBFICP (2007) en White (2007) claimen dat een gebrek aan consensus over de invulling van herstel implicaties inhoudt voor onderzoek en praktijk. Door de gebrekkige definiëring blijven eenduidige conclusies omtrent herstel en de effectiviteit van behandelingen vaak uit, waardoor aanbevelingen voor de praktijk vanuit het onderzoek miniem zijn (Laudet, 2007; TBFICP, 2007). Daarnaast is er nood aan een beter begrip zodat personen in herstel een gezicht krijgen. Wanneer het grote publiek beter begrijpt wat herstel inhoudt, vanuit de ervaring van direct betrokkenen, dan kan het stigma verdwijnen (Laudet, 2007; White, 2007). Om een beter begrip te bewerkstelligen bij stakeholders, onderzoekers en de ruimere maatschappij is het daarom noodzakelijk dat het debat rond de definiëring van herstel verder gevoerd wordt. Verder onderzoek naar de betekenis van persoonlijk herstel volgens stakeholders lijkt dan ook aangewezen DE KARAKTERISTIEKEN VAN HERSTEL In het licht van de recente evolutie naar persoonlijk herstel zijn er vanuit verschillende hoeken reeds pogingen ondernomen om herstel breder te definiëren dan klinisch herstel. Het naar voren schuiven van een eenduidige definiëring zou tekort doen aan de complexiteit van het herstelbegrip. Daarom wordt hier geopteerd voor de karakteristieken van herstel, zoals gespecificeerd in een metastudie door Leamy et al. (2011), te beschrijven en te koppelen aan bevindingen uit definities en onderzoeken. Herstel wordt ten eerste als een actief proces omschreven (Leamy et al., 2011). Het bereiken van succesvol herstel vraagt een bepaald engagement. Sommige onderzoekers leggen in hun definiëring van herstel dan ook de nadruk op vrijwilligheid, als voorwaarde om dit engagement te bereiken (TBFIC, 2007; White, 2007). Herstel wordt ook omschreven als een unieke en individuele ervaring met een grote impact op het leven van het individu (Leamy et al., 2011). Het is een persoonlijke ervaring waarin de subjectiviteit centraal staat (Anthony, 1993; TBFICP, 2007; White, 2007). Herstel betekent voor ieder individu iets anders (GGZ Nederland, 2013) maar kent tevens enkele gemeenschappelijkheden, zoals hier beschreven. Zo streeft het merendeel van de personen in 6

15 herstel naar meer dan louter middelenvrij zijn. Multidimensionaliteit is dan ook een volgend kenmerk (Leamy et al., 2011). Herstel veronderstelt vooruitgang op verschillende levensgebieden (Sommer et al., 2013), zoals gespecificeerd door het individu zelf. Hoewel personen in herstel wel volledige abstinentie van het probleemmiddel vooropstellen (Laudet, 2007; Sommer et al., 2013), gaat herstel ook voor hen verder dan louter het stopzetten van het misbruik. Herstel is een proces van groei en verandering ( verbetering ) (Leamy et al., 2011), met als uiteindelijk doel het optimaliseren van de levenskwaliteit (Anthony, 1993; Laudet, 2007; Laudet & White, 2008; Noiseux & Ricard, 2008; Slade, 2010; White, 2007). Daarnaast wordt herstel omschreven als een reis, die gradueel verloopt en die gekenmerkt wordt door verschillende fasen (Laudet & White, 2008; Leamy et al., 2011; Margolis, Kilpatrick, & Mooney, 2000; TBFICP, 2007). Meestal onderscheidt men drie fasen (Margolis et al., 2000). De eerste fase is early recovery waarbij de nadruk vooral ligt op het bereiken en bestendigen van abstinentie. Dan komt de sustained recovery -fase waar de focus ligt op een normaal leven leiden, met inbegrip van tewerkstelling, huisvesting en het uit- of heropbouwen van een sociaal netwerk. Ten slotte is er stable recovery waarbij het individu op zoek gaat naar groei en betekenisverlening. In deze fase van stable recovery is er nog steeds kans op herval, al ligt deze beduidend lager dan in de voorgaande fasen. Toch is iemand nooit volledig genezen (Leamy et al., 2011). Het herstelproces kent geen eindpunt. Door de blijvende kwetsbaarheid die de gebruiker in zich draagt is herval steeds inherent verweven met herstel (Sommer et al., 2013; White, 2007). Herstel is dan ook een levenslang proces van nuchter blijven en werken aan zichzelf (Laudet, 2007; Sommer et al., 2013). Daarom wordt herstel gekarakteriseerd als een strijd, een non-lineair proces gekenmerkt door trial and error (Leamy et al., 2011). Meerdere behandelingen zijn dan ook vaak nodig alvorens stabiel herstel bereikt kan worden (Dennis et al., 2005). Dit illustreert de chroniciteit van middelenmisbruik (Laudet, Savage, & Mahmood, 2002; Laudet & White, 2008; Leamy et al., 2011; McLellan et al., 2000; Sommer et al., 2013), waaraan men via langdurige gecontinueerde zorg dient tegemoet te komen (Laudet et al., 2002; Laudet & White, 2010; Sommer et al., 2013; White, 2001). Herstel wordt meestal bereikt na langdurige (meervoudige) interventies, maar ook zonder professionele betrokkenheid is herstel mogelijk, namelijk spontaan herstel (Burman, 1997; Leamy et al., 2011; Moos & Moos, 2005). Dit verwijst naar de verschillende wegen naar herstel (Laudet et al., 2002; TBFICP, 2007; White, 2007). Toch geloven personen in herstel, volgens onderzoek van Laudet (2007), niet in herstel op eigen kracht. Zij achten enige vorm van professionele en/of nietprofessionele ondersteuning (maatschappelijk recovery-kapitaal) noodzakelijk. Daarnaast is ook een steunende omgeving (sociaal recovery-kapitaal) een belangrijke hulp in het herstelproces (Leamy et al., 2011). Echter, Cloud & Granfield (2008), Sommer et al., (2013) en White (2007) voegen hier nog de kracht van individueel recovery-kapitaal aan toe, iets wat in de metastudie van Leamy et al. (2011) niet specifiek benoemd wordt. 7

16 Wat ook niet aan bod komt in de metastudie van Leamy et al. (2011) maar waar de definitie van White (2007) wel de nadruk op legt, is de impact van middelenmisbruik op de directe en de ruimere omgeving van de gebruiker. Verslaving kan een negatieve impact hebben op het sociaal netwerk van de gebruiker. Herstel is dan ook een sociaal proces waarin familieleden en verwanten dicht betrokken zijn. White (2007) erkent het belang van de stem van het sociaal netwerk in het debat rond de conceptualisering van herstel, gezien de grote impact van dergelijke definities op hun leven. In wat volgt wordt de visie van het sociaal netwerk op herstel apart besproken, gezien dit de kern van het onderzoek bevat DE VISIE VAN HET SOCIAAL NETWERK OP HERSTEL Onderzoek naar wat herstel betekent voor het sociaal netwerk van personen in herstel is schaars. In het veld van de geestelijke gezondheidszorg hebben Noiseux en collega s (2008, 2010) hierrond reeds onderzoek gedaan. Waar personen met een psychische problematiek herstel beschrijven als een innerlijk gevoel van verhoogd welzijn (een persoonlijke beleving), ziet het sociaal netwerk herstel eerder als iets dat geobserveerd kan worden via eindresultaten, namelijk verbeteringen op verschillende domeinen (Noiseux et al., 2010). Bovendien acht het sociaal netwerk van personen met een psychische problematiek de eigen wil tot herstel van belang, maar niet voldoende. Men gaat succesvol herstel toeschrijven aan sociaal of maatschappelijk recovery-kapitaal, in tegenstelling tot personen in herstel zelf die vooral hun persoonlijk kapitaal als doorslaggevend beschouwen. Echter, volgens het sociaal netwerk is ondersteuning van familieleden, peers of professionelen noodzakelijk om succesvol herstel te bereiken (Noiseux & Ricard, 2008). Ook in het verslavingsonderzoek werd het sociaal netwerk slechts enkele keren bevraagd omtrent hun conceptualisering van herstel. Onder andere Peter D. Hart Research Associates (zoals geciteerd in Laudet, 2007) heeft de opinie van het sociale netwerk onderzocht. Uit hun onderzoek blijkt dat herstel gezien wordt als een poging om het middelengebruik te stoppen, waarbij men impliciet laat doorschijnen dat herstel moeilijk te bereiken is. Dit strookt niet met het onderzoek van de USA Today/HBO (2006) waar het grootste deel van de participanten (Amerikaanse familieleden van personen met een middelenproblematiek) ervan overtuigd is dat herstel wel mogelijk is, mits professionele hulp. Ongeveer 80% van de bevraagde personen acht totale abstinentie van alcohol noodzakelijk in herstel van alcoholmisbruik. Het feit dat familieleden en vrienden recovery vooral zien als abstinentie, sluit aan bij het onderzoek van Noiseaux et al. (2010). Uit dit onderzoek bleek dat het sociaal netwerk herstel vooral gelijk stelt aan uiterlijke, waarneembare verbeteringen. Wanneer we voorgaande onderzoeken samen leggen, dan kan het stoppen van het middelengebruik gezien worden als een duidelijk observationele verbetering. 8

17 1.4 DE ROL VAN HET SOCIAAL NETWERK IN HERSTEL Middelenmisbruik heeft negatieve gevolgen voor zowel de gebruiker als zijn directe omgeving. Verslaving kan een volledig gezin affecteren en lijden veroorzaken bij netwerkleden (Billings & Moos, 1983; Macdonald, Russell, Bland, Morrison, & De la Cruz, 2003; McLellan, McKay, Forman, Cacciola, & Kemp, 2005; Soyez, 2006; USA Today/HBO, 2006). Onderzoek toont aan dat het middelenmisbruik van een naaste een negatieve invloed kan hebben op de fysieke en geestelijke gezondheid, de financiën, de familierelaties en het sociaal functioneren van familieleden (Macdonald et al., 2003; Soyez, 2006). Door de negatieve impact van verslaving op hun leven zijn familieleden gebaat bij het herstelproces van hun naaste. Zij fungeren dan ook vaak als hulpbron voor de persoon in herstel (sociaal recovery-kapitaal). Ten eerste kan het sociaal netwerk de motivatie tot herstel stimuleren en de retentie in behandeling verhogen (Copello & Orford, 2002; Gálvan et al., 2008; Soyez, 2004; Soyez, 2006). Daarnaast speelt het sociaal netwerk een grote rol in het bestendigen van de motivatie tot herstel en het reduceren van herval op lange termijn (Burman, 1997; Laudet et al., 2002; Soyez, 2006). Gezinsleden zijn dus sterk betrokken in zowel het verslavings- als het herstelproces van hun naaste en kunnen daarom als belangrijke stakeholders gezien worden (Copello & Orford, 2002). Omwille van de grote wederzijdse impact die het individu in herstel en zijn sociaal netwerk op elkaar kunnen uitoefenen, zouden ondersteunende netwerkleden meer in de hulpverlening betrokken moeten worden (Copello & Orford, 2002; Soyez, 2006). Onderzoek heeft bovendien reeds uitgewezen dat behandelingen met een sociale component zeer effectief zijn (Copello & Orford, 2002). Echter, in realiteit ligt de focus voornamelijk op de middelengebruiker waarbij de betrokkenheid van en de hulpverlening aan het sociaal netwerk minimaal is (Copello & Orford, 2002; Sommer et al., 2013; Soyez, 2006). Bovendien worden ze voornamelijk functioneel betrokken ter ondersteuning van de persoon in herstel, maar worden hun eigen noden niet beluisterd (Soyez, 2006; Soyez, 2010). Nochtans hebben zij, door de jarenlange stress ten gevolge van de verslaving (Soyez, 2010) en door de geleverde inspanningen in het herstelproces (Soyez, 2006), ook vaak nood aan ondersteuning. Daarom is het belangrijk dat de professionele hulpverlening familieleden niet louter betrekt in de hulpverlening aan de middelengebruiker, maar dat zij ook hulpverlening aanbieden aan het sociaal netwerk als aparte cliëntengroep met eigen informatieve, emotionele en praktische noden (Copello & Orford, 2002; Macdonald et al., 2013). In de praktijk gebeurt dit echter nog heel weinig (Copello & Orford, 2002). Nochtans toont onderzoek aan dat adequate ondersteuning veel voordelen biedt voor familieleden op vlak van gezondheid, welzijn en sociale relaties (Macdonald et al., 2013). 9

18 2. PROBLEEMSTELLING De conceptualisering van herstel is, door zijn recente evolutie, dominant aanwezig in de onderzoeksliteratuur van de geestelijke gezondheidszorg. Lange tijd werd herstel eenzijdig gedefinieerd door hulpverleners en onderzoekers, waardoor de nadruk steeds op een klinische invulling kwam te liggen (Laudet, 2007). Hoewel zij ontegensprekelijk een belangrijke stem hebben in het debat, vormt de doorleefde ervaring van personen in herstel en hun sociaal netwerk hierop een noodzakelijke aanvulling (Laudet & Humphreys, 2013; White, 2007). Via onderzoek naar de beleving van en het perspectief op herstel van individuen en hun verwanten wil men inzicht krijgen in wat herstel voor hen inhoudt. Men wil, aansluitend bij de persoonlijke herstelbenadering, vertrekken vanuit de wensen, de doelen en de verwachtingen van de persoon in herstel en zijn sociaal netwerk. Vooral in Angelsaksische landen komt de persoonlijke herstelbenadering, zowel in onderzoek als in de praktijk van de geestelijke gezondheidszorg, reeds aan bod (Sommer et al., 2013). Binnen het verslavingsonderzoek zijn er slechts enkele pogingen ondernomen om herstel persoonlijk te definiëren door de representaties van verschillende stakeholders centraal te stellen (White, 2007; e.g. Laudet, 2007 en Sommer et al., 2013). Daarbij is kwalitatief onderzoek naar herstel vanuit de doorleefde ervaringen van het sociaal netwerk schaars. Dit onderzoek tracht hieraan tegemoet te komen door op zoek te gaan naar de beleving van en het perspectief op herstel van alcoholmisbruik door leden van het sociaal netwerk. Onderzoek naar herstel door de ogen van het sociaal netwerk is zinvol omdat sociaal netwerkleden belangrijke stakeholders zijn in het herstelproces van hun naaste. Herstel is immers een sociaal proces waarbij de directe omgeving sterk betrokken is (Noiseux et al., 2010). Het perspectief van het sociaal netwerk kan dan ook gezien worden als een waardevolle bijdrage om herstel beter te begrijpen (Galvan et al., 2008; Noiseux & Ricard, 2008; Noiseux et al., 2010). Het verkennen van verschillende visies en perspectieven fungeert als een vorm van triangulatie, waardoor een meer gedetailleerd begrip mogelijk wordt (Noiseux et al., 2010). Bovendien zijn leden van het sociaal netwerk belangrijke steunfiguren in het bereiken van herstel (Laudet, 2007; Soyez, 2004). Personen in herstel benoemen een goede relatie met hun familie als één van de belangrijkste factoren voor herstel (De Jaegere et al., 2010). Door het onderzoeken van hun visie wordt het debat omtrent de definitie van herstel verder gevoed vanuit de doorleefde ervaringen. Zo kan er gestreefd worden naar meer adequate cliëntgerichte hulp waarbij de ondersteuning beter is afgestemd op de noden en wensen van de direct betrokkenen in het herstelproces. De centrale onderzoeksvraag in dit onderzoek luidt dan ook als volgt: Wat betekent herstel voor leden van het sociaal netwerk van personen in herstel van alcoholmisbruik? 10

19 3. METHODOLOGIE 3.1 KWALITATIEF ONDERZOEK Gezien de aard van de onderzoeksvragen is er gekozen voor een kwalitatief onderzoek. Via kwalitatief onderzoek willen onderzoekers inzicht krijgen in diverse en complexe realiteiten van participanten door hun persoonlijke ervaringen centraal te stellen (Martin & Stenner, 2004; Whitley & Crawford, 2005). In dit onderzoek is herstel het centrale fenomeen en wordt er getracht de ervaringen van het sociaal netwerk met betrekking tot het herstelproces te vatten. Een kwalitatief onderzoek is hier meest geschikt, omdat het niet wenselijk is persoonlijke ervaringen te begrijpen door middel van cijfermateriaal (Neale, Allen, & Coombes, 2005). Het onderzoek is in essentie inductief waarbij er van specifieke data naar algemene conclusies gewerkt wordt (Everaert & van Peet, 2006). Een algemene conclusie doelt niet op een algemene theorie, gezien kwalitatief onderzoek niet hoeft te resulteren in een eenduidige waarheid (Baarda, 2014; Everaert & van Peet, 2006). De meerwaarde van kwalitatief onderzoek ligt net in de mogelijkheid zich te verdiepen in de verscheidenheid aan persoonlijke waarheden. Tegenstrijdigheden zijn eerder een verrijking dan een hindernis in het kwalitatief onderzoek (Howitt, 2010). 3.2 SELECTIEPROCEDURE EN BESCHRIJVING RESPONDENTEN Het onderzoek richt zich op leden uit het sociaal netwerk van personen in herstel van alcoholmisbruik. Algemeen worden er drie selectiecriteria voorop gesteld: De respondent is/was lid van het sociaal netwerk van een persoon in herstel van alcoholmisbruik De respondent heeft in zijn sociaal netwerk ervaring - nu of in het verleden - met herstel van een alcoholproblematiek. De respondent is meerderjarig. Het tweede inclusiecriterium vraagt extra aandacht. De vereiste dat de respondent ervaring heeft met herstel na een alcoholproblematiek brengt problemen met zich mee. Wanneer de onderzoekers vastleggen wat dit herstel inhoudt, dan wordt impliciet een antwoord op de onderzoeksvraag geformuleerd. Om een definiëring van herstel en aldus een selectiebias te vermijden, werd de respondent de vrijheid geboden om autonoom herstel definiëren (Noiseaux & Ricard, 2008). De respondenten werden op twee manieren gerekruteerd: ten eerste via telefonisch contact met verschillende ondersteuningsdiensten en ten tweede via snowball-sampling. Uiteindelijk werden er 11

20 tien respondenten betrokken in het onderzoek (zie tabel 1) die bij toeval allen afkomstig zijn uit de familiegroepen van Al-Anon. Al-Anon bestaat uit zelfhulpgroepen voor familieleden en vrienden van alcoholisten. Via een telefoongesprek of werd het eerste contact met de respondenten gelegd. Hierbij werden de inclusiecriteria overlopen en werd de bereidwilligheid tot een semigestructureerd diepte-interview nagegaan. Indien de persoon in aanmerking kwam voor het onderzoek, werd er een afspraak vastgelegd. Om de anonimiteit van de respondenten te garanderen, werd geopteerd voor het gebruik van fictieve namen bij het vermelden van citaten. Naam M/V Relatie met persoon in herstel Romain M Partner Mia V Partner Carine V Partner Brenda V Partner en moeder Marianne V Ex-partner en dochter Hans M Partner Eddy M Zoon Gina V Partner Ann V Ex-partner Lieze V Partner TABEL 1 - OVERZICHT RESPONDENTEN 3.3 ONDERZOEKSPROCEDURE In overleg met de respondenten werd de locatie en het tijdstip van het interview vastgelegd. De dataverzameling vond plaats in maart De interviews gingen door bij de respondent thuis (n=5), op de plaats waar de Al-Anonvergadering normaliter doorgaat (n=3) en op de faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen (n=2). Voor de start van het interview werd een korte introductie gegeven en werd het onderzoek overlopen. Nadien werd door de participanten een schriftelijke geïnformeerde toestemming ondertekend (zie bijlage). De gespreksduur van de interviews varieerde sterk van één tot drie uur. De gesprekken werden, op één na, allen opgenomen met een dictafoon en later verwerkt. Bij het einde van het interview werd de participant steeds de mogelijkheid gegeven extra informatie toe te voegen. Nadien werd een kleine bedanking overhandigd. Na afronding van het onderzoek zal een korte samenvatting van de resultaten opgestuurd worden naar de participanten. Op vraag kunnen zij ook de volledige masterproef digitaal ontvangen. 12

21 3.4 ONDERZOEKSINSTRUMENT In dit kwalitatief onderzoek is de keuze gemaakt voor semigestructureerde diepte-interviews als dataverzamelingsmethode. Diepte-interviews geven de participanten de mogelijkheid vanuit hun eigen beleving te spreken (Plochg & van Zwieten, 2007). Via het gebruik van open vragen werd de participanten de ruimte geboden om in eigen bewoordingen hun ervaringen te beschrijven (Plochg & van Zwieten, 2007). Het interview werd onderverdeeld in drie thema s. Het eerste thema peilde naar de persoonlijke situatie van de respondent. Dit zorgde ervoor dat de onderzoeker zich een beeld kon vormen van wie de respondent is en op welke manier deze betrokken was in het verslavings- en herstelproces van de middelengebruiker. Zo konden de vervolgvragen op maat van de respondent gesteld worden. Het tweede thema peilde naar de visie van de participanten op herstel. Aan de hand van open vragen kregen de participanten de mogelijkheid hun eigen visie te verduidelijken, zonder directief te zijn. Later volgden meer specifieke vragen. Het derde en laatste thema zoomde in op de ondersteuning die er geweest is voor de persoon in herstel en voor de leden van het sociaal netwerk zelf. Tot slot werd de participant op het einde van het diepte-interview vier definities van herstel voorgelegd (klinisch, functioneel, maatschappelijk en persoonlijk herstel) waaruit zij individueel de best passende definitie(s) volgens hun persoonlijke betekenisverlening konden kiezen. 3.5 DATA-ANALYSE Als kwalitatieve dataverwerkingsmethode is gekozen voor een thematische analyse. Enerzijds lenen de aard (gedetailleerde interviews) en de inhoud (beleving van en perspectief op herstel) van de data zich hiertoe, anderzijds is dit voor startende kwalitatieve onderzoekers een ideale analysemethode, gezien de geringe theoretische achtergrond die hiervoor vereist is (Howitt, 2010). Een thematische analyse houdt in dat de onderzoeker doorheen de verzamelde kwalitatieve data op zoek gaat naar thema s (Howitt, 2010). De eerste stap in de thematische analyse is het vertrouwd geraken met de data (Howitt, 2010). In deze fase zijn de data verzameld, getranscribeerd en gelezen. In een tweede fase is een boomstructuur opgesteld op basis van de inhoudelijke informatie uit enkele rijke interviews. In deze boomstructuur is een opsplitsing gemaakt in verschillende belangrijke thema s en subthema s. In een volgende fase zijn de interviews gecodeerd aan de hand van het softwareprogramma Nvivo10 (Howitt, 2010). Het coderingsproces zorgt ervoor dat de omvangrijke data uit de interviews gereduceerd worden tot enkele kerncategorieën (Everaert & van Peet, 2006). Daarna werden uit deze categorieën centrale thema s afgeleid die objectieve gelijkenissen en verschillen uit de subjectieve verhalen haalt. Deze thema s zijn de uiteindelijke onderzoeksresultaten en vormen het antwoord op de onderzoeksvraag (Howitt, 2010). 13

22 4. ONDERZOEKSRESULTATEN Onder de onderzoeksresultaten worden de centrale thema s weergegeven en geïllustreerd met citaten. In het eerste deel wordt een antwoord geformuleerd op de centrale onderzoeksvraag in dit onderzoek: Wat betekent herstel van alcoholmisbruik volgens leden van het sociaal netwerk?. Hier wordt dieper ingegaan op het herstelproces van de alcoholgebruiker zelf. Daarnaast bleken leden van het sociaal netwerk ook zelf een herstelproces door te maken. Ook zij herstellen van het alcoholmisbruik van hun partner/ouder/kind en ervaren hierbij noden. Dit wordt, bij uitbreiding, in een tweede deel besproken. Het is immers een belangrijk onderdeel van hoe leden van het sociaal netwerk de verslaving en het herstelproces van hun naaste beleefd hebben. 4.1 HERSTEL DOOR DE OGEN VAN HET SOCIAAL NETWERK DE KERNASPECTEN VAN HERSTEL Alle participanten omschrijven herstel als een langdurig proces waarin er veranderingen op verschillende levensgebieden worden nagestreefd. Een eerste noodzakelijke vereiste van het herstelproces, volgens alle participanten, is de klik maken. Hiermee doelt men op het feit dat de middelengebruiker zelf het inzicht moet krijgen en de beslissing moet nemen om zijn/haar leven een andere richting te geven. Het overtuigd zijn van de eigen keuze tot verandering en hiertoe 100% bereid zijn, is een eerste voorwaarde om van herstel te spreken. Ik vind, een herstellende alcoholist die moet eerst en vooral een klik hebben en heel goed weten van: Voor mij kan dat niet. En niet van: Ik mag niet drinken, maar wel: Ik wil niet drinken want ik kan daar niet tegen. Dus dat is belangrijk, dat ze de klik maken: voor mij niet meer. (Carine, partner) Een tweede noodzakelijke vereiste van het herstelproces is het alcoholgebruik stoppen (abstinentie). Alle participanten duiden het belang van abstinentie aan, maar zes participanten benoemen abstinentie expliciet als noodzakelijke voorwaarde alvorens de rest van het herstelproces kan plaatsvinden. Ze geloven niet in het welslagen van het ruimere herstelproces zonder de afzwering van de drank. Bovendien vereist herstel volgens alle participanten volledige abstinentie van alcohol. Gematigd alcoholgebruik na een verslaving zou volgens het sociaal netwerk tot herval leiden. Het [herstel] is inderdaad een heel proces. Het stoppen met drinken is daar eigenlijk maar een klein stukje van. Maar het is wel een noodzakelijke voorwaarde. Daar moet je mee beginnen. (Hans, partner) 14

23 Dat gecontroleerd drinken is een utopie. Er zijn sommige dingen waar ze sociaal drinken aanleren. Dat is bullshit. Dat bestaat niet. Een keer dat ze die grens over zijn en eens ze dat gedrag vertoond hebben Vergeet het! (Brenda, partner en moeder) Deze eerste fase van herstel bestaat dus hoofdzakelijk uit abstinent worden en blijven (inclusief fysieke ontwenning). Het gaat om overleven zonder alcohol. Abstinentie kan gezien worden als een noodzakelijke voorwaarde voor herstel, doch onvoldoende om herstel in al zijn aspecten te vatten. Herstel omvat volgens alle participanten veel meer dan soberheid alleen. Nuchterheid of herstel is iets anders hé. Want er zijn veel mensen die gedronken hebben en die terug nuchter zijn, maar die niet hersteld zijn. Dat zie ik in mijn omgeving ook. Ik zie dat iemand niet meer drinkt, maar dat er daarom nog niet veel veranderd is. Dus ik vind dat een verschil. (Marianne, ex-partner en dochter) Volgens leden van het sociaal netwerk draait herstel, na het bereiken van abstinentie, rond volgende hoofdactiviteiten: (1) geestelijk ontwennen, (2) normaal functioneren, (3) verantwoordelijkheden opnemen, (4) vertrouwen opbouwen en (5) veranderen als persoon. Deze vijf kenmerken van herstel worden hier achtereenvolgens besproken. Geestelijk ontwennen wordt door vijf participanten aangehaald en veronderstelt het proces van psychisch loskomen van het middel. Het verwijst naar het gevecht tegen de alcohol dat iedere dag gevoerd wordt. Herstel betekent hier leren omgaan met de drang naar en de aanwezigheid van alcohol in de omgeving. Het gaat om op een adequate manier het hoofd kunnen bieden aan alcoholgerelateerde prikkels. Wanneer ze naast lichamelijk ook geestelijk alcoholvrij zijn, dan is er terug ruimte om zelf beslissingen te nemen. Ze worden niet meer gedomineerd door de alcohol; ze hebben hun vrijheid terug. Geestelijk ontwennen is nauw verweven met abstinentie, maar wordt door de leden van het sociaal netwerk hiervan onderscheiden. Zij zien abstinentie als startpunt (staat) voor het proces van geestelijk ontwennen, dat een langere duur kan omvatten. Volgend citaat illustreert op passende wijze bovenstaande bevinding: Er zijn er veel die lichamelijk nuchter zijn, maar niet geestelijk. Dat lichamelijk nuchter zijn, dat gaat rap. Maar dat geestelijk nuchter zijn is een ander paar mouwen.... Herstel is niet dat fysiek nuchter zijn alleen, dat is gans uw kopke dat dat proces moet doormaken. (Brenda, partner en moeder) 15

24 In het verlengde van de geestelijke ontwenning gaat herstel volgens alle participanten over terug kunnen normaal functioneren. Abstinentie schenkt alcoholgebruikers de tijd, ruimte en energie om hun leven terug in handen te nemen. Normaal functioneren gaat letterlijk over terug in het leven staan en terug inpikken in het leven nu. Normaal functioneren in de vrije tijd en terug actief dingen doen, zoals hobby s en klusjes (n=8), is hier een voorbeeld van. Plus dat je uw vrije momenten Drinken is echt wel werken hé. Je bent constant bezig met te denken van: Hoe geraak ik aan drank? Wanneer drink ik? Waar steek ik? Je bent constant bezig blijkbaar hé. Die momenten vult hij nu anders in hé. Hij leest meer, hij doet meer klusjes. Hij is bezig met andere zaken. Dat heb ik wel in het begin gemerkt ook, dat hij zocht naar wat kan ik nu in de plaats doen, om de leegte te vullen. (Mia, partner) Maatschappelijk functioneren is volgens enkele participanten ook essentieel in het herstelproces van een alcoholgebruiker. Het gaat om deelnemen aan de maatschappij, bijvoorbeeld onder de vorm van tewerkstelling. En ook het sociaal functioneren is een cruciale factor (n=10), omdat het alcoholgebruik vaak veel schade heeft aangericht naar de onmiddellijke omgeving toe. Ten gevolge hiervan zijn de alcoholgebruikers in een isolement verzeild geraakt, dat tijdens het herstelproces doorbroken dient te worden om herval te voorkomen. Sociaal functioneren gaat dan ook om het herstellen van relaties op drie niveaus: (1) met de partner, (2) met het gezin en (3) met het ruimere sociale netwerk (vrienden en familie). Soms is het zelfs nodig een nieuwe vriendenkring uit te bouwen, waarbij de co-drinkers vervangen worden door niet-drinkende vrienden (n=2). Praatgroepen zoals AA kunnen een helpende hand zijn in het uitbouwen van een nieuw sociaal netwerk. Relaties: uw relatie met uw kinderen, met uw familie, met uw vrienden en kennissen, buren. Want daar had hij ook ruzie mee, want op den duur hebben ze met iedereen ruzie hé. Dus dat is een heel lange weg ze dat ze moeten afleggen. En met sommige mensen komt dat goed en met sommige mensen komt dat nooit meer goed. Het is te zien wat je daar aangericht hebt. (Marianne, ex-partner en dochter) Aansluitend bij het normaal functioneren vormt ook het opnemen van de eigen verantwoordelijkheden door de alcoholgebruiker onderdeel van herstel volgens leden van het sociaal netwerk (n=3). Hierbij wijzen ze op de wederkerigheid in dit proces: verantwoordelijkheden opnemen door de persoon in herstel impliceert dat je als lid van het sociaal netwerk ook verantwoordelijkheden afstaat. Want leden van het sociaal netwerk geven aan, vanuit een ondersteunend oogpunt, de verantwoordelijkheden van de gebruiker over te nemen tijdens de verslaving omdat hij/zij hiertoe niet in staat was. Op deze manier bleef alles normaal functioneren. 16

25 Een vierde aspect van herstel is dat de alcoholgebruiker als persoon een verandering doormaakt (n=7). Louter door het bereiken van abstinentie zien veel familieleden reeds verandering (n=4). Zo geven vier participanten aan dat ze tijdens de verslaving met twee personen samenleefden: een dronken en een nuchter persoon. Sinds de abstinentie is deze dualiteit niet meer aanwezig. Maar herstellen betekent ook dat de alcoholgebruiker actief aan zichzelf gaat werken (n=6). Het gaat om inzicht krijgen in de eigen gedragskronkels en het bijsturen van de eigen persoon zodat problemen anders aangepakt kunnen worden. Het is een zoektocht naar een betere, gelukkigere manier van door het leven gaan, zonder te moeten vluchten in de drank. In AA gaat men hier actief mee aan de slag: alcoholgebruikers werken er aan zichzelf en leren er andere manieren aan om met hun problemen om te gaan. Ik denk dat ze evengoed als ons moeten leren aan hun karakter werken. Want het drinken is gewoonlijk een vlucht van een probleem dat ze niet kunnen oplossen. Dus zij moeten net als wij durven naar henzelf kijken en werken aan hun fouten in plaats van ervan weg te lopen.... En in AA leren zij dat ook.... Het gaat om durven naar jezelf kijken en durven kijken welke problemen je hebt, welke fouten je hebt en waaraan je moet werken. Dat is een proces van jaren. (Brenda, partner en moeder) Tot slot is ook het opbouwen van vertrouwen een definiërend element van herstel (n=8). Een alcoholverslaving brengt vaak een verlies van vertrouwen in de gebruiker met zich mee. Dat vertrouwen moet gedurende het herstelproces terug opgebouwd worden. Ook hier benoemen leden van het sociaal netwerk dat vertrouwen als een wederzijds proces: de persoon in herstel moet bewijzen dat hij/zij het vertrouwen verdient zodat de familieleden het vertrouwen terug kunnen geven en omgekeerd. Velen benadrukken dat het vertrouwen opbouwen een langdurig proces is, omdat ze nog een hele tijd met angsten leven omtrent herval (n=6). Hoewel familieleden bij de start zeer hoopvol zijn, ervaren zij ook een grote angst voor herval. De eerste weken, maanden tot zelfs jaren zijn ze heel angstig - door het gebrek aan vertrouwen - waardoor ze niet direct (durven) geloven in langdurig herstel. Deze angst vermindert naarmate het vertrouwen toeneemt, waardoor de onzekerheid meer en meer naar de achtergrond verdwijnt. Toch blijft het moeilijk om de persoon in herstel terug 100% te vertrouwen: door de blijvende kwetsbaarheid tot verslaving blijft ook de angst tot herval inherent aanwezig bij de familieleden. Maar in het begin ben je vooral bezig met het overleven. Er is angst, er is geen zekerheid, er is de mogelijkheid tot herval. (Lieze, partner) Ik denk dat er echt rust moet komen, dat je elkaar terug echt dat vertrouwen geeft.... En ik denk dat dat veel tijd vraagt van beide partijen. (Ann, ex-partner) 17