Een gewoon leven of een behandeling?

Transcriptie

1 Een gewoon leven of een behandeling? Dit is een deel uit mijn thesis Het gewone leven georganiseerd (Zeeuw 2013). De gehele thesis is te downloaden op Inleiding Het gaat in gezinshuizen om kinderen die anders zijn en hulp nodig hebben om een zo normaal mogelijk leven te leiden. Door Ter Horst en Hermanns is dit omschreven als herstel van het gewone leven (Horst 2006) (Hermanns 2009). In het tweede deel van dit hoofdstuk komt een meer (interventie) technische benadering aan de orde. Wat zijn werkzame factoren in de jeugdzorg en welke daarvan zijn relevant in de opvang van kinderen in gezinshuizen? In beide benaderingen zijn relaties met de omgeving of netwerken aan de orde, als werkzame factor of als infrastructuur voor herstel van het gewone leven. Herstel van het gewone leven Welke ideeën liggen ten grondslag aan het opvoeden en opgroeien in gezinshuizen? Wat is de theoretische onderbouwing? Er is door de Rudolphstichting en Gezinshuis.com een aantal invalshoeken genoemd: duurzaamheid, herstel van het gewone leven, het Sanctuary model van Sandra Bloom, Salutogenese en Eigen Kracht (Conferentie). Alle invalshoeken gaan uit van een (noodzakelijke) nauwe verwevenheid van Gezinshuis en omgeving. De genoemde invalshoeken zie ik als perspectieven op de relatie gezinshuis en omgeving. Er zijn andere invalshoeken toe te voegen, zoals de presentiebenadering van Andries Baart (Baart 2009). Lilian Linders gaat in haar recente proefschrift uitgebreid in op informele zorg (in de buurt) en de relatie met professionele zorg. Zij geeft in haar proefschrift een uitgebreid overzicht van verschillende theoretische benaderingen (Linders 2010). Hoe verhouden deze invalshoeken zich tot elkaar? Wat is de bruikbaarheid van deze invalshoeken voor het ontwikkelen van een samenhangende visie of model? Wijffels noemt elementen voor duurzaamheid, zoals een duurzame relatie aangaan met je omgeving en zoveel mogelijk zelfvoorzienend zijn. Dat impliceert waar mogelijk de professional de regie geven. Ter Horst hanteert het begrip de volheid van de omgeving (Horst 2006). De omgeving is vol als er voldoende mensen zijn, God aanwezig is, er dieren en planten en de elementen aanwezig zijn. De omgeving moet geordend zijn in ruimte en tijd. Het handelen moet kloppen evenals het programma en er moet niet teveel ordening zijn. De omgeving moet uitdagend zijn: groeiprikkels bieden en kinderen uitdagen om hun eigen gaven te ontdekken. De Amerikaanse psychiater Sandra Bloom (Sanctuary, preventie, trauma en geweld) hanteert het principe van de therapeutische gemeenschap, dat uit gaat van een helende werking. Wat uit elkaar is gevallen, kan weer tot eenheid worden door de werkzaamheid van het overstijgende geheel (het geheel is meer dan de som der delen) (Bloom 1997). Sandra Bloom gebruikt het begrip creating sanctuary, waarin zowel het aspect van de veilige haven als de heilzame werking van de geest (Sanctus = heilig) zo treffend wordt aangeduid. Zij onderscheidt primaire, secundaire en tertiaire preventie. De primaire preventie betreft de levenshouding, de secundaire o.a. de rechten van het Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 1

2 kind, de ondersteuning van het gezin e.d. en de tertiaire preventie betreft Integratie, veiligheid en mimicry (nabootsing). Haar centrale begrip is SAGE: safety, affect management (leren omgaan met (heftige) gevoelens / veranderingen), grieving (rouwen / treuren) en emancipation (Abramovitz and Bloom 2003). Zij legt nadruk op sociale condities. Sociale omgeving als helende kracht. Bloom behandelt verschillende therapeutische benaderingen en zoekt naar een integrerend kader. Het model integreert: trauma theorie, sociaal leren theorie, geweldloosheid en complexiteitstheorie. Deze laatste schetst een manier om complexe adaptieve systemen te begrijpen en hun natuurlijke of aangeboren (innate) capaciteit voor verandering te benutten. Sanctuary vereist complexe beslissingen en conflictoplossing. Daarvoor is het noodzakelijk om verschillende gezichtspunten tot een samenhangend geheel te integreren. Dat vereist een sfeer van sociaal leren. Dit is gecompliceerd en pijnlijk: het afleren van oude patronen en leren van nieuwe. Een dergelijke omgeving kan alleen floreren in een atmosfeer die democratische processen en consensus promoot (de Winter 2011). Mijn vertrekpunt is het concept herstel van het gewone leven, een benadering die zowel door Wim ter Horst als door Jo Hermanns wordt gebruikt. De vraagstelling van Ter Horst is: Wat kan er in het leven van alledag gedaan worden om het vastgelopen opvoedingsgebeuren weer vlot te krijgen? Wat kunnen opvoeders doen voor het herstel van het gewone leven (Horst 2006)? In het tijdschrift Zorg+Welzijn geeft Jo Hermanns zijn visie op de jeugdzorg. Jeugdzorgprofessionals moeten hun visie op hulp aan gezinnen omdraaien. Zij moeten meer kijken haar het herstel van het gewone leven dan naar de probleemdefinities van gezinnen. (Stam 2010). Duidelijk is dat een eenduidige theoretische benadering van opgroeien en opvoeden in gezinshuizen (nog) niet voorhanden is. De benadering herstel van het gewone leven is aansprekend en eenvoudig. De vraag is echter welke concepten hieraan ten grondslag liggen en welke uitwerking deze hebben op de praktijk van gezinshuizen. Annelies Heijst merkt op dat zorgen niet uitsluitend zakelijk is en niet uitsluitend het plegen van verrichtingen en interventies is. Zorgen is een medemenselijke betrekking, praktisch inspelen op iemands behoeftigheid of afhankelijkheid, professionaliteit op basis van menslievendheid (Heijst 2008). Zorgen is een manier van doen, in op unieke mensen afgestemde betrekkingen, waarbij de zorgdrager ook afstemt op zichzelf. De zorgontvanger is geen passieve consument en evenmin een autonome cliënt. Dit is niet voorbehouden aan gezinshuisouders, maar juist in gezinshuizen is er aanvankelijk sprake van bewust niet-interveniëren. Bij de plaatsing van een kind legt een gezinshuisouder regelmatig het soms centimeters dikke dossier terzijde en richt zich op het eenvoudigweg structuur aanbrengen in het dagelijks leven en het observeren van de veranderingen die optreden in de daaropvolgende maanden. Dit betekent niet dat gezinshuisouders bewust niet interveniëren of methodisch handelen uitsluiten. In overleg met de gedragswetenschapper wordt een behandelplan opgesteld. Het terzijde schuiven van het dossier zegt twee dingen: een gezinshuisouder wil onbevooroordeeld omgaan met het nieuw geplaatste kind en een eigen oordeel vormen en ten tweede zie ik hier de benadering herstel van het gewone leven direct in de praktijk gebracht. Nieuw geplaatste kinderen zullen relaties met de andere gezinsleden (moeten) gaan opbouwen en later in een wijdere omgeving. Die relaties ontwikkelen zich in dagelijkse interacties, tijdens het eten, wassen, helpen in de keuken, spelen op straat, op school. Een behandelplan en de dossierkennis lijkt daarop belemmerend te werken. Een duidelijke (dag) structuur daarentegen, ondersteunt de opbouw van nieuwe relaties. Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 2

3 Ik heb al vaker opgemerkt dat het gezin gezien wordt als de beste plek om op te groeien. Cardol gaat in zijn oratie dieper in op de functies van een gezin (Cardol 2012). Hoewel onderzoek uitwijst dat het percentage gezinnen in ons land in de afgelopen decennia is gedaald van 44% in 1981 naar 28% in 2010, bestaat nog steeds tweederde van de huishoudens in de leeftijdsfase van 35 tot 50 uit een gezin met kinderen. De vorm van het gezin is als het ware elastisch geworden; de nadruk ligt op de functie van het gezin. De eerste functie van het gezin is dat het een plek is waar kinderen grootgebracht en opgevoed worden. Het gezin is de plek waar overtuigingen, beelden, waarden en normen worden geleerd aan jeugdigen. Een tweede functie van het gezin is dat het de bakermat is voor goed burgerschap. Zelfontplooiing en autonomie, en afhankelijk van het opleidingsniveau van ouders, ook adaptatie worden gezien als belangrijke waarden. Ten derde: jongeren leren in het gezin sociale relaties aan te gaan; de eerste affectieve band wordt binnen het gezin ontwikkeld en deze dient als basis voor de wijze waarop jongeren in de toekomst relaties zullen aangaan. Tenslotte: het gezin biedt emotionele en affectieve geborgenheid, weliswaar in een veeleisende sociale omgeving. Cardol verwijst naar Green en Parker (Green en Parker 2006). Die bundelen de bovengenoemde aspecten in hun visie hoe zij de functies van het gezin zien. Zij benoemen vier aspecten: 1. Het bieden van basisbehoeften (hygiëne, gezondheid, onderdak, voeding). 2. Het leren van emotionele veerkracht (vertrouwen en controle, veiligheid en zelfontplooiing). 3. Het aanleren van sociale relaties binnen en buiten het gezin (liefde, vertrouwen, ouderschap en burgerschap). 4. Het leren zich aan te passen (educatie, gedrag, werk, levensvaardigheden). Cardol haalt Vansieleghem aan, die meent dat de ouder is geworden tot een persoon without content, that is as someone who is permanently in need of information, knowledge, competencies and advice (Vansieleghem juni 2010). Opvoeden is vele malen meer technologisch geworden: het gaat om vaardigheden en technieken van de opvoeder, het gaat om de juiste informatie op het juiste moment. Gezinshuisouders lijken die vaardigheid, in tegenstelling tot de ouders van de uit huis geplaatste kinderen, goed te beheersen. Ik heb gezien dat gezinshuisouders zich intensief en uitgebreid op de hoogte stellen van kennis en informatie. Via trainingen en coaching werken zij regelmatig aan hun vaardigheden (Gezinshuis.com, Gezinshuisacademie). Er is ook veel aandacht voor de omgeving van het gezinshuis en specifiek voor de kinderen. De sociale context is expliciet aanwezig, getuige ook de belangstelling voor de Community Scan, het instrument dat ik samen met anderen heb ontwikkeld om de relaties tussen gezinshuis en omgeving in beeld te brengen en te waarderen. Onderzoek wijst ook uit dat verbindingen in (gewone) gezinnen zijn afgenomen en dat de sociale context minder expliciet aanwezig is waardoor het informele pedagogische netwerk van ouders is uitgedund (Bucx 2011). Opvallend is dat buren nauwelijks worden gezien als ondersteuningsbron. Voor de jeugdzorg heeft dit geleid tot een professionalisering van de caritas, waardoor onder meer de vrijwillige inzet van burgers verdwenen is. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling spreekt in dit verband over het verdwijnen van burgerkracht. Cardol wijst erop dat individualisering en solidariteit elkaar niet per definitie uitsluiten en dat er in de loop van de tijd andere vormen van solidariteit zijn ontstaan, niet per definitie bepaald door geografische of fysieke grenzen (Cardol 2012). Komter meent eveneens dat individualisering en solidariteit elkaar niet uitsluiten. Individualisering moet veeleer beschouwd worden als een nieuwe sociaal-culturele context, Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 3

4 waarbinnen nieuwe typen afhankelijkheidsrelaties tussen mensen ontstaan en nieuwe vormen van solidariteit tot ontwikkeling komen. Solidariteit in de samenleving is in haar visie een multi-dimensionaal begrip, een conglomeraat van diverse uiteenlopende sociale verschijnselen die niet zonder meer bij elkaar gevoegd kunnen worden om vervolgens te concluderen hoe het gesteld is met de solidariteit in de samenleving (Komter, Bugers and Engbersen 2004). Wel is door de individualisering de vanzelfsprekendheid van het ontwikkelen van solidariteit veranderd. Met als gevolg dat alleen dan binding kan ontstaan indien men daarvoor de juiste vaardigheden bezit. Dat zou onder meer de focus moeten zijn van de jeugdzorg: het versterken van vaardigheden waardoor de eigen kracht van de opvoeder wordt versterkt. En dat is nu juist waar gezinshuisouders heel goed in zijn. Interessant is dat bij gezinshuizen een mengvorm is ontstaan tussen professionaliteit en vrijwillige inzet, die zowel zichtbaar is in de functie en persoon van de gezinshuisouder en in de personen (of actoren) in het netwerk. Deze mensen hebben vaak naast hun professionele functie, ook een persoonlijke en vrijwillige inzet voor kinderen uit het gezinshuis of de ouder. Ik constateer een grote mate van solidariteit in het systeem van het gezinshuis die niet eenzijdig is, maar van betekenis kan zijn voor de zogenaamde pedagogische civil society. Aangenomen wordt dat een duidelijke structuur en (het opbouwen van duurzame) relaties, de basis leggen voor het herstel van het gewone leven en de zorg voor de kinderen, ook voor het volwassen leven van kinderen in de periode na het gezinshuis. Daarom is het voor gezinshuisouders zo van belang om hun netwerk te kennen, te ordenen, zich bewust te zijn van de mogelijkheden en gaten van dat netwerk. Enerzijds omdat het bijdraagt aan de veel genoemde structuur (ook voor de gezinshuisouder zelf), anderzijds omdat het een voorwaarde is voor het herstel van het gewone leven. Het herstel van het gewone leven, inclusief Sanctuary, solidariteit, wederkerigheid, is een aansprekende benadering, maar geeft voor gezinshuisouders nog te weinig concrete handvatten. Een meer (interventie) technische benadering is die van werkzame factoren in de jeugdzorg. Mogelijk is deze kennis een manier om meer grip te krijgen op genoemde benaderingen in de specifieke situatie van een gezinshuis. Werkzame factoren Er is een actuele discussie gaande over de effectiviteit van interventies in de jeugdzorg (en andere sociale terreinen). In deze paragraaf ga ik kort in op deze discussie en maak ik een keuze om het Integratieve Werkzame Factoren (IWF) model van Pijnenburg te benutten, om de voor gezinshuizen relevante factoren te identificeren (Pijnenburg 2011). Vooral de discussie over algemene en specifiek werkzame factoren doet er toe, omdat gezinshuisouders zo sterk de nadruk leggen op herstel van het gewone leven. In die benadering is meer aandacht voor aspecten die te maken hebben met algemeen werkzame factoren en minder voor factoren die heel specifiek werkzaam (zouden) zijn. Zij leggen, kortom, minder de nadruk op behandeling van kinderen. In een notitie van het NJi over algemeen en specifiek werkzame factoren, begint de samenvatting met de volgende tekst: De effectiviteit van de jeugdzorg is voor verbetering vatbaar. Zo blijkt er nog weinig met evidence-based hulpverleningsmethoden te worden gewerkt. Er is echter discussie over de vraag of implementatie van dergelijke methodieken verbetering biedt. Een veel geciteerde studie van Lambert zou uitwijzen dat 40% van de uitkomst wordt bepaald door factoren buiten de therapie, Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 4

5 30% door algemeen werkzame factoren, 15% door placebo-effecten en slechts 15% door specifieke methodiek. (Yperen, Steege and Addink, et al. 2010). De verhouding tussen evidence-based interventies en algemeen werkzame factoren is nog onvoldoende ontrafeld. Algemeen werkzame factoren (of common factors) dragen bij aan het effect, ongeacht de soort behandeling en doelgroep. Het routinematig monitoren van de effectiviteit, leidt tot betere resultaten (Pijnenburg 2011). Dit is ook wel logisch, omdat monitoren leidt tot (tussentijds) bijsturen en een groter bewustzijn van de effectiviteit. Een ander voorbeeld is de relatie tussen hulpverlener en cliënt. Een goede relatie maakt de methodiek werkzamer en een goede methodiek doet het vertrouwen in de hulpverlener toenemen (Yperen en Steege 2010). Van Yperen stelt dat er een verwevenheid is in algemeen werkende en specifieke factoren. 1. Er zijn basistechnieken die het karakter hebben van algemeen werkzame factoren. Gestructureerd werken is een voorbeeld (zeker in gezinshuizen). 2. Toepassing van technieken die specifiek zijn toegesneden op problematiek, werken door in de kwaliteit van de algemeen werkzame factoren. De ervaren deskundigheid van de hulpverlener leidt tot betere beoordeling van de cliënt (alliance). 3. Belangrijk zijn ook geloof in de werkzaamheid (allegiance) en het getrouw volgen van de (specifieke) aanpak (adherence). Specifieke methodieken kunnen belangrijke effecten hebben, bovenop de algemeen werkzame factoren. Als methode en doelgroep goed op elkaar zijn afgestemd, dan zou de effectiviteit wel eens flink kunnen toenemen. Van alliance is sprake, als er een emotionele band (persoonlijke alliantie) en / of overeenstemming is over het samenwerkingsdoel en de geëigende aanpak (taakalliantie). Van allegiance is sprake als professionals positieve verwachtingen hebben over de werkzaamheid van een bepaalde aanpak. Tenslotte is adherence (het getrouw volgen van de specifieke aanpak) ook als belangrijk genoemd. De hier gebruikte begrippen (alliance, allegiance en adherence) zijn interessant in relatie tot het gezinshuis. In gezinshuizen is de persoonlijke alliantie per definitie bijzonder sterk. Sterker nog: het is een belangrijk uitgangspunt voor de gezinshuisouders er zijn voor deze kinderen. Dat is niet alleen een ideëel uitgangspunt, maar ook een noodzakelijk beginsel of guiding principle, gezien de achtergrond en problematiek van de kinderen. Een persoonlijke en taakalliantie draagt bij aan het herstel van hechtingsrelaties en daarmee aan herstel van het gewone leven. In mijn gesprekken met gezinshuisouders heb ik gemerkt dat zij in hoge mate geloven in de werkzaamheid van het gezinshuis, in de werking van de gezinsstructuur als opvoedingsmilieu. Er is geen bewijs dat dit bijdraagt aan de effectiviteit van het gezinshuis. Er is in ieder geval geen vergelijkend onderzoek beschikbaar over de effectiviteit van gezinshuizen, groepsopvang of pleegzorg. Ik vermoed wel dat gezinshuisouders een sterker geloof hebben in hun aanpak, dan de meeste groepsopvoeders. Meer dan een vermoeden is dat niet. Ook is weinig bekend van de mate waarin adherence aan de orde is in gezinshuizen. Er is vrijwel altijd een duidelijke (opvoed) structuur, maar juist ook het tegemoet komen aan de individuele vragen en wensen van kinderen, vraagt om improvisatie. Dat is natuurlijk eigen aan het gewone leven. Het getrouw volgen van een aanpak, verdraagt zich moeilijk tot het dagelijks leven, in tegenstelling tot therapeutische omgevingen. Adherence is overigens niet hetzelfde als een vaststaand protocol afwerken. Gewoon leven is het hebben en (kunnen) onderhouden van relaties, dichtbij en verderaf. Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 5

6 Kinderen in gezinshuizen hebben vaak problemen met hechting (zij hebben geen hechtingsstoornis). Er is volgens Juffer geen kritische periode voor het ontstaan van veilige(r) gehechtheid (Juffer 2010). Een kind kan altijd nog correctieve gehechtheidervaringen op doen. Kinderen horen de kans te krijgen om zich te herstellen in een veilige omgeving. Instituten en internaten bieden (inderdaad) minder gelegenheid voor het opbouwen van veilige gehechtheidrelaties en dat is precies waarom kinderen meer gebaat zijn bij gezinsopvoeding als het gaat om gehechtheid en het verbeteren van gehechtheid (Bolwby, 1988). Vervangende ouders moeten juist geen afstand bewaren tot kinderen. De beste zorg die een vervangende ouder kan geven, is een totale inzet, met andere woorden: zorgen voor het kind alsof het een eigen kind is. Juffer is van mening dat met het oog op hun gehechtheidontwikkeling bij jonge kinderen plaatsing in een gezinsomgeving altijd de absolute voorrang heeft. Plaatsing in een groepsomgeving, instituut of tehuis is zeer schadelijk gebleken voor de gehechtheidontwikkeling van kinderen. Wat betreft hechting is er nog een voordeel van plaatsing in een gezinshuis of pleeggezin. Kinderen in tehuizen worden schokkend vaak misbruikt (Stoffelen 2012). Eén van de voorlopige conclusies in dit artikel is dat juist de aanwezigheid van 24- uurszorg 'leidt tot gefragmenteerde opvoeding met weinig continuïteit en stabiliteit in de relaties tussen kinderen en hun professionele opvoeders'. Continuïteit is een kernbegrip, maar wat is het (Gardeniers and Vries 2012)? Basaal betekent het onafgebroken en voortdurend. Continuïteit is een vanzelfsprekende voorwaarde voor een veilige (gehechtheid) relatie (IJzendoorn and Hermanns 2008). Er zijn twee vormen van continuïteit. In het hier en nu: een kind hoort er bij, er is betrokkenheid, sensitiviteit en responsiviteit. Deze vorm is afhankelijk van de tweede vorm. Die gaat over de levensloop van kinderen: minder verplaatsingen, waardoor kinderen een netwerk kunnen opbouwen, ook voor na hun 18 e jaar. Gardeniers en de Vries concluderen dat het Gezinshuis een plek is waar continuïteit wordt geboden. 1 Herrings en Schreudering hebben een vergelijking gemaakt tussen effectieve elementen van de orthopedagogische basiszorg in gezinshuizen en leefgroepen (van jeugdzorginstelling De Zuidwester) (Herrings and Schreudering 2011). Orthopedagogische basiszorg in residentiële opvang kent vijf werkzame elementen (Boendermaker, van Rooijen and Berg 2010): 1. Aandacht voor en het stimuleren van normale ontwikkeling van jeugdigen: deelname aan onderwijs, vrijetijdsbesteding, sport en werk, bieden van een zo normaal mogelijk dagelijks leven. 2. Oog hebben voor de fysieke gezondheid van jeugdigen (roken, maar ook internetgebruik). 3. Aandacht voor jeugdigen als individu en niet alleen als groepslid. Jongeren vinden luisteren, betrokkenheid en echt praten belangrijk. 4. Bieden van een veilige omgeving, voorkomen van pesten en onderling verbaal en fysiek geweld. Dit draagt bij aan een positieve cultuur (zie ook (Abramovitz and Bloom 2003). 5. Aandacht voor gezin van herkomst en de relatie tussen jeugdigen en hun ouders. Herrings en Schreudering trekken o.a. de volgende conclusies. Bij een leefgroep worden op verschillende gebieden meer regels gesteld m.b.t. gezondheid terwijl gezinshuisouders meer bespreken met de jeugdigen. In gezinshuizen is er meer controle op internetgebruik, dan in 1 Het gaat hier over uit huis geplaatste kinderen. Een tijdelijk verblijf in een gezinshuis in de buurt, voor formeel niet uithuis geplaatste kinderen, is ook een vorm van continuïteit. Kinderen blijven binnen hun bestaande sociale systeem. Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 6

7 leefgroepen. Het element individu wordt bij gezinshuizen meer toegepast dan bij leefgroepen. Binnen leefgroepen is te weinig tijd voor individuele aandacht (blijkt uit kwalitatieve analyse). Gezinshuisouders hebben regelmatig individuele gesprekken of ondernemen samen iets met de jeugdige. Herrings en Schreudering merken op dat groepsleiders te veel andere taken hebben. Niet duidelijk is welke taken dat zijn. Het element normale ontwikkeling wordt in gezinshuizen meer toegepast dan bij leefgroepen. Buiten de groep zijn er vaak minder sociale contacten. Pestgedrag en gewelddadig gedrag komen in hogere mate voor in de leefgroepen. De algemene conclusie is dat twee elementen in grotere mate toegepast worden binnen de gezinshuizen, namelijk aandacht voor het individu en normale ontwikkeling. De vraag die blijft is of gezinshuizen moeten worden gezien als specifieke methode of interventie. Ik denk van niet. In navolging van Van Yperen is er eerder sprake van een leefomgeving (met algemeen werkzame factoren), waarbinnen specifieke methodieken (kunnen) worden toegepast. De discussie over effectiviteit moet dus niet gaan over de gezinshuizen zelf, maar over de interventies binnen die context. De argumentatie rond (nut en effectiviteit van) gezinshuizen heeft meer te maken met andere overwegingen, zoals ethische, politieke of financiële. Integratief Werkzame Factoren model Pijnenburg gaat in op de discussie algemeen en specifiek werkzame factoren (Pijnenburg 2011). Hij wil af van de in zijn ogen schijnbare tegenstelling. Liever spreekt hij van een familie van beïnvloedende factoren. Hij heeft daartoe het Integratief Werkzame Factoren model (IWF model) ontwikkeld (zie volgende pagina). Er wordt volgens Pijnenburg intensief gezocht naar wegen waarop de zorg voor de jeugd effectiever kan. Actuele ontwikkelingen in de jeugdzorg maken het wenselijk om een pas op de plaats te maken. De werkzame factoren vormen een grote en kleurrijke familie. Een manier om al die factoren samenhangend in beeld te brengen is het Integratief Werkzame Factoren Model. Het hart van dit model is de concrete samenwerking tussen jeugdigen, gezinnen en hulpverleners. Het IWF model gaat uit van een wisselwerking tussen factoren op drie niveaus, die (in)direct invloed hebben op de resultaten van jeugdzorg: microniveau (directie invloedsfeer cliënten en professionals), mesoniveau (instituties) en macroniveau ( beleidskaders en maatschappelijke ontwikkelingen). Factoren op microniveau hangen niet alleen onderling samen, ze zijn ook verweven met factoren of meso en macroniveau in de domeinen Kennis & Kwaliteit en Beleid & Praktijk. Beleid & praktijk De visie van de overheid, beroeps- en brancheorganisaties en opleidingen heeft invloed op de inrichting van de zorgpraktijk. De factor sectorimago is een veronachtzaamde factor. Er is volgens Pijnenburg onderzoek nodig naar het verband tussen verwachtingen van cliënten en beeldvorming in de media. Er zijn belangrijke buitentherapeutische steunbronnen te vinden in de leefomgeving. Pijnenburg vindt dit overigens een ongelukkige term. Ze weerspiegelt de klassieke opvatting van intramurale hulp. De mate waarin instellingen en professionals op steunbronnen gericht zijn verschilt sterk. De zorgorganisatie zelf en zijn fysieke verschijningsvorm zijn relevant. De eerste indruk is belangrijk. Hoe presenteren jeugdzorginstellingen zich aan cliënten, zowel in contactueel als in bouwkundig opzicht. Juist in hun meest problematische perioden zijn mensen ontvankelijk voor de eerste indrukken. Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 7

8 Figuur 1 Model integraal werkzame factoren Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 8

9 Bij complexe problematiek komt effectieve samenwerking vaak nog onvoldoende tot stand. Pijnenburg verwijst naar het concept van Wrap around care (Hermanns), dat structurele voorwaarden schept voor effectieve samenwerking. Volgens Hermanns is de meeste effectieve hulpverlening ongeacht de doelgroep - community-based (Hermanns 2009). Een interventie zal effectiever zijn naarmate: 1. Deze beter doordacht, gestructureerd, gestandaardiseerd en geëvalueerd is. 2. Er een beter evenwicht is tussen de omvang van de problematiek en de intensiteit van de beschikbare inzet. 3. Deze beter aansluit op ervaring van problemen door ouders en kinderen. 4. Deze beter gericht is op het weer grip krijgen op het eigen leven. 5. Deze beter beschikbaar is in verschillende leefsituaties. 6. Deze meer werkt met overeengekomen concrete doelen. 7. Deze sociale netwerken meer activeert. Kennis & Kwaliteit Kennisontwikkeling en ontsluiting wordt in toenemende mate samengebracht in digitale kennispakhuizen. Twee vragen zijn relevant: hoe kunnen professionals nieuwe inzichten toepassen in hun werk (Evidence Based Practice, EBP) en hoe kunnen professionals zelf een actieve gelijkwaardige bijdrage leveren (Practice Based Evidence, PBE)? Professionalisering en kwaliteitsbeleid van jeugdzorginstellingen (lerende organisaties) zijn van invloed op de effectiviteit. Er is in de praktijk van gezinshuizen een begin gemaakt met kennisontwikkeling en ontsluiting. 2 Interactie cliënten en professionals Onderzoek naar cliëntfactoren is in de jeugdzorg nog steeds schaars. Jeugdigen zijn actieve spelers en een effectieve krachtbron voor verandering. Veel verandering komt al heel vroeg in het hulptraject op gang. Verschillende cliëntkenmerken zijn betrouwbare voorspellers van een positieve uitkomst van het hulpverleningstraject: hechtingsstijl, vermogen relaties aan te gaan, motivatie voor verandering, contactuele vaardigheden, e.d. De rol van veerkracht (resilience) is nog weinig onderzocht. Er komt wel in het kader van contextuele hulpverlening meer onderzoek op gang naar de invloed van steunbronnen in de omgeving van cliënten. Een belangrijke vraag is natuurlijk of gezinshuisouders de veerkracht van kinderen versterken. Effectieve hulpverleners blijken steevast bepaalde basiscompetenties te bezitten. Open, warm, niet oordelend, vriendelijk, geïnteresseerd en betrokken. Duidelijk, opmerkzaam, flexibel, bevestigend, stimulerend en betrouwbaar. Reflectief, vragen om feedback (Pijnenburg 2011). Naast de buitentherapeutische factoren zouden de kenmerken van de professional de meest krachtige van alle werkzame factoren zijn. Er is geen samenhang met het opleidingsniveau. Succesvolle professionals scoren hoog op alliantie. Hiermee samenhangend kenmerk is het vermogen om constructief te kunnen reageren op verslechteringen of breuken in de alliantie. Dit kwam al eerder aan de orde onder de noemer serendipiteit. Een positieve alliantie is een van de beste voorspellers van een goed resultaat. Alliantie kan zich richten op ouders of het kind. Veranderingen in het gedrag van ouders beïnvloeden het gedrag van kinderen. 2 Het NJi draagt hier aan bij en de Alliantie Kind in Gezin stimuleert kennisontwikkeling. ZonMw heeft in 2012 een nieuw programma gestart (Effectiviteit in de jeugdzorg). Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 9

10 Hoop en verwachting tenslotte - zijn de belangrijkste stuwkracht voor verandering. Positieve bejegening en een uitnodigende omgeving kunnen dit versterken. Hoop op verandering en positieve verwachtingen van professionele hulp is mogelijk de grootste troef van elke behandelvorm. Het is het broertje van allegiance: het geloof van hulpverleners in de voorgestelde aanpak. Bespreking IWF model Een eerste opvallend punt van kritiek bij het model van Pijnenburg is dat de factor steunfactoren wel wordt opgevoerd vanuit de context van de cliënt (de kinderen) en niet vanuit de context van de professional (de gezinshuisouder). De professional wordt in het model niet gezien als een actor in een eigen sociaal netwerk, terwijl bij gezinshuisouders wel degelijk sprake is van een sociaal netwerk, dat van grote waarde is voor het functioneren van het gezinshuis, dat is althans mijn stelling (en zal later ook blijken uit mijn onderzoek). Ook in de methodiekbeschrijving Gezinshuizen is er nauwelijks aandacht voor de betekenis of mogelijkheden van het informele en het lokale professionele netwerk (Jongepier 2012). Het dominante perspectief is zorg of hulpverlening en behandeling en zorgprofessional. Het maximale perspectief is onderhouden van contacten met relevante partijen voor het dagelijks leven van het kind (school & vrijetijd). Een tweede punt dat mij opvalt, is dat aan de professionele kant nadrukkelijk het feedbackproces een factor van betekenis is, terwijl deze factor niet aanwezig is in de relatie cliënt en het meso niveau. Speelt feedback in dit deel van het systeem geen rol, of wordt dit ondervangen door de routinematige proces- en resultaatmonitoring, als onderdeel van het professionele systeem? De vraag is wat de invloed van de cliënt dan (nog) is. Om het belang van het sociale en professionele netwerk, in het kader van werkzame factoren beter te kunnen begrijpen, ga ik hierna dieper in op dit model en spiegel deze factoren aan de praktijk van de gezinshuizen, om zo te ontdekken welke factoren voor gezinshuizen relevant zijn. Dit is ook van belang voor het ontwerp van interventies. Beleid en praktijk De mate waarin instellingen en professionals op steunbronnen gericht zijn, verschilt volgens Pijnenburg sterk. Uit mijn vooronderzoek en de ontwikkeling van de Community Scan blijkt dat gezinshuizen over het algemeen sterk op die omgeving en steunbronnen gericht te zijn en in veel gevallen daar ook in meer of mindere mate van afhankelijk zijn. De kwaliteit van het sociale netwerk van jeugdigen en opvoeders is een sterke voorspeller van de effectiviteit van hulpverlening. Hermanns onderbouwt het standpunt dat versterking en mobilisering van het netwerk rond gezin, school en/of buurt een belangrijke werkzame factor is (Hermanns 2009). Hoe sterker mensen in hun omgeving ingebed zijn en actief deelnemen, en hoe meer zij de opvoeding weer zelf effectief ter hand kunnen nemen, des te groter de kans op blijvende positieve effecten van jeugdzorginzet. 3 Dat geldt ook voor de gevoeligheid van professionals voor het benutten van serendipiteit: gebeurtenissen of ontwikkelingen rond wonen, werk, school, vrije tijd en hobby s die zich onverwacht aandienen. 4 3 Uit mijn onderzoek blijkt dat de het netwerk van de jeugdzorg nauwelijks in verbinding staat met de andere (sociale) netwerken. Onduidelijk is in hoeverre de jeugdzorginzet gebruik maakt van deze netwerken om haar eigen inzet te versterken. 4 Serendipiteit is het vinden van iets onverwachts en bruikbaars terwijl je op zoek bent naar iets totaal anders. Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 10

11 Onvoorziene incidenten kunnen in positieve zin cruciaal blijken te zijn voor cliënten (critical life events). Ik merk daarbij op dat voor kinderen, de aanwezigheid van een vertrouwd persoon in een dergelijke situatie van belang is. Gezinshuizen voldoen mijns inziens meer aan deze voorwaarde dan tehuizen. De gezinshuisouder is een continue factor. Deze benadering vind ik onvoldoende terug in het model van Pijnenburg. Pijnenburg merkt op dat de fysieke verschijningsvorm relevant is. Dit geldt ook voor het gezinshuis. Ik voeg daar aan toe, dat ook de indruk van de woonomgeving, de locatie van het gezinshuis voor kinderen (maar ook hun ouders) van invloed is. Belangrijke eisen zijn (sociale) veiligheid, bereikbaarheid en aanwezigheid van (speciale) voorzieningen. Hermanns noemt een aantal structurele kenmerken van effectieve samenwerking. De meeste zijn een pleidooi voor een contextuele benadering, waarbij het herstel van zelfregulatie en het activeren van netwerken essentiële onderdelen zijn. Gezinshuisouders organiseren een professioneel netwerk om ieder kind en om het gezinshuis als totaal. Kennis en kwaliteit Professionalisering en kwaliteitsbeleid van jeugdzorginstellingen (lerende organisaties) zijn van invloed op de effectiviteit. De vraag is in hoeverre gezinshuisouders lerende professionals zijn? Ik heb gemerkt dat gezinshuisouders veel tijd besteden aan reflectie. Hutschemaekers noemt een dergelijke professional een practicus-onderzoeker of scientist-practioner (Jacobs, et al. 2008). Rene Brohm gebruikt in zijn nieuwste boek de term onderzoekende professional (Brohm and Jansen 2010). Zonder betrouwbare feedback kunnen professionals de uitkomsten van hulpverleningstrajecten niet goed voorspellen. Voortgangsfeedback versterkt wezenlijk de resultaten. Feedback over de alliantie tussen cliënt en behandelaar (zie hierna) en over steunbronnen in de omgeving van cliënten verdubbelt het positief resultaat. Interactie cliënten en professionals Succesvolle professionals scoren hoog op alliantie. Hiermee samenhangend kenmerk is het vermogen om constructief te kunnen reageren op verslechteringen of breuken in de alliantie. De vraag is in hoeverre de aanpak van gezinshuisouders effectief is. Het zijn vooral de cliënten die ons daarover moeten informeren. Hun oordeel voorspelt beter dan zelfbeoordeling door professionals. In een recent onderzoek van de Stichting Alexander die kinderen naar hun ervaringen in een gezinshuis vroeg, kwam het volgende naar voren (Sarti and Neijboer 2011). Jeugdigen vinden dat een gezinshuis bij hen past omdat ze daar een zo gewoon mogelijk leven kunnen leiden en zich (daardoor) goed kunnen ontwikkelen. Jongeren die hiermee ervaring hebben (ten opzichte van verblijf in leefgroepen), geven aan hiertoe in een gezinshuis meer ruimte en vrijheid te ervaren, tot of soms ook tot na hun achttiende (zie nazorg). Een ander positief punt van het verblijf in een gezinshuis is de mogelijkheid contact te onderhouden met familie. Een positieve alliantie is een van de beste voorspellers van een goed resultaat. Als zich geen alliantie ontwikkelt tussen gezinshuisouder en kind, moet het kind dan naar een ander gezinshuis? Het is de uitdaging om meervoudige allianties te vormen, met jeugdigen en opvoeders. Hulpverlening is een dialogisch proces. Voortdurend investeren en evalueren van de alliantie blijkt nodig. Dat lijkt mij overigens een sterk punt van het gezinshuis: kinderen verblijven lang(er) in een gezinshuis, een dergelijke investering heeft dus zin. En meervoudige allianties zijn mogelijk, juist in de informele setting van een sociaal netwerk. Hoop en verwachting tenslotte - zijn de belangrijkste stuwkracht voor verandering. Het is mij opgevallen dat gezinshuisouders overtuigd zijn van het concept gezinshuis en zeer geloven in hun aanpak. Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 11

12 Theoretische reflectie Ik heb vanuit twee verschillende benaderingen, een conceptueel-normatieve benadering herstel van het gewone leven en de meer interventie technische benadering werkzame factoren, het gezinshuis nader bekeken. Ik heb op de volgende pagina belangrijke elementen van beide benaderingen naast elkaar gezet. Er zijn duidelijke verschillen, maar tegenstrijdig zijn ze niet (altijd). Van Yperen merkt op dat basistechnieken (zoals gezinshuisouders die hanteren), het karakter hebben van algemeen werkzame factoren en dat geloof in de werkzaamheid (allegiance) in beide benaderingen belangrijk zijn (Yperen and Steege 2010). Tabel 1 De belangrijkste elementen in twee benaderingen Element Herstel van gewone leven Werkzame factoren Oriëntatie Gezinshuis Omgeving Zorgen Interventies Effectiviteit Steunfactoren Netwerk Continuïteit. Een duurzame relatie aangaan met je omgeving. Het hebben en kunnen onderhouden van relaties dichtbij en verderaf. Is een natuurlijk en georganiseerd systeem. Functioneert als een complex adaptief (deel) systeem. Noodzaak van sociaal leren. Midden in de samenleving. Wordt als geheel gezien. Volheid van de omgeving. Geordend in tijd en ruimte, uitdagend voor kinderen. Veiligheid. Sociale omgeving als helende kracht (Sanctuary). Is een manier van doen, 24 uur per dag, door zelfde persoon. Op unieke kinderen afgestemde betrokkenheid. Zorgen alsof het je eigen kind is. Aanvankelijk is er sprake van niet bewust interveniëren. Wel methodisch handelen. Behandeling het meest effectief als deze geïmplementeerd wordt door volwassenen die ook in het dagelijks leven met de kinderen optrekken. Informele steun belangrijk voor zowel kinderen als de professional (gezinshuisouder) Netwerken zijn infrastructuur of drager van de interacties die het gewone leven mogelijk maken. Effectiviteit. Er is een familie van elkaar beïnvloedende factoren. Focus op relatie professional en cliënt. Is residentiële opvang ( therapeutische setting ) waarin algemene en specifieke factoren werkzaam zijn. Meestal buiten de samenleving. Omgeving wordt uiteengerafeld in macro, meso en micro of in beleid, praktijk en kennis. Relatie professional en cliënt staat centraal. Omgevingsfactoren zijn secundair voor dit proces. Afstand houden is professioneel. Nadruk op gerichte (effectieve) interventies. Discussie over algemene en specifieke werkzame factoren. Behandeling en verzorging zijn over het algemeen opgesplitst. In model Pijnenburg is steun voor professionals beperkt tot professionele steun. Sociaal netwerk speelt geen rol. Actoren en relaties in netwerken worden gezien als werkzame factoren. Mijn conclusie uit het voorgaande is dat netwerken in de benadering van herstel van het gewone leven een belangrijker plek innemen dan in de werkzame factoren benadering en dat daarin de persoon of de professionaliteit van de gezinshuisouder een zeer belangrijke rol speelt. Aangezien in deze benadering socialiseren misschien wel de primaire pedagogische taak is, zouden sociale Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 12

13 netwerken van groot belang kunnen zijn voor gezinshuisouders. Ik kom daar in het slothoofdstuk op terug. Een belangrijke conclusie van Pijnenburg is dat sowieso meer praktijkonderzoek nodig is. Onderzoek dat meer zicht geeft op invloed en samenhang van uiteenlopende factoren. Het gebruik van interventies als eenheid van analyse beperkt volgens Pijnenburg het zicht op het totaal. De actor of de professional komt in deze benadering uitsluitend als uitvoerder van een reeks handelingen in beeld, handelingen die ook nog eens onafhankelijk lijken te zijn van de context. Relevanter is de vraag wat (welke techniek) in wiens handen werkt, waarom en wanneer (onder welke condities). Eeren merkt op dat het uitgangspunt van gezinshuizen is dat kinderen het best opgroeien in een gezin met één of twee stabiele ouderfiguren en dat behandelingen het meest effectief zijn, als deze geïmplementeerd worden door volwassenen, die ook in het dagelijks leven met de kinderen optrekken (Eeren 2006). Kinderen met hechtingsproblemen gaan in gezinshuizen gemakkelijker vriendschappen aan met leeftijdsgenootjes, dan kinderen in een leefgroep, omdat er minder wisselingen zijn in de verzorgers. Het wonen in een kleine hechte gemeenschap wordt ook als één van de voordelen gezien van de opvang van kinderen in gezinsvervangende situaties ten opzichte van opvang in leefgroepen. Jongepier, Struijk en Van der Helm geven een aantal aanbevelingen om het pedagogisch klimaat in leefgroepen van residentiële zorg te verbeteren (Jongepier, Struijck en van der Helm 2010). Verbeteringen zijn nodig waar het gaat over vakmanschap (opvoeden, communicatie, structurering van de dag, groepsdynamica) en de leefruimte. Een belangrijke vraag is of het pedagogisch klimaat niet veel beter tot ontwikkeling komt in de context van een gezin(svorm). Voor gezinshuisouders is opvoeden vanzelfsprekend de eerste en belangrijkste taak. Dit opvoeden hoeft veel minder te concurreren met het beheersen van (probleem)gedrag van kinderen, al is dat ook in gezinshuizen aan de orde. Communicatie en interactie kunnen mijns inziens beter georganiseerd worden in de kleinschalige setting van een gezinshuis. Er zijn minder personen bij de opvoeding betrokken, één of twee volwassenen, die altijd aanspreekbaar zijn. Die vorm van continuïteit is cruciaal voor het versterken van het pedagogisch klimaat (Gardeniers en Vries 2012). In de context van een leefgroep is de continuïteit door overdracht en wisseling van groepsleiders minder goed. In het gezinshuis worden kinderen opgevangen in de eigen wereld van de gezinshuisouder. Zij worden gezien en behandeld alsof het eigen kinderen zijn. 5 Jongepier c.s. merken op dat een gevoel van verbondenheid tot een beter pedagogisch klimaat leidt. Een groep van jongeren van ongeveer dezelfde leeftijd is echter geen natuurlijke situatie en het is niet eenvoudig om met alle groepsleiders (en jongeren) tot overeenstemmende waarden en normen te komen. Het gezinshuis is ook wat dit betreft in het voordeel, met minder volwassenen en een kleinere groep kinderen met meer diversiteit. Dat leidt mijns inziens tot een andere groepsdynamiek, waarbij eerder een gevoel van verbondenheid kan ontstaan. Tenslotte is het van belang dat er een verzorgde en gezellige leefsituatie is. Het lijkt me evident dat kinderen zich in de leefsituatie van een gezinshuis veel meer thuis (kunnen) voelen. Ook de wijdere omgeving (de buurt en de sociale netwerken) levert daaraan een belangrijke bijdrage. Kinderen in gezinshuizen hebben meer kans op interactie met kinderen zonder problematisch gedrag. Het is voor kinderen in een leefgroep moeilijker om vriendschappen op te bouwen buiten de leefgroep. Kinderen met ernstiger stoornissen (in een leefgroep) hebben meer moeite met hun terugkeer in de maatschappij. Het gaat met deze kinderen vaker mis in gezinshuizen, omdat zij minder eenvoudig of vanzelfsprekend integreren in een nieuwe omgeving (of buurt). De omgeving 5 Loyaliteit en samenwerking met oorspronkelijke ouders is overigens wel een probleem dat zich kan voordoen. Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 13

14 kan vaak niet omgaan met het probleemgedrag van het kind en dat kind wordt daardoor snel verstoten en niet opgenomen in de buurt. Een te grote leefomgeving biedt ook vaak te veel uitdagingen voor een kind met probleemgedrag, waardoor de kans op nog grotere problemen toeneemt. Het is niet automatisch zo, dat een ruimere leefomgeving goed is voor het kind. Eeren suggereert dat het dorpskarakter en de dorpsgemeenschap van groot belang zijn, maar zegt niets over een stedelijke omgeving. Zij merkt op dat kinderen met probleemgedrag baat hebben bij een restrictieve omgeving. Aan de andere kant hebben zij vaak moeite met terugkeer in de maatschappij, waardoor het effect van behandeling verloren gaat, (totale) afzondering lijkt niet goed te zijn. Er is ook weinig onderzoek gedaan (of bekend) naar vergelijkbare buitenlandse voorzieningen, zoals 'Teaching Family Homes', 'Family Treatment Homes', 'SOS Kinderdorpen' en 'Multidimensional Treatment Foster Care' (MFTC). Werkzame factoren kleinschalige opvang Het beschikbare Nederlandse en buitenlandse onderzoek is dus voornamelijk beschrijvend van aard. In het buitenlandse onderzoek wordt een aantal werkzame factoren genoemd van kleinschalige vormen van hulpverlening in een gezinssetting die met gezinshuizen vergelijkbaar zijn. 1. een gedegen opleiding, training en bijscholing van gezinshuisouders; 2. een langdurig verblijf van de jeugdige in het gezinshuis; en het creëren van gezinssfeer; 3. een aantal kwaliteiten van de gezinshuisouder, waaronder zich kunnen inleven in de belevingswereld van de jeugdige; 4. het contact tussen biologische ouders en jeugdigen; 5. de begeleiding en ondersteuning van de biologische ouders; 6. de wederzijdse acceptatie van de biologische ouders en de gezinshuisouders; 7. het stimuleren van het sociale netwerk van de jeugdige; 8. het bieden van nazorg op maat. Het Jeugdzorgberaad Noord-Brabant komt tot vergelijkbare conclusies over werkzame bestanddelen in relatie tot gezinshuizen (Jeugdzorgberaad 2010). Het jeugdzorgberaad noemt een aantal randvoorwaarden, te weten een goede selectie, opleiding en begeleiding van gezinshuisouders en pedagogisch medewerkers en het ontlasten van de gezinshuisouders. Dat laatste punt is een belangrijk uitgangspunt voor mijn onderzoek naar het informele sociale netwerk van gezinshuisouders. Een andere conclusie is dat het belangrijk is om al heel vroeg het sociale netwerk van de jongeren buiten het gezinshuis (c.q. SOS Kinderdorp) te bevorderen. De volgende factoren richten zich op de relatie gezinshuis en buurt: Vestiging van gezinshuizen in nabijheid biologische ouders; het stimuleren van het sociale netwerk van de jeugdige; aansluiting op ambulante zorg, voorliggende voorzieningen; scholing en training m.b.t. aansluiting gezinshuis en omgeving (civil society). Het sociaal netwerk van kinderen wordt als werkzame factor gezien, die van de gezinshuisouder ten onrechte niet. In de situatie van groepsopvang is dat begrijpelijk, omdat er een scheiding is tussen werk en privé. Ongetwijfeld is het eigen netwerk van de groepsleider van invloed op het functioneren van de hulpverlening, maar in principe is het eigen sociale netwerk van de groepsopvoeder of Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 14

15 begeleider beperkt van betekenis. Bij gezinshuisouders vallen werk en privé grotendeels samen en speelt het sociale netwerk wel degelijk een rol, sterker nog, het is een voorwaarde voor het functioneren van het gezinshuis. Sociale netwerken zijn drager of de plek voor interacties (en interventies) van het gewone leven. Herstel van het gewone leven is het doel van het gezinshuis en in die zin zijn sociale netwerken van kinderen en van gezinshuisouders die overlappen - dus werkzame bestanddelen in het opgroeien van kinderen. In de kenniskring Gezinshuizen (Steege 2012) is aandacht besteed aan de praktijkkennis van deelnemers over wat wel en niet werkt. Volgens de deelnemers zijn er methodische en organisationele elementen te onderscheiden, die ingezet worden ongeacht het gestelde einddoel. Het kunnen bieden van een normaal gezinsleven staat in het gezinshuis centraal. Kleinschaligheid en de mogelijkheden tot een individuele benadering van de jeugdige Deskundigheid van de gezinshuisouders (specifieke opvoedingsvaardigheden als het bieden van structuur, inzicht in de ontwikkeling van kinderen en reflectieve vermogens Beschikbaarheid en continuïteit Ruimte voor de eigen achtergrond en het netwerk van de jeugdigen en biologische ouders Voor de bedrijfsvoering is het van belang dat een eigen regie gevoerd kan worden door de gezinshuisouders, er openheid en transparantie is over de financiën van het gezinshuis en dat er goede arbeidsvoorwaarden en een min of meer zakelijke verhouding tussen werkgever en werknemer bestaan. Handelingsadviezen Het NJi geeft op basis van de resultaten van de kenniskring Gezinshuizen, een groot aantal handelingsadviezen aan gezinshuisouders (Steege 2012). Er worden 16 handelingsadviezen gegeven, waarvan één advies gericht is op de omgeving: Ik benut als gezinshuisouder de hulpbronnen om me heen. Concrete handelingen bij dit advies: Ik zorg dat ik tijd en ruimte heb om bij te tanken. Ik reflecteer op dat wat ik wel en niet kan zeggen tegen de jeugdige. Ik maak gebruik van begeleiding om mijn emoties en gevoelens te uiten en te bespreken. Ik creëer hulpbronnen rondom de jeugdige. Ik deel de zorg voor de jeugdige met hulpbronnen door intensief met hen samen te werken. Wat merken de kinderen hier van? Het NJi geeft twee antwoorden: Mijn gezinshuisouder kent de mentor van school en mijn dokter. En Ik kan in de weekenden en in de vakanties ook bij anderen logeren. Het doel van de genoemde handelingen is dat de jeugdige zich veilig voelt in zijn leefomgeving, doordat belangrijke personen om hem / haar heen op de hoogte zijn van de situatie. We zien hier allerlei functies van het netwerk terug komen, zoals praktische en emotionele ondersteuning. Het handelingsadvies laat in het midden welke hulpbronnen worden bedoeld. Ik vermoed dat vooral het professionele netwerk in beeld is. Er is zeer beperkt aandacht is voor sociale netwerken en netwerken van lokale professionals (Jeugdzorgberaad 2010) (Steege 2012). De handelingsadviezen blijven heel globaal. Betekent dit dat men de functie en werkzaamheid van deze netwerken onderschat of bewust een mindere werkzaamheid toekent? Net als bij Pijnenburg is er te weinig aandacht voor de hulpbronnen van de gezinshuisouder. Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 15