Zoönosen van teken- en vlooien bij honden en katten

Transcriptie

1 voor de praktijk Zoönosen van teken- en vlooien bij honden en katten E. van Duijkeren I, J.C. van Exel II, P.A.M. Overgaauw III, H. Sprong I summary Fleas and ticks may transmit zoonotic diseases. This is an overview of tick- and flea-borne zoonoses where dogs and cats are involved in the epidemiology. Key words: fleas, ticks, zoonoses, dog, cat samenvatting Teken en vlooien bij honden en katten kunnen ziekten overbrengen. Sommige van deze ziekten zijn zoönosen. Dit is een overzicht van door teken of vlooien overgebrachte zoönosen, waarbij hond en kat een rol spelen in de epidemiologie. inleiding Teken en vlooien komen bij gezelschapsdieren regelmatig voor en kunnen voor huidirritatie en huidbeschadigingen bij de hond of kat zorgen. Daarnaast kunnen vlooien ook een vlooienallergie en vooral bij jonge dieren bloedarmoede veroorzaken. Ook bij de mens kunnen vlooien tot jeuk en huidirritatie leiden. Teken en vlooien kunnen echter ook pathogenen overbrengen die tot ziekten zoals babesiose, anaplasmose, rickettsiose, borreliose en bartonellose kunnen leiden (3,5). Sommigen daarvan zijn zoönosen. Er is al veel aandacht besteed aan goede bestrijding van ectoparasieten omdat de huisdieren zelf ziek kunnen worden van door vectoren overgedragen microorganismen. Honden en katten kunnen echter ook dienen als revervoir voor pathogenen voor de mens, gastheer zijn voor voedende teken of teken transporteren uit het bos of natuurgebieden naar plaatsen meer in de buurt van mensen (parken, tuinen). Door een uit gebreide selectie aan vlooien- en tekenoverdraagbare aandoeningen te presenteren, onderstreept dit artikel het belang van goede vlooien- en tekenbestrijding bij gezelschapsdieren in het kader van het beperken of voorkomen van zoönotische infecties bij de mens. door vlooien overgebrachte zoönosen De cyclus van de vlo duurt onder gunstige omstandigheden 3 tot 4 weken. Er zijn 4 stadia: ei, larve, pop en volwassen vlo. De eitjes worden, vooral s nachts, op de gastheer gelegd, maar vallen daar gemakkelijk af. De larve leeft in de omgeving, vooral I RIVM, Postbus 1, Bilthoven. Corresponderend auteur: engeline.van.duijkeren@rivm.nl II Master student diergeneeskunde, Utrecht. III Afdeling Veterinaire Volksgezondheid iras, Faculteit Diergenees kunde, Utrecht/ Lector Diergezondheid Hogeschool has Den Bosch op lig plaatsen van de huisdieren maar bijvoorbeeld ook in naden, kieren en tapijten, en voedt zich met huisstof en vlooienfeces. De poppen kunnen maandenlang in hun cocon overleven. Jonge vlooien blijven vaak in de cocon tot ze een prikkel ervaren, zoals een stijging van de temperatuur of trillingen, en bespringen dan hun gastheer (4,20,29). In Europa is de kattenvlo, Ctenocephalides felis, de meest voorkomende vlooiensoort bij zowel de hond als de kat. Andere vlooiensoorten in Europa zijn C. canis (de hondenvlo), Archaeopsylla erinacei (de egelvlo), Ceratophyllus gallinae, Echidnophaga gallinacea (de kippenvlo), Spilopsyllus cuniculi (de konijnenvlo) en Pulex irritans (de mensenvlo). Er zijn verschillende ziekten die door vlooien kunnen worden overgedragen. De meest bekende is de pest. Deze ziekte wordt veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis en wordt overgebracht door vlooien van ratten en andere knaagdieren (22). De pest komt in Europa niet meer voor, maar wordt nog steeds in andere delen van de wereld regelmatig gerapporteerd. Andere ziekten die door vlooien worden verspreid zijn rickettsiose door Rickettsia typhi (murine tyfus), Rickettsia prowazekii (endemische vlektyfus) en Rickettsia felis (spotted fever)(3). Vlooien kunnen drager zijn van Bartonella species, onder andere B. henselae, de veroorzaker van kattenkrabziekte. Vlooien kunnen ook parasitaire ziekten naar de mens overbrengen, zoals de lintworm Dipylidium caninum (20). In tropische gebieden komt bij de mens tungiasis (Tunga penetrans) voor, een huidziekte van vooral de voeten veroorzaakt door zandvlooien die zich ingraven in de dermis van de gastheer (3,35). kattenkrabziekte Kattenkrabziekte komt wereldwijd voor en ook in Nederland wordt de ziekte regelmatig gediagnostiseerd. Bartonella henselae, het oorzakelijk agens, is een Gram-negatieve bacterie. Recent is Bartonella clarridgeia ontdekt, welke ook verschijnselen van kattenkrabziekte veroorzaakt (36). Katten zijn het primaire reservoir voor B. henselae en B. clarridgeiae (14). Honden kunnen besmet zijn met verschillende Bartonella species zoals B. vinsonii subsp. berkhoffii, B. henselae, B. clarridgeiae, B. washoensis en B. elizabethae (14,23), maar de hond speelt waarschijnlijk geen rol als reservoir. De kattenvlo is de belangrijkste vector (22). Hoewel teken onder experimentele condities ook B. henselae kunnen overbrengen, zijn bij een onderzoek van 1719 teken op 16 locaties in Nederland geen Bartonella species in teken gevonden. In Nederland spelen teken dus waarschijnlijk geen belangrijke rol als vector (34). De seroprevalentie van B. henselae bij de huiskat is afhankelijk van de onderzochte populatie en het klimaat, maar is gemiddeld % (17). Transmissie van B. henselae van kat naar mens gebeurt via krabben, bijten of 22 Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 138 Aflevering 1 1 januari 2013

2 voor de praktijk likken door besmette katten, vooral jonge katten en kittens. Transmissie van kat naar kat verloopt via besmette vlooien. Directe overdracht van mens naar mens is niet beschreven. Vlooien raken besmet tijdens de bloedmaaltijd bij een geïnfecteerde kat tijdens de bacteriaemie en scheiden het micro-organisme uit met de feces. Kattenklauwen raken besmet met vlooienfeces (8). Transmissie naar de mens kan mogelijk ook rechtstreeks via een beet van de kattenvlo aangezien circa 10% van de patiënten met kattenkrabziekte aangeeft geen contact te hebben gehad met een kat. Nader onderzoek naar deze mogelijke transmissieroute is echter nodig om dit te bevestigen. De meeste gevallen van kattenkrabziekte in Nederland treden op in de herfst en in de winter, mogelijk omdat veel jonge katten dan bij een nieuwe eigenaar zijn en daar hun speelgedrag vertonen (30). Meestal hebben besmette katten geen klinische symptomen. Alleen als tegelijkertijd een andere immunosupressieve ziekte aanwezig is, vertonen zij wel symptomen (6). Mensen kunnen 2-12 dagen na de kattenkrab/beet een papel, pustel of vesikel op de plek van de krab of beet ontwikkelen (6,22). Meestal ontstaan 3-5 dagen na de krab of beet één of meerdere papels ter plaatse van het inoculum. De papels worden vesikels die crusteus worden en daarna verdwijnen (36). Vergrote lymfknopen zijn 1-3 weken na de beet of krab waarneembaar in het betreffende drainagegebied, meestal in de oksel, maar ook aan het hoofd, in de hals of in de lies, afhankelijk van de plaats van de krab/beet. Kattenkrabziekte is één van de meest voorkomende oorzaken van goedaardige lymfadenopathie bij kinderen en adolescenten, die enkele weken tot maanden aanwezig blijft. Er kunnen complicaties optreden, zoals abcedering van de lymfknopen, encefalitis of disseminatie van de infectie met ontstekingshaarden in bot, lever, milt of long (3,6,22,26). Ook oculaire manifestaties komen voor, zelfs al na het likken van een besmette kat in de buurt van het oog, het zogenaamde Parinaud s oculoglandulair syndroom (granulo mateuze conjunctivitis met preauriculaire lymfadenitis) en papillitis, neuroretinitis en peripapillaire angiomatose (26). Koorts, hoofdpijn, anorexie en splenomegalie komen regelmatig voor (6,22). De infectie verloopt ernstiger bij verminderde immuniteit. Dan kunnen papulaire of nodulaire huidlesies (bacillaire angiomatose) en/of vasculoproliferatieve laesies in lever of milt (peliose) ontstaan, soms met fatale afloop (36). rickettsiose Rickettsiae zijn kleine, obligaat intracellulaire Gram-negatieve staafvormige bacteriën en kunnen vector-gerelateerde infecties veroorzaken bij veel zoogdieren inclusief de mens. Afhankelijk van de Rickettsia soort kunnen teken, vlooien, mijten en luizen als vectoren fungeren (2,3,27). Het genus Rickettsia wordt onderverdeeld in drie antigene groepen: de tyfus groep (met o.a. R. prowazekii, R. typhi), de spotted fever groep (R. ricketssii, R. conorii, R. helvetica, R. felis) en de scrub tyfus groep (Orienta tsutsugamushi) (14,25). R. felis, R. prowazekii en R. typhi kunnen door vlooien worden overgebracht (1,14). R. felis is gevonden in verschillende soorten arthropoden, maar de kattenvlo is waarschijnlijk de belangrijkste vector (1). Spotted fever is vlekkerige huiduitslag gepaard gaande met griepachtige verschijnselen. Er is nog weinig bekend over R. felis. Humane gevallen van R. felis zijn in minstens 12 landen beschreven, waaronder Frankrijk, Spanje, Duitsland, Egypte, Mexico, Thailand en Brazilië en alle patiënten hadden contact met vlooien of met vlooien besmette dieren (27). R. felis is recent ook in Nederlandse kattenvlooien aangetoond (34). Het is niet bekend of er ook in Nederland infecties van de mens zijn opgetreden, omdat er geen gerichte diagnostiek is voor door R. felis veroorzaakte rickettsiose en de griepachtige symptomen vrij aspecifiek zijn. De in Nederland gebruikte rickettsiose immunofluoroscentietest (ifa) voor het opsporen van IgG antistoffen is niet soortspecifiek en door sterke kruisreacties binnen de soort is het niet mogelijk om het Rickettsia species te identificeren (18). Murine tyfus veroorzaakt door R. typhi wordt overgebracht door de feces van ratten- en kattenvlooien. Knaagdieren, zoals de rat en de opossum, zijn het belangrijkste reservoir. Katten kunnen ook als reservoir fungeren. Deze ziekte komt vooral voor in tropische en subtropische gebieden. Endemische vlektyfus (R. prowazekii) komt voor in Mexico en Guatemala, vlooien brengen de ziekte over en vliegende eekhoorns zijn de reservoirgastheer. dna van zowel R. typhi als R. prowazekii zijn in Nederlandse I. ricinus teken aangetroffen. Mogelijk komen deze Rickettsia soorten in Nederlandse knaagdieren voor, maar (recente) humane gevallen zijn niet bekend (32). pest De pest, ook wel Zwarte Dood genoemd, wordt veroorzaakt door Yersinia pestis, een Gram-negatieve bacterie. Het belangrijkste reservoir zijn in het wild levende knaagdieren. In Nederland komt de ziekte niet meer voor, maar de ziekte is nog steeds endemisch in sommige delen van Amerika (New Mexico, Arizona, Colorado, Californie), in Azië en Afrika. Rattenvlooien (Xenopsylla cheopsis) brengen de ziekte over van rat naar rat en van rat naar de mens (22, 24). Daarnaast kan contact met besmette dieren of producten daarvan leiden tot een infectie. Ook katten kunnen geinfecteerd worden met de pest, meestal na het eten van een besmet knaagdier. Katten ontwikkelen meestal builenpest. Koorts met vergrote lymfknopen (submandibulaire, retropharyngeale en cervicale) zijn de meest opvallende verschijnselen. Ook de septicemische vorm en de longvorm komen bij katten voor. Honden zijn minder gevoelig en ontwikkelen meestal slechts milde verschijnselen zoals koorts en lymfadenomegalie (14). Tijdens een recente uitbraak bij mensen in Uganda kwam de kattenvlo het meest voor in de huiselijke omgeving en transmissie van Yersinia pestis van kattenvlo naar muis is onder laboratoriumomstandigheden mogelijk (3,11). Over het algemeen wordt echter aan genomen dat honden- en kattenvlooien geen goede vector voor de pest zijn. Er komen bij de mens drie soorten pest voor: de builenpest, de longpest en de septische pest. De meest voorkomende vorm is de builenpest, die wordt overgedragen door de beet van een besmette vlo. Ook besmette katten kunnen de pest op de mens overdragen via een krab of beet, via vlooien (veroorzaakt meestal builenpest) of via airosolen (veroorzaakt longpest) (7,24). In de Verenigde Staten schat Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 138 Aflevering 1 1 januari

3 Ziekte Agens Reservoir Vector Bacterieel Kattenkrabziekte Bartonella henselae kat Ctenocephalides felis Bartonella clarridgeiae Flea-borne Rickettsiose Murine typhus Rickettsia typhi rat, kat Xenopsylla cheopis kat, opossum Ctenocephalides felis R. felis infectie Rickettsia felis kat, opossum Ctenocephalides felis Endemische vlektyfus Rickettsia prowazeki vliegende eekhoorn luizen en vlooien Pest Yersinia pestis knaagdieren (rat) Xenopsylla cheopis, grondeekhoorn, prairie hond Oropsylla montana en andere (knaagdier)vlooien Parasitiair Dipylidiase Dipylidium caninum kat, hond Ctenocephalides felis Ctenocephalides canis Tungiasis Tunga penetrans zoogdieren o.a. hond, kat niet van toepassing men dat 3-8% van de gevallen bij de mens door contact met een besmette kat is ontstaan (14). De builen bestaan uit ontstoken lymfeklieren (36). Zonder behandeling kan zich in ongeveer 50% van de gevallen een septisch beeld ontwikkelen na doorbraak van een lymfklier (secundaire sepsis). Primaire longpest is de minst voorkomende, maar meest gevaarlijke vorm van pest en verspreidt zich door aerosolen (7). Besmette mensen (en dieren) hoesten de bacterie uit en andere mensen kunnen deze inademen en zo ook besmet raken. Secundaire longpest kan via hematogene verspreiding van bacteriën ontstaan in het beloop van builenpest en sepsis. Geïnfecteerde personen kunnen met antibiotica behandeld worden, mits de diagnose op tijd gesteld wordt. In veel gevallen bereikt de bacterie de bloedbaan en verspreidt zich zo door het hele lichaam. De bacterie invadeert de lever, longen en milt. De mortaliteit van de septische vorm is erg hoog (7,21). In Nederland is de pest bij de mens een meldingsplichtige ziekte (36). dipylidiase Dipylidium caninum is één van de meest voorkomende lintwormen van hond en kat en komt ook in Nederland veel voor. Honden, katten, vossen en zelden de mens zijn eindgastheren. Honden- en kattenvlooienlarven zijn tussengastheren en worden geïnfecteerd door het eten van eipakketjes (proglottiden) van de lintworm. De eindgastheer wordt geïnfecteerd door opname van de tussengastheer (21,33). Dieren vertonen geen of slechts milde symptomen van infectie. Incidenteel wordt de mens besmet. Kinderen zijn vaker besmet dan volwassenen, vooral door hun gedrag van pica en het eten van voedingsmiddelen nadat deze op de vloer zijn gevallen (waar zich besmette vlooienlarven bevinden). Bij mensen verloopt de infectie meestal symptoomloos. Uit de anus kruipende proglottiden die jeuk veroorzaken zijn de meest opvallende verschijnselen (19,21). tungiasis Tungiasis is een parasitaire huidziekte, vaak aan de voeten. De ziekte wordt veroorzaakt door de vrouwelijke zandvlo, Tunga penetrans, die zich ingraaft in de dermis van de gastheer. De aandoening veroorzaakt in eerste instatie vooral jeuk, later worden de lesies pijnlijk. Tungiasis komt voor in Zuid en Midden-Amerika, het Caraïbisch gebied, Afrika, Pakistan en India. Honden, katten, varkens en ratten zijn de belangrijkste reservoir gastheren. Tungiasis wordt steeds vaker in Nederland gezien als importziekte door toename van het reizen naar de tropen (35). door teken overgebrachte zoonosen Er zijn twee soorten teken: harde teken (familie Ixodidae) en zachte teken (familie Argasidae). Hoewel zachte teken ook zoönosen kunnen overdragen, zijn in Europa vooral harde teken, met name Ixodes ricinus, belangrijk voor de verspreiding van ziekten. Teken die zich voeden op honden en katten zijn meestal harde teken. In Nederland worden Ixodes spp. het meest aangetroffen. De levenscyclus van de teek bestaat uit 4 stadia: ei, larve, nimf en volwassen teek. Harde teken ondergaan tijdens hun ontwikkeling twee vervellingen (van larve naar nimf én van nimf naar volwassen teek). Zachte teken kunnen vaker vervellen. Voor elke ontwikkelingsfase is een bloedmaaltijd nodig. Teken voeden zich tijdens de verschillende stadia van hun levenscyclus bij verschillende gastheersoorten. Dit zorgt ervoor dat zij makkelijk pathogenen kunnen overdragen. Babesia spp., Borrelia spp., Hepatozoon canis, Bartonella spp. Ehrlichia spp., Anaplasma spp., Rickettsia spp. en flavivirussen kunnen allemaal worden overgedragen door teken (12,13). ziekte van lyme Borreliose of de ziekte van Lyme is een ziekte die overgebracht wordt door teken, in Europa meestal Ixodes ricinus. In Nederland neemt de prevalentie bij de mens de laatste jaren toe. Erythema migrans is een veelvoorkomend verschijnsel van de ziekte van Lyme. In 1994 werd de incidentie van erythema migrans geschat op 39 per personen. Dit aantal is sindsdien vrijwel lineair gestegen tot een incidentie van 134 per inwoners in 2009 (15). Van de Nederlandse tekenpopulatie is ongeveer een kwart geïnfecteerd met Borrelia burgdorferi, het oorzakelijk agents van Lyme borreliose (31). In de Verenigde Staten komt B. burgdorferi sensu stricto het vaakst voor, in Europa komen vooral B. burgdorferi sensu stricto, B. afzelii en B. garinii, samen aangeduid als B. burgdorferi sensu lato voor. Honden zijn minder 24 Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 138 Aflevering 1 1 januari 2013

4 gevoelig voor de ziekte van Lyme dan mensen, katten lijken nog minder gevoelig. Slechts 5 tot 10% van de honden die een beet met een geïnfecteerde teek oplopen ontwikkelt klinische verschijnselen. Bij de hond kunnen verschijnselen van wisselende kreupelheid en koorts optreden. Bij de kat zijn gevallen van (aspecifieke) algehele malaise gerapporteerd. Er zijn geen aanwijzingen dat besmette honden of katten een direct risico voor de mens vormen, maar zij kunnen (ongevoede) teken in de nabijheid van de mens brengen. Ook kunnen honden als reservoir voor de bacterie dienen. Volledig gevoede teken zullen eerst moeten vervellen voordat zij op een nieuwe gastheer gaan voeden. Borreliose wordt meestal geassocieerd met bossen en struikgewas, maar het is ook mogelijk teken op te lopen in duingebieden, stadsparken en tuinen. De diagnostiek is lastig omdat de klinische verschijnselen aspecifiek zijn (13,14). Bij de mens uit de ziekte zich in 60-80% van de gevallen in een rode ring op de huid, erythrema migrans, die na 1 tot 3 weken ontstaat rondom de plaats van de tekenbeet. De ring wordt steeds groter. Binnen de rode ring wordt de huid weer gewoon van kleur. Een andere, veel zeldzamere huidafwijking in het acute stadium is lymphocytoma cutis, een paarse huidafwijking, meestal op de oorlel of in de buurt van een tepel. Soms zijn er griepachtige verschijnselen aanwezig, zoals koorts, hoofdpijn en spier- of gewrichtspijn. Wanneer de ziekte niet behandeld wordt verdwijnt de ring vanzelf, maar kunnen er Lyme arthritis, neuroborreliose (vooral uitval van gezichtszenuwen of pijnklachten of krachtsverlies in een arm of been) en Lyme carditis ontstaan. Ook hepatitis, uveitis en myositis zijn beschreven als chronische uitingsvormen van de ziekte van Lyme (tweede stadium van de ziekte van Lyme). De ziekte kan bovendien leiden tot chronische huidaandoe ningen (derde stadium van de ziekte). Acrodermatitis chronica atrophicans is een huidafwijking die soms pas jaren na infectie ontstaat. Ongeveer 1 tot 3% van alle geïnfecteerde personen ontwikkelt uiteindelijk acrodermatitis. De huid wordt eerst rood-paars van kleur en dan in de loop van maanden tot jaren atrofisch. Er kan in dit stadium ook chronische neuroborreliose en chronische Lyme arthritis ontstaan (36). rickettsiose De obligaat intracellulaire Gram-negatieve Rickettsiae kunnen verschillende door teken overgebrachte ziekten veroorzaken, zoals Rocky Mountain spotted fever door Rickettsia ricketsii (13,25). R. rickettsii wordt voornamelijk overgebracht door Dermacentor teken. Rocky Mountain Spotted fever komt voornamelijk voor in de Verenigde Staten. Zowel honden als mensen kunnen geinfecteerd worden. De meest voorkomende verschijnselen bij de mens zijn koorts, hoofdpijn, petechiën en spierpijn. Honden spelen een rol bij de verspreiding van de ziekte, omdat zij besmette teken uit endemische naar nietendemische gebieden kunnen overbrengen en ook naar plaatsen in de nabijheid van mensen (14). Teken die niet aanhechten op honden, kunnen in principe naar mensen overlopen. In Nederland komt de ziekte niet voor. Mediterranean spotted fever veroorzaakt door R. conorii laat een kenmerkend ulcus met een zwart korstje op de steekplek zien, de zogenaamde tache noir en wordt overgebracht door Rhipicephalus teken in landen rond de Middelandse zee. dna van R. helvetica is in Nederland aangetroffen in bloed van muizen, herten en wilde zwijnen en in Ixodes teken. De pathogeniciteit van R. helvetica is echter nog niet onomstotelijk vast gesteld, waardoor het niet duidelijk is of deze bevindingen gevolgen hebben voor de volksgezondheid (32). tick-borne encephalitis Tick-borne encephalitis (tekenencefalitis, tbe) wordt veroorzaakt door een flavivirus dat tussen mensen en dieren wordt overgedragen door larven, nimfen en volwassen Ixodes teken. Er zijn drie subtypen, het Europese type, het Siberische subtype en het Verre Oosten subtype. Kleine knaagdieren zijn de primaire gastheer voor het virus. Mensen (en andere zoogdieren, onder andere honden) worden accidenteel geïnfecteerd. Geïnfecteerde koeien, geiten en schapen scheiden het virus in de melk uit. In een aantal Europese landen is tbe één van de belangrijkste infecties van het centrale zenuwstelsel. Central European tick-borne encephalitis komt o.a voor in Zwitserland, Oostenrijk, Duitsland, Tsjechië, Zweden, Noorwegen, Italië en Griekenland. De ziekte kan mild tot ernstig verlopen. De eerste verschijnselen zijn koorts, malaise en hoofdpijn, in de tweede fase ziet men de neurologische verschijnselen. Meningitis, meningo-encefalitis en andere neurologische verschijnselen worden veroorzaakt door ontsteking van het centrale zenuwstelsel. In Nederland komt de ziekte tot nu toe niet voor. Er zijn wel importgevallen beschreven na een bezoek aan een endemisch gebied (10,36). BABESIOSE Babesiose, veroorzaakt door de protozo Babesia, komt wereldwijd voor in gebieden waar de vectorteek actief is. Babesia is een intracellulaire bloedparasiet. Er zijn geen Babesia-soorten Ziekte Agents Reservoir Vector Bacterieel Lyme borreliose Borrelia burgdorferi knaag- zoogdieren, vogels Ixodes spp. Ehrlichiose Ehrlichia spp. zoogdieren Ixodes spp. Anaplasmose Anaplasma phagocytophilum zoogdieren Ixodes spp. Rickettsiose Rickettsia ricketsii zoogdieren Dermacentor spp. Rickettsia conorii knaagdieren, hond Rhipicephalus spp. Tularemie Francisella tularensis knaagdieren, bevers, konijnen, muskusrat teken, muggen Viraal Tick-borne encephalitis Flaviviridae knaagdieren Ixodes spp. Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 138 Aflevering 1 1 januari

5 bekend die gastheerspecifiek zijn voor de mens. De twee belangrijkste verwekkers van humane babesiose zijn B. divergens, die voornamelijk bij runderen wordt aangetroffen, en B. microti, die bij kleine knaagdieren voorkomt. Daarnaast komt ook B. duncani voor (36). In Europa worden infecties bij de mens vooral veroorzaakt door B. divergens die wordt overgebracht door Ixodes ricinus (16). Vaak verlopen infecties in tegenstelling tot bij de hond mild of symptoomloos. Splenectomie is de belangrijkste risicofactor voor ernstige Babesia-infecties (zowel veroorzaakt door B. divergens als B. microti). Daarnaast lopen ouderen, immuno-incompetente personen zoals personen met een hiv-infectie en personen die corticosteroïden gebruiken, een groter risico op hoge parasitemieën (36). Bij de hond komt B. canis canis voor die in Europa wordt overgebracht door de teek Dermacentor reticulates en B. canis vogeli overgebracht door de teek Rhipicephalus sanguineus. B. gibsoni, een kleine Babesia soort, komt ook voor, maar de prevalentie is laag. In Nederland is in de meeste gevallen sprake van een buitenlandanamnese bij honden met B. canis infecties, maar incidenteel zijn gevallen van autochtone B. canis infecties beschreven (9). B. canis is echter geen zoönose en honden zijn, voor zover bekend, geen reservoir voor humane gevallen van babesiose. Honden kunnen echter teken hebben, die drager zijn van andere voor de mens pathogene Babesia soorten (14). ehrlichiose/anaplasmose Ehrlichia en Anaplasma zijn kleine Gram-negatieve bacteriën, verwant aan Rickettsiae, die obligaat intracellulair groeien en witte bloedcellen infecteren. Humane Monocytaire Ehrlichiose (hme) wordt veroorzaakt door E. chaffeensis en Humane Granulocytaire Anaplasmose (hga) door Anaplasma phagocytophilum. De vectoren zijn Ixodes teken. Het micro-organisme komt ook in Nederland voor. Wilde dieren, zoals kleine knaagdieren, herten en reeën en gedomesticeeerde dieren zoals schapen, paarden en runderen zijn de primaire gastheren. Vanuit deze reservoirs worden de teken besmet. Mogelijk spelen ook trekvogels een rol (36). A. phagocytophilum veroorzaakt ziekte bij verschillende zoogdieren, inclusief de mens, hond en kat. De meest voor komende verschijnselen bij de mens zijn koorts, malaise, spierpijn en hoofdpijn. Het is niet bekend of hond en kat een rol spelen bij humane infecties (14). Sennetsu koorts, veroorzaakt door E. sennetsu, wordt niet door teken overgedragen, maar waarschijnlijk door eten van rauwe vis (36). Neoehrlichia mikurensis is een nieuw ontdekte soort in de familie Anaplasmataceae, die gevonden wordt in wilde ratten. Neoehrlichia mikurensis komt in Nederland voor. Recent onderzoek laat zien dat 7% van de Nederlandse teken geïnfecteerd is. Er zijn in Europa 9 patiënten beschreven met ziekteverschijnselen geassocieerd met dit micro-organisme (28). tularemie Tularemie is een bacteriële zoönose veroorzaakt door de Gram-negatieve bacterie Francisella tularensis. In Nederland is de ziekte uitermate zeldzaam. F. tularensis komt in endemische gebieden wijdverbreid voor in de natuur en is geïsoleerd uit zoogdieren, vogels, insecten, water en modder. De bacterie kan zich maandenlang in de natuur handhaven, vooral in een koel en vochtig klimaat. F. tularensis type A komt vooral voor in Noord-Amerika en Canada. Het primaire reservoir voor type A is de cottontail rabbit en teken zorgen voor de transmissie. F. tularensis type B komt voor in Europa, Azië en Noord-Amerika en komt voor bij onder andere hazen, bevers, muskusratten en muizen. Oppervlaktewater, met uitwerpselen van besmette (knaag)dieren besmet hooi en stro, en teken- en muggenbeten vormen de belangrijkste bron van infectie met type B. Besmetting van mensen kan rechtstreeks door het hanteren van besmette karkassen, bijvoorbeeld door jagers of door besmette aerosolen, ontstaan tijdens bijvoorbeeld het hooien (36). Tularemie komt ook voor bij katten en honden. Verschillende tekensoorten kunnen zowel als vector als als reservoir fungeren. Honden en katten kunnen ook besmet worden door het eten van geinfecteerde konijnen en knaagdieren. Katten zijn gevoeliger voor infectie dan honden. Katten kunnen de infectie overbrengen op de mens door een beet of krab. Honden kunnen de ziekte overbrengen door bijvoorbeeld likken. Er zijn geen gevallen beschreven van infecties bij mensen door het verwijderen van besmette teken, maar geinfecteerde teken van honden en katten vormen wel een potentieel risico (14). conclusie Wereldwijd zijn er verschillende zoönosen, waarbij zowel honden en/of katten als teken en vlooien een rol spelen in de epidemiologie. In Europa neemt vooral het belang van tick-borne zoönosen toe. Deze toename is deels te wijten aan klimaatsveranderingen waardoor vectoren, die voordien niet in Nederland voor kwamen, zich kunnen vestigen en uitbreiden in Nederland en bestaande populaties zich verder uitbreiden. Het voorkomen van tekenoverdraagbare ziekten is afhankelijk van de leefomstandigheden voor de teek en de gastheren. Natuurgebieden vormen een goed reservoir voor teken. Het verbinden van natuurgebieden, zorgt ervoor dat gastheren met aangehechte teken zich over grotere delen van het land kunnen verspreiden. Ook neemt in sommige gebieden het aantal wilde dieren toe, waardoor de teken zich beter kunnen voeden. Uit onderzoek is gebleken dat er veel verschillende pathogenen aanwezig zijn in de Nederlandse vlooien- en tekenpopulatie. Mensen reizen ook vaker dan vroeger en nemen daarbij soms huisdieren mee naar en uit andere landen. Import van in Nederland niet-endemische ziekten, vectoren en pathogenen kan het gevolg zijn. Om deze zoönosen bij mensen en dieren zoveel mogelijk te voorkomen, is goede vlooien- en tekenbestrijding belangrijk (Zie 'Bestrijding van vlooien en teken bij hond en kat' TvD 1 mei 2012). Het is dus van belang om eigenaren van gezelschapsdieren hierop te wijzen. De dierenarts heeft hierin een belangrijke rol en vervult een brugfunctie tussen de veterinaire zorg en de volksgezondheid. geraadpleegde literatuur 1. Azad AF, Radulovic S, Higgins JA, Noden BH, Troyer JM Flea-borne rickettsioses: Ecologic considerations. Emerg Infect Dis 3(3): Behar A, McCormick LJ, Perlman SJ Rickettsia felis infection in a common household insect pest, Liposcelis bostrychophila (Psocoptera: 26 Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 138 Aflevering 1 1 januari 2013

6 Liposcelidae). Appl Environ Microbiol 76(7): Bitam I, Dittmar K, Parola P, Whiting MF, Raoult D Fleas and flea-borne diseases. Int J Infect Dis 14(8):e Blagburn BL, Dryden MW Biology, treatment, and control of flea and tick infestations. Vet Clin North Am Small Anim Pract 39(6):1173,200, viii. 5. Bodaan C, Nijhof AM, Postigo M, Nieuwenhuijs H, Opsteegh M, Franssen L, Jebbink F, Jansen S, Jongejan F Ticks and tick borne pathogens in domestic animals in the Netherlands. Tijdschr Diergeneeskd 132(13): Boulouis HJ, Chang CC, Henn JB, Kasten RW, Chomel BB Factors associated with the rapid emergence of zoonotic Bartonella infections. Vet Res 36(3): Carniel E, Mollaret HH Yersiniosis. Comp Immunol Microbiol Infect Dis 13(2): Chomel BB, Kasten RW, Floyd-Hawkins K, Chi B, Yamamoto K, Roberts- Wilson J, Gurfield AN, Abbott RC, Pedersen NC, Koehler JE Experimental transmission of Bartonella henselae by the cat flea. J Clin Microbiol 34(8): De Lange T, Nijhof A, Taoufik A, Houwers D, Teske E, Jongejan F Autochthonous babesiosis in dogs in the Netherlands associated with local Dermacentor reticulatus ticks. Tijdschr Diergeneeskd 130(8): Dobler G Zoonotic tick-borne flaviviruses. Vet Microbiol 140(3-4): Eisen RJ, Borchert JN, Holmes JL, Amatre G, Van Wyk K, Enscore RE, Babi N, Atiku LA, Wilder AP, Vetter SM, et al Early-phase transmission of Yersinia pestis by cat fleas (Ctenocephalides felis) and their potential role as vectors in a plague-endemic region of Uganda. Am J Trop Med Hyg 78(6): Estrada-Pena A, Venzal JM, Kocan KM, Tramuta C, Tomassone L, de la Fuente J, Labruna M Observations on antricola ticks: Small nymphs feed on mammalian hosts and have a salivary gland structure similar to ixodid ticks. J Parasitol 94(4): Fritz CL Emerging tick-borne diseases. Vet Clin North Am Small Anim Pract 39(2): Greene CG Infectious disease of the dog and cat. Third edition ed. St. Louis, Missouri, usa: Elsevier. 15. Hofhuis A, Harms M, van der Giessen J, Sprong H, Notermans D, van Pelt W Ziekte van Lyme in Nederland Aantal huisartsconsulten blijft toenemen. Is voorlichting en curatief beleid genoeg? Infectieziektenbulletin 84: Hunfeld KP, Brade V Zoonotic Babesia: Possibly emerging pathogens to be considered for tick-infested humans in central Europe. Int J Med Microbiol 293 Suppl 37: Iredell J, Blanckenberg D, Arvand M, Grauling S, Feil EJ, Birtles RJ Characterization of the natural population of Bartonella henselae by multilocus sequence typing. J Clin Microbiol 41(11): Kantso B, Svendsen CB, Jorgensen CS, Krogfelt KA Evaluation of serological tests for the diagnosis of rickettsiosis in Denmark. J Microbiol Methods 76(3): Knapen van F Parasitaire zoönosen overgedragen door hond en kat. In: Parasieten bij hond en kat. Overgaauw PAM, Claerebout E, editor. Tweede herziene druk ed. Maarn: [Animo] veterinary publishers. 101 p. 20. Leistra WHG Parasitaire dermatose bij hond en kat. In: Parasieten bij hond en kat. Overgaauw PAM, Claerebout E., editor. Tweede herziene druk ed. Maarn: [Animo] veterinary publishers. 67 p. 21. Mani I, Maguire JH Small animal zoonoses and immuncompromised pet owners. Top Companion Anim Med 24(4): McElroy KM, Blagburn BL, Breitschwerdt EB, Mead PS, McQuiston JH Flea-associated zoonotic diseases of cats in the usa: Bartonellosis, flea-borne rickettsioses, and plague. Trends Parasitol 26(4): Mexas AM, Hancock SI, Breitschwerdt EB Bartonella henselae and Bartonella elizabethae as potential canine pathogens. J Clin Microbiol 40(12): Neerinckx S, Bertherat E, Leirs H Human plague occurrences in Africa: An overview from 1877 to Trans R Soc Trop Med Hyg 104(2): Parola P, Davoust B, Raoult D Tick- and flea-borne rickettsial emerging zoonoses. Vet Res 36(3): Pinna A, Puglia E, Dore S Unusual retinal manifestations of cat scratch disease. Int Ophthalmol 31(2): Reif KE, Macaluso KR Ecology of Rickettsia felis: A review. J Med Entomol 46(4): Richter D, Matuschka FR Candidatus NeoEhrlichia mikurensis, Anaplasma phagocytophilum and Lyme disease spirochetes in questing European vector ticks and in feeding ticks removed from people. J Clin Microbiol Mar;50(3): Rust MK Advances in the control of Ctenocephalides felis (cat flea) on cats and dogs. Trends Parasitol 21(5): Sanguinetti-Morelli D, Angelakis E, Richet H, Davoust B, Rolain JM, Raoult D Seasonality of cat-scratch disease, France, Emerg Infect Dis 17(4): Sprong H, Braks M, Fonville M, Tijsse-Klasen E, Takumi K Tekenoverdraagbare aandoeningen: Meer (dan) Lyme? Sprong H, Wielinga PR, Fonville M, Reusken C, Brandenburg AH, Borgsteede F, Gaasenbeek C, van der Giessen JW Ixodes ricinus ticks are reservoir hosts for Rickettsia helvetica and potentially carry flea-borne rickettsia species. Parasit Vectors 2(1): Taylor MA, Coop RL, Wall RL Parasites of dogs and cats. In: Veterinary parasitology. Third ed. Oxford: Blackbell Publishing. 373 p. 34. Tijsse-Klasen E, Fonville M, Gassner F, Nijhof AM, Hovius EK, Jongejan F, Takken W, Reimerink JR, Overgaauw PA, Sprong H Absence of zoonotic Bartonella species in questing ticks: First detection of Bartonella clarridgeiae and Rickettsia felis in cat fleas in the Netherlands. Parasit Vectors 4: Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 138 Aflevering 1 1 januari