UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste Examenperiode

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste Examenperiode EXTRAMURALE HULP- EN DIENSTVERLENING AAN GEÏNTERNEERDEN Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad master in het sociaal werk door Eva Bruynooghe Promotor: Prof. N. Vettenburg Commissaris: Dr. K. Uzieblo

2 SAMENVATTING In deze masterproef omtrent de extramurale hulpen dienstverlening aan geïnterneerden, verblijvend in de gevangenis, wordt nagegaan welke organisaties van de Vlaamse Gemeenschap zich op deze specifieke doelgroep richten. Geïnterneerden horen hier namelijk niet thuis. Concreet staat volgende vraagstelling centraal: Hoe vullen extramurale organisaties, die instaan voor hulpen dienstverlening aan geïnterneerden, het aanbod jegens hen in teneinde tegemoet te komen aan het recht op de menselijke waardigheid en zo dus het recht op maatschappelijke hulpen dienstverlening te waarborgen?. Uit de omschrijving van het hulpen dienstverleningsaanbod blijkt dat een specifiek aanbod voor geïnterneerden niet aanwezig is; maar veelal gericht is op de volledige populatie van gedetineerden, waartoe ondermeer geïnterneerden behoren. Dit is tevens de algemene conclusie op de vraagstelling. Wel pogen organisaties het recht op de menselijke waardigheid en op maatschappelijke hulpen dienstverlening ten aanzien van geïnterneerden te waarborgen. Uit het praktijkonderzoek blijkt dat twee van de bevraagde organisaties, werkzaam in de gevangenis van Gent, een specifiek aanbod richten op geïnterneerden. De andere organisaties trachten het recht op maatschappelijke hulpen dienstverlening te waarborgen door ondermeer de aanpak op de betrokkenen af te stemmen. Om dit alles te verwezenlijken, is samenwerking tussen de actoren van de Vlaamse Gemeenschap, maar ook met deze van Justitie, belangrijk. Op die manier kan de hulpen dienstverlening beter op de betrokkenen worden afgestemd. Uit de praktijk blijkt echter dat men uit het aanbod kan vallen of dit wordt ontzegd omwille van capaciteiten die men ontbreekt.

3 VOORWOORD Bij het realiseren van deze masterproef kon ik op de medewerking en steun van heel wat mensen rekenen. Bij deze wil ik hen graag een woord van dank toebrengen. Eerst en vooral wens ik professor Vettenburg te bedanken die me als promotor doorheen het hele proces heeft bijgestuurd en geleid. Zonder de steun van mijn vrienden was dit alles niet denkbaar geweest. Al zaten velen van hen in hetzelfde schuitje, toch konden we bij elkaar terecht met raad en daad. Aan Eveline Vermeulen wens ik eveneens een dankwoord uit te brengen. Als externe lezer heb ik jouw bevindingen en grammaticale verbeteringen meegenomen. Verder richt ik een dankbetuiging aan de hulpen dienstverleners die tijd hebben vrijgemaakt om deel te nemen aan het interview en me lieten meeproeven van hun kennis en ervaringen. De keuze van het onderwerp van deze masterproef is gebaseerd op een persoonlijke interesse en ik greep dan ook deze unieke kans een eerste kennismaking te maken met de praktijk. Het warme onthaal liet een positieve indruk bij me na. Vooral de eerste ontmoeting met de gevangenis en het gesprek met de voorzitter van de Commissie ter Bescherming van de Maatschappij, Henri Heimans, dat doorging in het gerechtsgebouw, waren voor mij twee hoogtepunten. En tot slot richt ik een bijzonder dankwoord tot mijn ouders en broer voor hun steun en vertrouwen alsook voor de kans die ik heb gekregen om verder te studeren. Zonder hen was dit alles onmogelijk geweest. i

4 INHOUDSTAFEL SAMENVATTING VOORWOORD i INHOUDSTAFEL ii LIJST VAN AFKORTINGEN iv LIJST VAN BIJLAGEN v INLEIDING: PROBLEEMSTELLING 1 HOOFDSTUK 1: DE INTERNERINGSMAATREGEL 5 1. Internering 5 2. Historiek 6 3. Actueel: de wet van 21 april Kritieken op het Belgische interneringssysteem De situatie internationaal Besluit 12 HOOFDSTUK 2: DE GEÏNTERNEERDE De geïnterneerde vanuit historisch perspectief Een heterogene groep Twee subgroepen van geïnterneerden Bejegening van de geïnterneerde Besluit 19 HOOFDSTUK 3: HULP- EN DIENSTVERLENING AAN GEÏNTERNEERDEN Historiek Reactie op het welzijnswerk vanuit academische hoek Regel- en wetgeving Hulp- en dienstverlening van de Vlaamse gemeenschap Besluit 32 ii

5 HOOFDSTUK 4: METHODOLOGIE Opzet Werkwijze Methode Onderzoeksluik 36 HOOFDSTUK 5: ONDERZOEKSLUIK De gevangenis te Gent Organisaties van Justitie: een korte toelichting Hulp- en dienstverleningsaanbod van de Vlaamse gemeenschap in de gevangenis van Gent Hulp- en dienstverleningsaanbod van de Vlaamse gemeenschap in de gevangenis van Gent: het praktijkonderzoek Conclusie van de onderzoeksresultaten 62 HOOFDSTUK 6: ALGEMEEN BESLUIT Besluit Kritische reflectie Beperkingen in deze masterproef Aanbevelingen tot verder onderzoek Relevante bijdrage van deze masterproef 72 LITERATUURLIJST 74 BIJLAGEN 82 iii

6 LIJST VAN AFKORTINGEN ADL Activiteiten Dagelijks Leven CAP Centraal AanmeldingsPunt CAW Centrum Algemeen Welzijnswerk CBM Commissie ter Bescherming van de Maatschappij CGG Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg DG UVSM Directoraat-Generaal Uitvoering van Vrijheidsberovende Straffen en Maatregelen DSCW Culturele Dienst ECPF Europees Comité ter Preventie van Foltering en Onmenselijke Behandeling of Bestraffing EVRM Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens FOD Federale Overheidsdienst IBM Instelling tot Bescherming van de Maatschappij JWW Justitieel Welzijnswerk OLC Open Leercentrum PA Psychiatrische Afdeling PC Penitentiair complex PSD Psychosociale Dienst TB Trajectbegeleiding VAPH Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap VDAB Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding iv

7 LIJST VAN BIJLAGEN Bijlage 1 Begeleidende brief in verband met vraag tot toestemming tot gegevensverwerking 82 Bijlage 2 Overzicht hulpen dienstverleningsaanbod van de Vlaamse Gemeenschap in de gevangenis van Gent 83 Bijlage 2 Interviewschema 84 Bijlage 4 Voorbeeld van interview 87 v

8 INLEIDING: PROBLEEMSTELLING Op 15 september 2004 telt België een totaal van 848 opgesloten geïnterneerden die verbleven in instellingen van de Federale Overheidsdienst (FOD) Justitie. De penitentiaire bejegening van geïnterneerden is echter ondermaats (Cosyns, D Hont, Janssens, Maes & Verellen, 2007). De wet van 9 april 1930 voorziet in een behandeling van de geïnterneerde, via een verblijf in een psychiatrische afdeling (PA) binnen het penitentiaire milieu. Tot op heden is de uitwerking daarvan weinig tot niet gerealiseerd (Beyens & Tubex, 2002). Hoewel er een nieuwe wet in opmaak is, wordt in België de internering geregeld door de wet ter bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele feiten die dateert van 1 april 1964 (Goethals, 2002: 552). De interneringsmaatregel is een beveiligingsmaatregel gekoppeld aan een behandelingsopdracht. Tevens erkent de maatregel de geïnterneerde als geestesgestoorde delinquent (Goethals, 2002). Bijgevolg is een geïnterneerde volgens de wet een pleger van een strafbaar feit die lijdt aan een geestesstoornis (Cosyns, D Hont, Janssens, Maes & Verellen, 2007). Wat blijkt, is dat men veelal niet komt tot een degelijke begeleiding en systematische behandeling, en dit wegens een gebrek aan financiële middelen en aan therapeutisch personeel. Indien er toch sprake is van behandeling, is deze slechts medicamenteus (Goethals, 2002). Geïnterneerden die in een penitentiaire instelling verblijven, dragen bijgevolg een grote last gezien niet alleen de detentie, maar tevens het gebrek aan behandeling en begeleiding negatieve gevolgen met zich kunnen meebrengen. Dit zorgt voor een belemmering van het psychosociaal functioneren (Goethals, 2002, Martens, 2007). België werd al herhaaldelijk berispt omwille van de ondermaatse penitentiaire bejegening van geïnterneerden (Cosyns, D Hont, Janssens, Maes & Verellen, 2007). Zo veroordeelde het Europees Hof van de Rechten van de Mens België in het kader van het recht op vrijheid (Busshe, 2007). De sociale hulpverlening aan gedetineerden en geïnterneerden is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van Justitie en de Vlaamse Gemeenschap. In 1994 werd dit vastgelegd in een samenwerkingsakkoord tussen de staat en de Vlaamse Gemeenschap inzake de sociale hulpverlening aan gedetineerden met het oog op hun sociale reïntegratie (Meyvis, 2002: 55). De verantwoordelijkheid van Justitie bestaat in het realiseren van een humane en welzijnsgerichte strafuitvoering. De Vlaamse Gemeenschap dient een sociale hulpen dienstverlening te waarborgen aan personen in detentie en hun naastbestaanden (Bouverne- De Bie & Roose, 2008). Gedetineerden en geïnterneerden zijn bijgevolg zowel cliënten van Justitie, alsook patiënten van volksgezondheid en welzijn. Justitie heeft als opdracht het 1

9 toezicht op het naleven van de interneringsmaatregel en staat in voor de financiering van de beveiligingsaspecten van het zorgcircuit. Volksgezondheid en welzijn zorgt voor de behandeling, begeleiding en rehabilitatie van de geïnterneerde als patiënt (Goethals, 2002). Dat de situatie van de geïnterneerde, verblijvend in een penitentiaire instelling, hachelijk is, kan niet worden genegeerd. In de literatuur wordt vanuit verschillende invalshoeken kritieken geformuleerd, zoals de vaststelling dat er een gebrek is aan therapeutisch personeel en aan een aangepaste infrastructuur. Verder meent men dat het aanbod van gevangenisactiviteiten voor deze doelgroep minimaal is (Goethals, 2002). Omwille van de benarde omstandigheden van de geïnterneerde, wordt nagegaan over welke hulpbronnen men beschikt. In deze masterproef staat de volgende vraagstelling centraal: Hoe vullen extramurale organisaties, die instaan voor hulpen dienstverlening aan geïnterneerden, het aanbod jegens hen in teneinde tegemoet te komen aan het recht op de menselijke waardigheid en zo dus het recht op maatschappelijke hulpen dienstverlening te waarborgen?. Ondanks de vrijheidsberoving behouden geïnterneerden het recht op maatschappelijke hulpen dienstverlening (Interdepartementale Commissie Hulp- en Dienstverlening aan gedetineerden, 2000). Dit verwijst naar de opvatting dat geïnterneerden het recht op maatschappelijke dienstverlening kunnen effectueren teneinde een leven te leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid (Meyvis, 2002: 40). Concreet gaat het hierbij om hulpen dienstverlening van de Vlaamse Gemeenschap, gegeven op zes domeinen, namelijk deze van welzijn, gezondheidszorg, werk, onderwijs, cultuur en sport. Doel van de masterproef is zicht te krijgen op de manier waarop deze hulpen dienstverlening vorm krijgt. Het onderzoeksopzet heeft betrekking op een aantal partnerorganisaties van de Vlaamse Gemeenschap van de gevangenis te Gent. Uit de algemene vraagstelling worden een aantal deelvragen afgebakend, namelijk: I. Welke extramurale organisaties staan in voor de hulpen dienstverlening aan geïnterneerden? In dit onderdeel worden verschillende diensten van de Vlaamse Gemeenschap, die werkzaam zijn in het penitentiaire milieu, weergegeven. Uit de historische omschrijving van de hulpen dienstverlening blijkt echter dat het aanbod vooral gericht is naar gedetineerden. Dit houdt niet in dat er geen hulpen dienstverleningsaanbod is voor geïnterneerden; met de term gedetineerden verwijst men vaak naar de volledige populatie van gedetineerden, waaronder tevens geïnterneerden toe behoren. 2

10 In het onderzoeksluik wordt het aanbod van de bevraagde instanties omschreven. Vooreerst wordt het aanbod besproken in het kader van de Vlaamse Gemeenschap. Daarna volgen een aantal vragen over de geïnterneerde en het aanbod. Worden er voorwaarden gesteld om beroep te kunnen doen op het aanbod? En aan welke behoeften tracht men tegemoet te komen? Wat betekent voor de organisatie zinvolle hulpen dienstverlening? Deze en andere vragen worden in dit onderdeel behandeld. II. Hoe verhouden deze organisaties zich ten aanzien van de geïnterneerden? Geïnterneerden kennen een complexe problematiek. Niet alleen dragen ze een pathologische geestestoestand met zich mee, met soms een combinatie van verschillende ziektebeelden, maar daarnaast verblijven ze in het penitentiaire milieu, waar het vaak aan de nodige behandeling en begeleiding ontbreekt. Dit zijn allerhande factoren die het leven van de geesteszieke delinquent er niet minder eenvoudig op maken. Met betrekking tot het onderzoeksluik wordt de plaats van de geïnterneerde in het aanbod nagegaan. Daarnaast wordt gepeild naar de bejegening van de geïnterneerde, met onder andere vragen rond de psychiatrische problematiek en hoe er wordt omgegaan met de seksuele delinquent en de geïnterneerde met een verstandelijke beperking. III. Wat zijn de ervaringen van de hulpen dienstverleners in de uitoefening van het aanbod aan geïnterneerden? In het werken met geïnterneerden kan men stuiten op een aantal problemen. Het gaat hierbij om moeilijkheden, zoals een diversiteit aan psychiatrische problematieken, maar ook om spanningen, zoals deze tussen het publieke welzijn en het welzijn van de gedetineerde. De samenleving neemt bijvoorbeeld vaak een intolerante houding in ten aanzien van geïnterneerden en personen in detentie (Lea et al., 1999). In deze subvraag wordt nagegaan welke moeilijkheden en spanningen de dienst ondervindt. Met betrekking tot de paradoxen welzijn van de geïnterneerde versus publieke welzijn en gevaar versus veiligheid wordt gepeild naar de wijze waarop de organisatie hier mee omgaat. Of deze moeilijkheden, spanningen en dilemma s van invloed zijn op het handelen van de professional of de dienst zal al dan niet blijken. Met deze masterproef wordt nagegaan of de geïnterneerde tot de vergeetput van de maatschappij behoort of dat er wel degelijk organisaties zijn met een aanbod opdat de betrokkene een min of meer zinvolle invulling kan geven aan zijn penitentiair verblijf. Het behouden van de grondrechten, de aanwezige hulpen dienstverlening, de humanisering 3

11 van de strafuitvoering en dergelijke meer, zijn allerhande zaken die verwijzen naar een maatschappelijk perspectief op de detentie. Hierin schuilt de maatschappelijke relevantie van mijn onderzoek, weliswaar vertrekkende vanuit de verschillende organisaties naar de geïnterneerde toe. Tevens kan het een aanzet betekenen tot het nadenken en reflecteren over de interneringssituatie. Naar wetenschappelijke relevantie toe draagt deze masterproef kennis bij ten aanzien van de organisaties die instaan voor deze hulpen dienstverlening aan geïnterneerden. De onderzoeksvragen in deze masterproef worden gestaafd met bevindingen uit de (internationale) literatuur. Op die manier worden wetenschappelijke inzichten vanuit de theorie gekoppeld aan de bevindingen uit het onderzoek. De interesse voor deze doelgroep is gegroeid met het maken van een paper voor het vakonderdeel Cartografie, tijdens het schakelprogramma tot de master in het sociaal werk. Hierin heb ik het over de detentie van geïnterneerden in gevangenissen en werd vastgesteld dat er weinig tegemoet worden gekomen aan de complexe situatie van geïnterneerden. Deze paper betekende een aanzet tot deze masterproef, waarin beslist werd zich te richten op het al dan niet aanwezige hulpen dienstverleningsaanbod voor geïnterneerden. De literatuurstudie van deze masterproef bestaat uit drie hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk vangt aan met een bespreking van de interneringsmaatregel, onder andere vanuit de historische en actuele situatie. Het tweede hoofdstuk heeft als onderwerp de geïnterneerde, waarin nagegaan wordt wie deze persoon nu is. In het derde hoofdstuk wordt de hulpen dienstverlening van de Vlaamse Gemeenschap aan geïnterneerden toegelicht. Er wordt ondermeer nagegaan op welke domeinen de Vlaamse Gemeenschap actief is en welke moeilijkheden men mogelijks ondervindt in het werken met geïnterneerden. In het vierde hoofdstuk wordt de methodologie uitgezet, zodat in hoofdstuk vijf kan overgegaan worden tot het onderzoeksluik. Hierin worden de resultaten van het onderzoek uiteengezet Het zesde en laatste hoofdstuk omvat het algemeen besluit, waarin ondermeer de bevindingen uit de literatuurstudie en deze uit het onderzoeksgedeelte aan elkaar worden gekoppeld. 4

12 HOOFDSTUK 1: DE INTERNERINGSMAATREGEL In wat volgt, wordt de interneringsmaatregel besproken volgens de wet van 1 juli 1964 zoals deze nu actueel van kracht is. Daarna wordt de Commissie ter Bescherming van de Maatschappij omschreven, die met de nieuwe wet van 21 april 2007 zal worden afgeschaft en vervangen wordt door strafuitvoeringsrechtbanken (Heimans, 2009). Vervolgens wordt een historische beschrijving van deze maatregel geïllustreerd, startend in de 18 de eeuw. Daarna worden de wet ter bescherming van de maatschappij van 9 april 1930 en de wet van 1 juli 1964 besproken met als slot een beschrijving van de huidige interneringssituatie met de nieuwe interneringswet van 21 april Het Belgische interneringssysteem bleef niet onberoerd. Bijgevolg worden een aantal kritieken weergeven. Daarna wordt over de grenzen heen gekeken, met een korte weergave over de interneringssituatie in een aantal landen. 1. INTERNERING De interneringsmaatregel De internering is een beveiligingsmaatregel van onbepaalde duur, uitgesproken door de rechtbank en dit op basis van de Wet tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers (Casselman, 1997). Verdachten kunnen onderworpen worden aan een dwangverpleging indien er voldaan wordt aan drie voorwaarden. Ten eerste moet er sprake zijn van een wanbedrijf of misdaad. De internering wordt bijgevolg niet opgelegd in geval van overtredingen en wanbedrijven. Ten tweede moet de verdachte zich in een staat van krankzinnigheid, een ernstige graad van geestesstoornis of zwakzinnigheid bevinden die hem ongeschikt maakt om zijn daden te beheersen en dit op het moment van de berechting (Goethals, 2002). Het Belgisch Strafwetboek stelt dat men pas gestraft kan worden indien de betrokkene schuldig is en naar de mate van de schuld. De wet geeft aan dat er ten aanzien van personen met stoornissen geen strafrechtelijke schuld en strafrechtelijke aansprakelijkheid kan worden toegekend. Er is geen misdrijf gepleegd in het geval de betrokkene niet uit vrije wil heeft gehandeld (Casselman, 1997). Krankzinnigheid verwijst naar psychiatrische stoornissen zoals psychose, dementie en depressieve en manische syndromen. Zwakzinnigheid houdt een laag IQ in alsook lichtere vormen van zwakzinnigheid die gepaard gaan met een gebrekkig sociaal functioneren en een abnormaal agressief of onverantwoord gedrag. Met ernstige psychiatrische stoornissen worden onder andere persoonlijkheidsstoornissen, alcohol- en drugsproblemen en seksuele stoornissen bedoeld. Belangrijk is dat de stoornis aanleiding geeft tot het niet kunnen controleren van de eigen daden; de aanwezigheid van de stoornis op zich is geen reden tot internering. Ten 5

13 derde moet er sprake zijn van sociale gevaarlijkheid (Goethals, 2002). Gedetineerden, en met name veroordeelden voor misdaden en wanbedrijven, die tijdens de detentie lijden aan stoornissen zoals omschreven in de wet, kunnen worden geïnterneerd volgens artikel 21 van de Wet tot Bescherming van de Maatschappij (Goethals, 2002). De interneringsmaatregel heeft bijgevolg een dubbele finaliteit. Enerzijds wordt de geestesgestoorde delinquent verwijderd uit de maatschappij met de bedoeling te voorkomen dat hij nieuwe slachtoffers maakt. Anderzijds wordt de geïnterneerde onderworpen aan een psychiatrische behandeling (Cosyns et al., 2007). De Commissie ter Bescherming van de Maatschappij De Commissie ter Bescherming van de Maatschappij (CBM) is een speciale commissie bevoegd voor de uitvoering van de interneringsmaatregel (Goethals, 2002). Elke CBM is verbonden aan psychiatrische annexen van arresthuizen en is voor een bepaald territorium bevoegd. Zo is de CBM Gent bevoegd voor de provincies Oost- en West-Vlaanderen. Een Hoge Commissie ter Bescherming van de Maatschappij in Brussel is een beroepscommissie. Het bevoegde CBM is deze van de regio waar de geïnterneerde het (hoofd)misdrijf pleegde. De CBM kent een aantal taken. Een eerste betreft het aanwijzen van de inrichting waarin de interneringsmaatregel zal worden uitgevoerd. Deze kan plaatsvinden in overheidsinstellingen, zoals (bijzondere) Afdelingen Sociaal Verweer in de penitentiaire inrichtingen en in een Inrichting ter Bescherming van de Maatschappij (IBM), of in particuliere psychiatrische inrichtingen. Daarnaast is de CBM beslast met de overbrenging van de geïnterneerde naar een andere inrichting. Ten derde kan de commissie de geïnterneerde onder bepaalde voorwaarden een vorm van beperkte vrijheid toestaan, bijvoorbeeld om een opleiding te volgen of een beroep uit te oefenen. Een laatste opdracht heeft te maken met de invrijheidstelling op proef of de definitieve invrijheidstelling (Goethals, 2002). 2. HISTORIEK Met de wet ter bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers van 9 april 1930 werd de interneringsmaatregel in België ingevoerd (Goethals, 2002). Krankzinnigen in de 19 de eeuw In de 18 de eeuw leefde het idee dat krankzinnigen die een misdrijf hadden gepleegd niet gestraft mochten worden: ze hadden geen besef van hun daden en konden daar niet voor 6

14 verantwoordelijk worden gesteld. Men kon hen wel opsluiten, eventueel in de gevangenis, maar deze opsluiting werd niet als straf beschouwd. In artikel 64 van het Strafwetboek van 1810 werd de strafrechtelijke onverantwoordelijkheid van krankzinnigen vastgelegd; in 1867 werd dit artikel 71 van het Strafwetboek (Goethals, 1997). Op grond van dit artikel kon een beklaagde van vervolging ontslagen of vrijgesproken worden, of in een krankzinnigeninrichting worden opgenomen waar de betrokkene werd onderworpen aan regels die golden voor gewone krankzinnigen. Vanaf 1850 werd de praktijk geregeld door de wetgeving op de collocatie. Veroordeelde of in beschuldiging gestelde zieken mochten niet langer vermengd worden met gewone zieken. Tijdens deze periode bleek dat rechters de notie krankzinnigheid breed interpreteerden en andere vormen van geestesstoornis met krankzinnigheid associeerden (Van De Kerckhove, 1987, in Goethals, 1997). De aanpak van geesteszieke delinquenten bleef eind 18 de, begin 19 de eeuw niet onberoerd. Er werd onder andere kritiek geuit op het feit dat niet volledig toerekeningsvatbare delinquenten veroordeeld werden tot lichte(re) straffen. Daarnaast werd vastgesteld dat (bijna) volledig ontoerekeningsvatbaren ontslagen of vrijgesproken werden van rechtsvervolging en opgesloten werden in krankzinnigeninrichtingen. Een mogelijke oplossing werd gezocht in het hervormen van de strafwet en in een wet op de abnormale wetsovertreders. Tevens werd hierbij gezocht naar oplossingen binnen de grenzen van de bestaande strafwet In 1920 richtte toenmalige minister van Justitie Vandervelde de Penitentiair Antropologische Dienst op, wat de oprichting van psychiatrische annexen in de gevangenissen met zich meebracht (Vervaeck, 1924, in Goethals, 1997). De wet ter bescherming van de maatschappij, 9 april 1930 Op 1 januari 1931 ging de wet ter bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers van 9 april 1930 van kracht (Goethals, 2002: 552). Deze wet maakte het mogelijk om verdachten, die een misdrijf of een wanbedrijf hebben gepleegd, en die zich op het ogenblik van de berechting bevinden in een staat van krankzinnigheid, een ernstige graad van geestesstoornis of zwakzinnigheid die hen ongeschikt maakt om hun daden te beheersen aan een dwangverpleging (de internering) of aan een psychiatrische observatie (inobservatiestelling) te onderwerpen (Goethals, 2002: 552). Eén van de vernieuwingen van deze wet was de inobservatiestelling, een maatregel waarbij de beklaagde onderworpen wordt aan een medische observatie. Na deze periode werd de betrokkene geïnterneerd of opgesloten in het arrest- of strafhuis. Daarnaast kon de rechter een verdachte die leed aan een psychische stoornis dwingen tot een dwangverpleging of internering. Ten gevolge van deze maatregel diende de betrokkene in de PA van de strafinrichting te verblijven totdat er 7

15 een verbetering van de geestesgesteldheid werd vastgesteld en hij niet langer als sociaal gevaarlijk werd beschouwd. In de beginperiode van de nieuwe wet werd de internering vaak opgelegd, vermoedelijk doordat rechters een ruime interpretatie gaven aan de omschrijving van abnormaal. Zo paste men de wet toe op sociaal-gevaarlijken (personen die ernstige delicten pleegden en recidivisten) en op betrokkenen gekenmerkt door debiliteit of met een geestesstoornis. Tevens bleek er een discretionaire toepassing van de wet: daders van zware feiten werden geïnterneerd en niet gestraft en werden na een korte periode van hechtenis terug in vrijheid gesteld. Delinquenten van lichte feiten, daarentegen, kregen de interneringsmaatregel opgelegd gedurende lange perioden (Vienne, 1947, in Goethals, 1997). Tot slot kwamen geïnterneerden in de gevangenissen terecht omwille van het ontbreken van speciale inrichtingen (Goethals, 1997). De wet van 1 juli 1964 In 1953 werd de wet grondig onderzocht door de commissie Cornil-Braffort, wat leidde tot het wetsontwerp van 2 september 1960, en wat later de wet van 1 juli 1964 zou worden (Goethals, 1997). De commissie Braas legde de basis voor de wet van 1964 (Goethals & Robert, 2007). Deze nieuwe wet wijzigde een aantal zaken van de bestaande wet (Goethals, 1997). Zo maakte de wet van 1 juli 1964 de duurtijd van de internering onbepaald, waarborgde beter de rechten van de verdediging en kende uitgebreidere bevoegdheden toe aan de commissies ter bescherming van de maatschappij (Goethals & Robert, 2007). Met de wet op de voorwaardelijke invrijheidstelling van 5 maart 1998 kwam er een wijziging in de titel en werd de wet ter bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele feiten (Goethals, 2002: 552). Kritieken op de wet van 9 april 1930 en op de wet van 1 juli 1964 Zowel de wet van 9 april 1930 als deze van 1 juli 1964 kwamen onder vuur te liggen. Bepaalde kritieken gelden nog tot op vandaag. Zo varieerde de kans op internering tussen de verschillende arrondissementen en was er een onevenredigheid tussen de lengte van de maatregel en het gepleegde misdrijf. Het gevaarlijkheidscriterium wordt ofwel niet gevolgd ofwel breed geïnterpreteerd. Ten aanzien van de CBM s heeft men bedenkingen op de samenstelling, werkwijze en besluitvorming en op het ontbreken van een gemeenschappelijke procedure en beleid. In verband met de invrijheidstelling op proef luidt dat de beslissingen, motiveringen en de voorwaarden een stereotiep karakter kennen. Het gebrek aan therapeutisch personeel, aangepaste infrastructuur en een medicamenteuze 8

16 behandeling wordt eveneens aangekaart. Daarnaast worden weinig pogingen ondernomen tot een wetenschappelijke, therapeutische behandeling. Doordat private organisaties zich weigerachtig opstellen ten aanzien van deze doelgroep, komt het voor dat geïnterneerden opgesloten worden in niet aangepaste instellingen (Goethals, 2002). 3. ACTUEEL: DE WET VAN 21 APRIL 2007 Naar aanleiding van de kritieken op de interneringswetgeving en een aantal externe gebeurtenissen, denk bijvoorbeeld aan de verdwijningen van en de moorden op Stacy en Nathalie in 2006, werd op 10 januari 2007 de huidige wet als ontwerp ingediend in het parlement. Reeds voor deze datum werden al enkele wetsvoorstellen voorgelegd. De commissie Delva, werkzaam van 1996 tot 1999, speelde een belangrijke rol in de totstandkoming van de nieuwe wet Het rapport. Delva vatte de kritieken op de huidige wetten samen en stelde een aantal oplossingen voor (Goethals & Robert, 2007). Deze nieuwe wet heft de wet van 1 juli 1964 op en omvat een aantal nieuwe krachtlijnen (Heimans, 2007). De nieuwe wet vervangt met het concept geestesstoornis de begrippen krankzinnigheid, ernstige staat van geestesstoornis en zwakzinnigheid. In de beslissing tot internering wordt met de nieuwe wet niet alleen rekening gehouden met het wilsvermogen (het controleren van daden) als criterium enerzijds, maar anderzijds met het intellectueel (of onderscheidings)vermogen van de betrokkene. Verder dient de geestesstoornis het controleren van de daden ofwel volledig doen verdwijnen ofwel ernstig aantasten. Bijgevolg zal de rechter ofwel beslissen tot straffen ofwel de internering opleggen, wat niet evident is in geval van verminderde toerekeningsvatbaarheid. Door de ruimere definitie zullen meer delinquenten onder de wetgeving van de internering vallen (De Clerck & Van Steenbrugge, 2007). De nieuwe definitie van het begrip internering luidt bijgevolg: de internering is een veiligheidsmaatregel, die ertoe strekt de maatschappij te beschermen, en de geïnterneerde, persoon met een geestesstoornis, te verzorgen om zijn reïntegratie in de maatschappij mogelijk te maken (Heimans, 2007). Een tweede innovatie in de interneringswet is het psychiatrisch deskundigenonderzoek dat uitgevoerd dient te worden vóór de rechter zich uitspreekt over de internering (De Clerck & Van Steenbrugge, 2007). Deze innovatie in de wet verwijst ondermeer naar de kritiek op het feit dat expertise in de huidige wet niet verplicht en vaak kwalitatief zwak is (Goethals & Robert, 2007). De deskundige dient te beoordelen of de persoon op het ogenblik van de feiten alsook op het moment van het onderzoek, leed aan een geestesstoornis die zijn oordeelsvermogen of de controle over zijn daden teniet heeft gedaan of ernstig heeft aangetast. Verder dient de causaliteit worden nagegaan tussen de geestesstoornis en de feiten, en de mogelijkheid dat de betrokkene nieuwe misdrijven pleegt. Daarnaast moet 9

17 worden vastgesteld of en hoe de persoon kan worden behandeld, begeleid en verzorgd met het oog op zijn reïntegratie in de maatschappij (Heimans, 2007). Met betrekking tot de beslissing tot de internering worden de uitgangspunten van de huidige wet behouden: het onderscheid tussen straf en maatregel, en het opleggen van de interneringsmaatregel bij wanbedrijven en misdaden (Goethals & Robert, 2007). De rechtspositie van de geïnterneerde veroordeelde (artikel 21 van de huidige wet) wordt met de nieuwe wet aangepast (Heimans, 2007). Gevaarlijk gestraften kunnen namelijk bij het naderen van hun strafeinde geïnterneerd worden zonder enige vorm van proces, waardoor de gedetineerde zich niet kan verdedigen. Er is hierbij sprake van een schending van de fundamentele mensenrechten (De Clerck & Van Steenbrugge, 2007). Naar de uitvoering van de interneringswet toe, werden een aantal procedureregels opgesteld. Artikel 25, bijvoorbeeld, stelt dat de invrijheidstelling op proef pas toegekend kan worden aan een geïnterneerde die eerder uitgangspermissies, verloven, beperkte detentie of elektronisch toezicht werd toegekend (Heimans, 2007). Een grote verandering die de nieuwe wet met zich meebrengt, is de oprichting van strafuitvoeringsrechtbanken. Dit betekent dat de CBM s en de Hoge commissie zullen afgeschaft worden en dat er voortaan één rechtbank bevoegd zal zijn voor de uitvoering van de straffen en de interneringsmaatregel (Heimans, 2007). Kenmerkend aan de strafuitvoeringsrechtbanken is de professionalisering van het beslissend college over de uitvoering van de interneringsmaatregelen. De leden zullen voltijds en permanent zetelen, in tegenstelling tot de huidige situatie, waar beroep wordt gedaan op de welwillendheid van de leden (Heimans, 2007). De nieuwe wet van 21 april 2007 werd geacht van kracht te gaan op 1 januari Tot op heden is dit niet het geval. De overdracht van de uitvoering van de interneringsmaatregelen aan de strafuitvoeringsrechtbanken wordt eveneens uitgesteld. (Commissie tot Bescherming van de Maatschappij te Gent, 2008). Uit de praktijk wordt vernomen dat er opnieuw gesleuteld wordt aan deze wet en dat deze zal omgevormd worden tot een nieuwe wet die mogelijks van kracht gaat in De strafuitvoeringsrechtbanken zijn tot op heden nog niet bevoegd voor geïnterneerden, wel oordelen ze over straffen van meer dan drie jaar (Heimans, 2009). 4. KRITIEKEN OP HET BELGISCHE INTERNERINGSSYSTEEM Na een bezoek van het Europees Comité ter Preventie van Foltering en Onmenselijke Behandeling of Bestraffing (ECPF) in 1993 aan een aantal gevangenissen in België werd onder andere vastgesteld dat, wat de meeste penitentiaire inrichtingen betreft, de psychosociale en de socio-educatieve sector ondermaats is (Meyvis,1995). Naar 10

18 geïnterneerden toe bleek het niveau van de verzorging in alle opzichten onder een aanvaardbaar minimum te liggen. De opvangmogelijkheden van psychiatrische en psychologische behoeften van de algemene populatie gedetineerden bleken eveneens ontoereikend te zijn (Cosyns, 1995a). Omtrent de problematiek van drugsverslaafden in de gevangenis werd een zorgwekkende toestand vastgesteld, onder andere omwille van het groot aantal drugsgebruikers in de gevangenissen (Wilboorts, 1995). In 1997 bezocht het ECPF België opnieuw en stelde dat de bezochte gevangenissen dienden te voorzien in voldoende psychiatrisch en verpleegkundig personeel en in een verbetering van de hygiënische en leefomstandigheden. Een therapeutische omgeving diende eveneens verwezenlijkt te worden. Na een volgend bezoek in 2001 bleek enkel dat de instelling voor sociaal verweer Les Maronniers in Doornik maatregelen had getroffen. Belangrijk in deze problematiek is het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Vaak blijkt dat artikel 3 EVRM wordt geschonden, namelijk het artikel dat stelt dat niemand mag onderworpen worden aan folteringen noch aan onmenselijke of vernederende behandelingen of straffen (Van Steenbrugge, 2005: 312). Tengevolge van het schenden van een aantal artikels van het EVRM werd België al ettelijke malen veroordeeld. De opsluiting van geïnterneerden in de gevangenis roept eveneens vragen op (Busshe, 2007). Geïnterneerden in de penitentiaire instelling komen vaak, wegens plaatsgebrek en overbevolking in de psychiatrische annexen, terecht tussen gewone gedetineerden. Daarnaast is er gebrek aan gespecialiseerd personeel en aan systematische en individuele behandeling, door een tekort aan middelen (Goethals, 2002). In België worden personen in de gevangenis niet onmiddellijk psychisch gescreend. Wat vooral voor mensen met suïcidale neigingen problematisch is (Van Steenbrugge, 2005). Deze situatie staat in contrast met het Canadese gevangenissysteem, waar behandelingsprogramma s zijn ontwikkeld voor verschillende groepen delinquenten, zoals zeden- en geweldsdelinquenten, en gedifferentieerd zijn naar problematiek, intensiteit en fase in het detentietraject (de Kogel & Nagtegaal, 2006). Uiteraard hoeft niet alles wat geïnterneerden betreft in een negatief daglicht worden gesteld. Zo kreeg centrum Obra, een dagcentrum voor volwassenen met een handicap, de Prijs Mensenrechten van de Liga voor Mensenrechten voor het project Ontgrendeld, dat instaat voor begeleiding van geïnterneerden opgesloten in de gevangenis (De Morgen, 2007). 5. DE SITUATIE INTERNATIONAAL In een onderzoek van Nederland werd nagegaan hoe er omgegaan wordt met plegers van ernstige geweld- of zedendelinquenten met een psychische stoornis in Engeland, Duitsland, Canada, Zweden en België (de Kogel & Nagtegaal, 2006). Nederland kent het TBS-systeem, of de terbeschikkingstelling, en is een maatregel die behandeling oplegt aan daders van 11

19 zware delicten met een psychiatrische stoornis. Doelstelling is het garanderen van de veiligheid voor de samenleving. De wetgeving kan tevens beslissen de dader gedeeltelijk verantwoordelijk te achten voor het delict (Dienst Justitiële Inrichtingen, 2009). In Engeland kunnen dergelijke delinquenten via een gedwongen opname behandeld worden in een (forensisch) psychiatrisch ziekenhuis. Daarnaast kan men gedetineerd worden op basis van een levenslange veroordeling of ter bescherming van de maatschappij. In Duitsland wordt een strafrechtelijke maatregel opgelegd aan personen met een psychische stoornis. Men kan tevens gedwongen opgenomen worden in een forensisch psychiatrisch ziekenhuis. Daarnaast is er de Sicherungsverwahrung, beschouwd als een preventieve detentie ter bescherming van de maatschappij. Verder kent Duitsland de ondertoezichtstelling die verplicht wordt opgelegd na een gevangenisstraf langer dan twee jaar alsook na de gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis. In Canada bestaat de wetgeving voor geïnterneerden eveneens uit een gedwongen opname in een forensisch psychiatrisch ziekenhuis. Veroordeelden van een ernstig geweld- of zedendelict kunnen levenslang gedetineerd worden ter bescherming van de maatschappij. Canada kent preventieve toezichtmaatregelen, de Peace Bonds. In Zweden worden delinquenten met een ernstige psychische stoornis veroordeeld tot forensisch psychiatrische zorg (de Kogel & Nagtegaal, 2006). 6. BESLUIT De wet ter bescherming van de maatschappij van 9 april 1930 streeft met de interneringsmaatregel een dubbele finaliteit na. Enerzijds is er het beschermen van de maatschappij en anderzijds het onderwerpen van de geïnterneerde aan een psychiatrische behandeling. De behandeling bleek echter een fiasco, ook met de wet van 1 juli 1964 (Cosyns et al., 2007). De wet van 21 april 2007, die nog steeds niet van kracht is, brengt een aantal innovaties met zich mee, zoals het hanteren van het concept geestesstoornis en de oprichting van de strafuitvoeringsrechtbanken. De interneringssituatie bleef niet onberoerd; ondermeer het ECPF uitte kritiek op het Belgische systeem en dit onder andere op het plaatsgebrek en overbevolking in de gevangenissen (Goethals, 2002). Uit een korte uitleg over de internationale situatie in een aantal landen, blijkt dat het voornamelijk gaat om een maatregel waarin een gedwongen behandeling wordt opgelegd Dit is ondermeer het geval in Engeland en Canada. Verder is het in landen zoals Duitsland mogelijk een detentie op te leggen en zijn er landen die preventieve maatregelen nemen, zoals Canada. 12

20 HOOFDSTUK 2: DE GEÏNTERNEERDE In het voorgaande werd vaak over de geïnterneerde gesproken, de vraag is wie in feite de geïnterneerde is. De internering wordt in België geregeld door de wet tot Bescherming van de Maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van seksuele strafbare feiten. De geïnterneerde is met andere woorden een pleger van een strafbaar feit die aan een geestesstoornis lijdt (Cosyns, D Hont, Janssens, Maes & Verellen, 2007). Met de nieuwe wet van 2007 worden de concepten krankzinnigheid, ernstige staat van geestesstoornis en zwakzinnigheid vervangen door geestesstoornis (Vandenbroucke, 2007). In dit hoofdstuk wordt vooreerst de geïnterneerde met zijn geestesziekte vanuit een historisch perspectief belicht. Gezien de heterogeniteit van deze populatie worden een aantal deelaspecten besproken, zoals mogelijke psychiatrische stoornissen en het sociobiografisch en het delinquentieprofiel. Een ander onderscheid kan gemaakt worden in de status van de interneringsmaatregel: de (niet) vrijheid op proef. De seksuele delinquent en de geïnterneerde met een verstandelijke beperking vormen een specifieke subgroep binnen de populatie van geïnterneerden. Hierover volgt een woord uitleg. Tot slot wordt de bejegening van de geïnterneerde, voornamelijk vanuit de hoek van het aanbod en vanuit de samenleving, nader geïllustreerd. 1. DE GEÏNTERNEERDE VANUIT HISTORISCH PERSPECTIEF Overal ter wereld en in elke eeuw doorheen onze geschiedenis hebben mensen met psychische problemen te kampen (gehad). Geesteszieke delinquenten zijn bijgevolg geen nieuwe fenomenen (Goethals, 1997). Historisch gezien werd de geesteszieke beschouwd als een sociale last die bij burgers het beeld opriep van een zekere monsterachtigheid en geweld en niet altijd een eigen bestaan kreeg binnen de samenleving. In het Verenigd Koninkrijk stelde de wetgeving rond 1800 dat de geesteszieke delictpleger gescheiden diende te worden van de andere gekken op basis van gevaarlijkheid. Van daaruit groeide een samengaan tussen de psychiatrie en de criminologie, wat leidde tot de forensische psychiatrie (Jacob et al., 2008). Na de Franse Revolutie in 1789 werd waanzin voor het eerst als ziekte benaderd en psychologisch behandeld, met de reïntegratie in de maatschappij als vooruitzicht. (Bleyaert, Desmet, Marysse & Vandekerckhove, 2007). Het behandelen van de geesteszieke groeide niet zozeer vanuit een behoefte aan zorg, dan wel als reactie op sociale terreur. Zorgverstrekkers richtten zich op het beschermen van de maatschappij en niet op het behandelen van de individuen (Foucault, 2005, in Jacob et al., 2008). Gedurende een lange tijd werd een geestesziekte beschouwd als een immorele vorm van deviant gedrag, wat om een gelijkaardige behandeling vroeg, namelijk deze van sociale 13

21 exclusie. Zwakzinnigheid werd het subject van sociale antipathie, waardoor opsluiting de methode was om een geesteszieke te controleren en uit te sluiten (Castel, Castel & Lovell, 1979, in Jacob et al., 2008). Het opsluiten van geïnterneerden en het opleggen van een verplichte behandeling van de psychiatrische stoornis wordt gelegitimeerd vanuit het belang van het welzijn van de patiënt alsook van het publieke welzijn (Adshead et al., 2005). 2. EEN HETEROGENE GROEP De geïnterneerde is een persoon die sociaal deviante gedragingen stelt. Er is hierbij sprake van afwijkend gedrag ten aanzien van een maatschappelijke norm dat als onaanvaardbaar wordt beschouwd (Cosyns, 1995b). Met psychiatrische stoornissen wordt verwezen naar pathologische geestestoestanden (Gorenstein, 1992, in Cosyns, 1995b). De betrokkene lijdt aan een klinisch herkenbaar syndroom, dat zorgt voor een beperking van het dagelijkse leven van de patiënt en/of zijn omgeving. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van een op wetenschappelijk gefundeerd begrippenkader en is er een consensus onder de deskundigen om het fenomeen als stoornis te aanzien (Cosyns, 1995b). Psychiatrische problematieken De populatie van geïnterneerden is een heterogene groep en kan, wat de psychiatrische problematiek betreft, opgesplitst worden in subgroepen. Zo zijn er geïnterneerden met psychotische stoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, een verstandelijke handicap, seksuele delinquenten en personen met een alcohol- en drugsproblematiek (Goris, 1999, in Vanden Hende et al., 2005). Omwille van de specifieke noden en behoeften van de geïnterneerde is een aangepaste aanpak vereist (Brad & Heimans, 2003, in Vanden Hende et al., 2005). De nieuwe wet maakt gebruik van het concept geestesstoornis. Het gaat hierbij om personen met normale en abnormale kenmerken, psychopathie, persoonlijkheidsstoornissen (bijvoorbeeld borderline), mengbeelden (met seksuele gedragsproblemen, antisociaal reageren en dergelijke) en seksueel deviante en delinquente handelingen (Vandenbroucke, 2007). Er kan tevens sprake zijn van meerdere psychiatrische diagnoses; ook wel comorbiditeit genoemd. Het gaat hierbij om verschillende psychiatrische aandoeningen: persoonlijkheidsstoornissen, schizofrenie en andere psychotische stoornissen, mentale handicap, parafilieën, stoornissen rond middelengebruik of middelenafhankelijkheid, impulscontrolestoornissen en andere. Hoewel men vroeger vaststelde dat psychiatrische stoornissen en vooral psychosen niet méér voorkomen bij de populatie verblijvend in de gevangenis dan bij de algemene populatie, blijkt uit recentere studies het tegendeel waar. 14

22 Het aandeel personen dat lijdt aan psychotische stoornissen ligt hoger in een penitentiaire instelling dan bij de algemene bevolking (Coté & Hodgins et al., 1990, in Zoccali et al., 2008). Omwille van het groot aantal stoornissen in de gevangenissen, wordt er zelfs gesteld dat penitentiaire inrichtingen ziekenhuizen vervangen (Gunn, 2000). Op beleidsmatig vlak maakt men een onderscheid naargelang de graad van gevaarlijkheid. De geïnterneerden worden hierbij onderverdeeld in drie groepen: de low risk, medium risk en high risk groep. De eerste groep, de low risk, bevat geïnterneerden die terecht kunnen in de reguliere hulpverlening waar geen bijkomende voorzorgen dienen genomen te worden. Tot de medium risk groep behoren geïnterneerden die, mits een aantal aanpassingen, opgenomen worden in de hulpverlening. Zo moeten deze diensten de veiligheid van de betrokkene en van de maatschappij garanderen. De high risk bevat geïnterneerden die als vluchtgevaarlijk, onbehandelbaar en zeer gevaarlijk worden beschouwd. Deze doelgroep dient opgevangen te worden in een gesloten inrichting met een maximale veiligheidsinfrastructuur (Vanden Hende et al., 2005). Sociobiografisch en delinquentieprofiel Wat het sociobiografisch profiel van de geïnterneerde betreft, blijkt dat deze doelgroep hoofdzakelijk uit mannen bestaat; slechts drie procent van de populatie geïnterneerden zijn vrouwen (Cosyns, D Hont, Janssens, Maes & Verellen, 2007). Het grootste deel van de opgesloten geïnterneerden kent een leeftijd tussen 26 en 45 jaar; ongeveer één tiende is 25 jaar of jonger. De cijfers gelden voor geïnterneerden opgesloten in instellingen van de FOD Justitie (Cosyns, D Hont, Janssens, Maes & Verellen, 2007). Met betrekking tot het delinquentieprofiel, gaat het vaak om delicten met (zwaar) geweld of levensdelicten, seksuele delicten, vermogensdelicten (met geweld) of brandstichting (Vettenburg, 2008). Geïnterneerden (niet) vrij op proef Onder de geïnterneerden kan een onderscheid worden gemaakt tussen geïnterneerden niet vrij op proef en geïnterneerden vrij op proef. Geïnterneerden niet vrij op proef ondergaan een effectieve interneringsmaatregel en worden opgesloten in overheidsinstellingen van Justitie. Het gaat hierbij om PA s, de IBM en gewone strafinrichtingen of het penitentiair complex (PC) (Cosyns, D Hont, Janssens, Maes & Verellen, 2007). In België is er één IBM, namelijk in Paifve (Wallonië) (De Waele, 1983, in Cosyns et al. 1997). Daarnaast kunnen deze geïnterneerden geplaatst worden en verblijven hiervoor in de IBM of in private psychiatrische ziekenhuizen, projecten beschut wonen, homes en dergelijke. Geïnterneerden vrij op proef ondergaan geen effectieve maatregel van 15

23 internering. Dit op voorwaarde dat er een verbetering in de geestestoestand van de betrokkene wordt vastgesteld alsook dat de reclasseringsvoorwaarden zijn vervuld. Deze geïnterneerde wordt doorverwezen naar een residentiële of ambulante hulpverleningssetting (Cosyns, D Hont, Janssens, Maes & Verellen, 2007). 3. TWEE SUBGROEPEN VAN GEÏNTERNEERDEN Twee specifieke subgroepen van geïnterneerden zijn geïnterneerden met een seksuele problematiek en zij met een verstandelijke handicap. In het kader van het onderzoeksopzet wordt gekozen deze twee groepen te bespreken. De seksuele delinquent De overheid gaf, onder andere naar aanleiding van de zaak Dutroux in 1996, prioriteit aan de implementatie van de wet van 13 april 1995 betreffende seksueel misbruik ten aanzien van minderjarigen (Cosyns, 2000: 7). Seksueel misbruik en seksueel geweld zijn ernstige feiten en berokkenen zware gevolgen aan de slachtoffers. Sinds de jaren negentig worden daders van seksuele feiten enerzijds repressief benaderd en anderzijds is er de (gedwongen) behandeling en begeleiding in gespecialiseerde centra, wat naar het controleaspect verwijst (Cosyns, 2000). De seksuele delinquent, die een straf of interneringsmaatregel kan worden opgelegd, vormt een specifieke doelgroep, waarvoor een zekere publieke en professionele bezorgdheid is gegroeid. Belangrijk in de behandeling en begeleiding is de attitude van de professional (Lea et al., 1999). In Engeland en Wales worden penitentiaire beambten in de behandelingsprogramma s ingeschakeld, waarvoor ze een opleiding genoten. Doel is dat elk teamlid vanuit een zelfde invalshoek vertrekt. Tevens is er op die manier meer personeel beschikbaar in de behandeling van de seksuele delinquent (Grubin & Thornton, 1994, in Tubex, 2000). Uit onderzoek blijkt dat professionelen die nauw samenwerken met seksuele delinquenten een positievere attitude kennen ten aanzien van deze doelgroep. Een positieve houding tussen de professionelen onderling is eveneens van belang voor de effectiviteit van behandelingen rehabilitatieprogramma s van de geïnterneerde (Hogue, 1993, in Lea et al., 1999). Verder blijkt dat penitentiaire beambten een negatievere attitude innemen ten aanzien van seksuele delinquenten dan ten overstaan van plegers van andere delicten. Bovendien worden dergelijke delinquenten en geïnterneerden als gevaarlijker, gewelddadiger, en onvoorspelbaar beschouwd. Plegers van feiten tegen kinderen worden als meer immoreel en meer geestesziek gezien dan seksuele delinquenten met feiten tegen vrouwen (Weekes, Pelletier & Beaudette, 1995, in Lea et al., 1999). In de praktijk stelt men vast dat er 16

24 voortdurend gewerkt moet worden rond de stereotypering van seksuele delinquenten (Lea et al., 1999). De stress die men ervaart in het werken met seksuele delinquenten heeft niet alleen te maken met de gevaarlijkheid van de doelgroep, maar eveneens met de kans op recidivisme, dat bij deze doelgroep hoog ligt. Dit zorgt voor een demoralisering en frustraties bij diegene die met hen werken. Ook het karakter van de seksuele delinquent betekent een bron van stress: dergelijke gedetineerden en geïnterneerden minimaliseren de feiten of ontkennen ze volledig. Opleidingen en het ontwikkelen van onvoorwaardelijke steun, supervisie en training, waarin vaardigheden worden aangeleerd en ervaringen en gevoelens gedeeld en geventileerd kunnen worden, is een mogelijkheid om tegemoet te komen aan dergelijke frustraties (Lea et al., 1999). De behandeling van seksuele delinquenten verloopt dus niet zonder problemen of aandachtspunten. Voor de penitentiaire beambten brengt dit een extra zorg met zich mee, bij wie de emotionele impact en afkeuring van seksuele delinquenten een rol kan spelen (Tubex, 2000). Geïnterneerden met een verstandelijke handicap Personen met een verstandelijke handicap kennen op verschillende domeinen beperkingen, zoals op het gebied van denken en aandacht en kennen ondermeer concentratiestoornissen en een taalzwakte. Vaak zijn deze personen heel kwetsbaar en gevoelig, minder weerbaar en worden vlugger slachtoffer van mensen die het niet goed met hen voor hebben. Emotioneel zijn ze vaak weinig stabiel. Daarnaast zijn hun probleemoplossingvaardigheden beperkt, waardoor ze in moeilijkere situaties impulsief en/of verkeerd handelen. Deze personen willen bij anderen horen en verlangen naar acceptatie, erkenning en status, maar hebben een onrealistisch of laag zelfbeeld en kennen motivatieproblemen. Daarbovenop hebben ze meestal een beperkt sociaal netwerk waardoor ze op weinig familiale steun kunnen rekenen (Broekaert, 1993, Broekaert, 1998, Kars, 1995, Embregts, 2000 & Law Reform Commission, 2001, in Vanden Hende et al., 2005). Verder blijkt dat deze specifieke doelgroep in de gevangenis nog kwetsbaarder is dan in de maatschappij (De Belie, 2000, Van Moffaert, 2002, in Vanden Hende et al., 2005). De gevangenispopulatie zou een groter aantal geïnterneerden met een verstandelijke handicap behelzen dan de algemene populatie in de samenleving (Health Evidence Bulletins Wales, 1999, Criminology Research Centre Simon Fraser, 2003 & McEachron, 1979, in Vanden Hende et al., 2005). Naar aanleiding van een onderzoek met het project Ontgrendeld, uitgevoerd door centrum Obra, bleken van de 467 onderzochte geïnterneerden 93 personen, of twintig procent, een licht of matige verstandelijke handicap te hebben (Vanden Hende et al., 2005). De interneringsmaatregel werd opgelegd tengevolge van diefstal en inbraak, brandstichting en seksuele delicten. Impulsiviteit, psychoseksuele ontwikkelingsproblemen en nefaste 17

Nog meer weergeven