Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België Een intercommunautaire uitdaging

Transcriptie

1 Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België Een intercommunautaire uitdaging Beheerd door de Koning Boudewijnstichting

2

3 Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België Een intercommunautaire uitdaging Magda Kirsch Yves Beernaert Beheerd door de Koning Boudewijnstichting

4 COLOfON Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België Een intercommunautaire uitdaging Cette publication est également disponible en français sous le titre: La diplomation double, multiple et conjointe en Belgique-Un défi intercommunautaire Een uitgave van de Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21 te 1000 Brussel AUTEURS Magda Kirsch, beheerder Educonsult Yves Beernaert, consulent Educonsult COÖRDINATIE VOOR DE KONING BOUDEWIJNSTICHTING Guido Knops, directeur Benoît Fontaine, adviseur, secretaris van het Prins Filipfonds Delphine Saudoyer, assistente GRAFISCH CONCEPT VORMGEVING PRINT ON DEMAND PuPiL Jean-Pierre Marsily Manufast-ABP vzw, een bedrijf voor aangepaste arbeid Deze uitgave kan gratis worden gedownload van onze website Een afdruk van deze electronische uitgave kan (gratis) besteld worden: on line via per naar of telefonisch bij het contactcentrum van de Koning Boudewijnstichting, tel , fax Wettelijk depot: D/2893/2009/33 ISBN-13: EAN: BESTELNUMMER: 1931 September 2009 Met de steun van de Nationale Loterij

5 voorwoord Op initiatief van Z.K.H. Prins Filip werd in 1998 het Prins Filipfonds opgericht. Het Fonds wordt beheerd door de Koning Boudewijnstichting en begeleid door een bestuurscomité dat is samengesteld uit leden van de drie Gemeenschappen. Voorzitter van het Fonds is baron Luc Vansteenkiste. Het Prins Filipfonds heeft als doel bruggen te bouwen tussen de drie Gemeenschappen van België en ze dichter bij elkaar te brengen: de Franse Gemeenschap, de Vlaamse Gemeenschap en de Duitstalige Gemeenschap. Het is dan ook de ambitie van het Fonds een kruispunt van de drie Gemeenschappen van België te worden. Dit zijn de meer concrete doelstellingen van het Fonds: 1. Het aanmoedigen en ondersteunen (met name financieel) van Gemeenschapsoverschrijdende projecten in uiteenlopende domeinen: media, onderwijs, de burgersamenleving, ondernemingen 2. Een ontmoetingsplatform zijn voor partners uit de verschillende Gemeenschappen om originele en specifieke vormen van samenwerking te helpen opzetten. 3. Originele initiatieven aan de andere kant van de taalgrens bekendmaken. 4. Het grote publiek laten kennismaken met een andere Gemeenschap. In deze context steunt het Prins Filipfonds sinds zijn oprichting in 1998 diverse vormen van samenwerking tussen instellingen van het hoger onderwijs in de verschillende Gemeenschappen. Aanvankelijk ging het uitsluitend om de uitwisseling van groepen studenten in het kader van Trialoog, of van individuele studenten in het kader van het programma Erasmus Belgica. Sinds vorig jaar worden ook professoren ondersteund die gezamenlijk cursusmateriaal uitwerken. Om de samenwerking tussen de hogeronderwijsinstellingen uit onze drie Gemeenschappen nog te versterken wenste het Prins Filipfonds ook de mogelijkheden van bidiplomering nader te onderzoeken: dit kan een belangrijke bijdrage worden ter bevordering van de interactie, het begrip en de communicatie tussen de diverse Gemeenschappen. Bi- of dubbeldiplomering is bijzonder verrijkend: de studenten doen er internationale of intercommu-nautaire ervaring door op en vergroten zo hun kansen op het vinden van werk, maar ook de betrokken professoren kunnen hierdoor hun ervaring op een internationaal niveau uitwisselen en delen. Ook werkgevers en ondernemingen zijn ervan overtuigd dat dit een echte troef is op de arbeidsmarkt en dat deze vorm van diplomering aan een reële behoefte Prins Filipfonds Bi-, multipele Naar en een gezamenlijke dementievriendelijke diplomering samenleving België 3

6 Voorwoord beantwoordt. Bidiplomering is overigens ook een as waarrond in het kader van het Bolognaproces acties worden ontwikkeld (via de Joint Degrees ). Om al die redenen verzocht het Fonds Magda Kirsch en Yves Beernaert van Educonsult bij de universiteiten en hogescholen uit de drie Gemeenschappen een onderzoek uit te voeren, met als doel de bestaande initiatieven te inventariseren en de hinderpalen voor bidiplomering te identificeren. Het rapport eindigt met een reeks aanbevelingen van de auteurs. Uit dit rapport blijkt duidelijk dat de belangstelling voor bidiplomering toeneemt. Tegelijk zijn er echter juridische en administratieve obstakels die bidiplomering bemoeilijken. Het vergt van de kant van de verantwoordelijke personen uit de hogescholen en universiteiten een grote motivatie en een doorgedreven juridische kennis. Dit rapport is nog maar een eerste stap. In de herfst organiseert het Fonds een rondetafel met de betrokken decision makers om de aanbevelingen van de auteurs verder te bekijken en na te gaan hoe de juridische en administratieve hindernissen kunnen worden opgeruimd. Het Prins Filipfonds hecht eraan alle medewerkers uit de hogescholen, universiteiten en andere organisaties uit het hoger onderwijs te danken voor de informatie die zij hebben aangeleverd. Zonder hen kon dit rapport onmogelijk tot stand komen. Het Fonds dankt ook Magda Kirsch en Yves Beernaert voor hun nauwkeurig en gedetailleerd kwaliteitswerk. Het Prins Filipfonds Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 4

7 Inhoud Voorwoord 3 Samenvatting 7 Synthèse 9 Zusammenfassung 11 Inleiding 13 Waarom bidiplomering, multipele diplomering en gezamenlijke diplomering? 13 Waarom dit rapport? 14 Definities 15 Het wettelijk kader 17 Voor wie is dit overzicht bestemd? 19 Hoe is dit rapport opgebouwd? 19 Deel I: Samenvatting van de beknopte enquête Welke instellingen bieden bi-, multipele of gezamenlijke diplomering aan? Universiteiten Hogescholen Doelstelling van de bi, multipele of gezamenlijke diplomering Om hoeveel studenten gaat het? Kader van de bi-, multipele of gezamenlijke diplomering Belangrijkste uitdagingen Uiteenlopend wettelijk kader Academische uitdagingen Andere uitdagingen Instrumenten voor het bevorderen van gezamenlijke diplomering De decreten De Joint-degree gids De ECTS Users guide Gebruik van modelcontracten Een database met draaiboeken van bestaande projecten Instrumenten voor interne kwaliteitscontrole Open leeromgevingen Competentiematrix Kritische succesfactoren Vertrouwen Degelijke voorbereiding Evenwicht tussen het aantal deelnemende studenten 42 Besluit 42 Prins Filipfonds Bi-, multipele Naar en een gezamenlijke dementievriendelijke diplomering samenleving België 5

8 Inhoud Deel II: Goede praktijkvoorbeelden Bidiplomering/multiple diplomering Intercommunautair Internationaal Gezamenlijke diplomering Intracommunautair Intercommunautair Tussen Belgische en buitenlandse instellingen 51 Deel III: Aanbevelingen 55 Aanbevelingen aan de bevoegde ministers en de verantwoordelijken van het hoger onderwijs 55 Aanbevelingen aan de hogeronderwijsinstellingen 56 Bijlagen: Lijsten van gesprekspartners en respondenten Lijst van instellingen die op de korte enquête hebben gereageerd Lijst van gesprekspartners Lijst met afkortingen Bronnen Literatuur Decreten en beleidsdocumenten Websites Overzicht van instellingen met samenwerkingsakkoorden Instellingen van de Franse Gemeenschap Instellingen van de Vlaamse Gemeenschap De korte enquête Nederlands 64 Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 6

9 Samenvatting Bidiplomering, multipele diplomering en gezamenlijke diplomering zijn instrumenten bij uitstek om de samenwerking tussen instellingen van het hoger onderwijs te bevorderen en om de studenten de kans te geven om academische en culturele ervaringen in het buitenland of in een andere Gemeenschap op te doen en hun werkgelegenheid te verhogen. Daarom is de uitreiking en erkenning van gezamenlijke diploma s (Joint degrees) binnen het Bologna proces een actielijn van het huidige werkprogramma. Ook het Prins Filipfonds wenst de bi-, multipele en gezamenlijke diplomering tussen instellingen van het hoger onderwijs in de verschillende Gemeenschappen van België te bevorderen door een platform te bieden waar instellingen ervaringen kunnen uitwisselen en door aanbevelingen te doen die deze vormen van samenwerking kunnen faciliteren. Daarom zal er in het najaar 2009 een Rondetafelconferentie worden georganiseerd rond dit thema. Om na te gaan wat de stand van zaken is in de verschillende Gemeenschappen van België werd ter voorbereiding van deze conferentie een korte enquête gestuurd naar alle Belgische hogeronderwijsinstellingen. De resultaten van deze enquête worden in deze korte voorbereidende studie besproken. In de inleiding van de studie hebben de auteurs de definities voor bi-, multipele en gezamenlijke diplomering besproken en hebben zij verwezen naar de bestaande wetgeving terzake in de drie Gemeenschappen van België. Bij de eerste twee vormen van diplomering (bidiplomering en multipele diplomering) ontvangt de student een afzonderlijk diploma van ieder van de instellingen waar hij/zij een deel van zijn/haar opleiding heeft gevolgd. Bij gezamenlijke diplomering ontvangt de student slechts één diploma met het logo van ieder van de participerende instellingen en ondertekend door alle rectoren of directeurs van de instellingen. In het eerste geval moet de student volgens de Vlaamse wetgeving terzake minstens één derde van zijn opleiding doorbrengen aan ieder van de participerende instellingen. In het laatste geval is er geen mobiliteit vereist. Uit de enquête blijkt dat alle universiteiten of universitaire instellingen vormen van bi-, multipele of gezamenlijke diplomering aanbieden, soms alleen op doctoraal niveau. Minder dan de helft van de Belgische hogescholen biedt deze vorm van diplomering aan. Het is ook duidelijk dat de meeste gezamenlijke opleidingen zich situeren op het niveau van de doctoraten en de Master na Master. Tenzij het gaat om intracommunautaire samenwerking gaat het meestal slechts om kleine aantallen. De doelstellingen van de universiteiten en de hogescholen zijn ook verschillend. Waar het bij de universiteiten in eerste instantie gaat om het samen- Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 7

10 Samenvatting brengen van expertise en pas daarna om het verwerven van interculturele competenties en een beter taalkennis voor de studenten wensen de hogescholen vooral de taalkennis en de interculturele competenties van hun studenten te verbeteren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het vooral de hogescholen zijn die interesse hebben voor intercommunautaire samenwerking die kan leiden tot bi-, multipele of gezamenlijke diplomering. Alle instellingen verwezen echter naar een aantal uitdagingen bij het opzetten van bi-; multipele en gezamenlijke diplomering. De voornaamste belemmering is het uiteenlopend wettelijk kader niet alleen internationaal maar ook binnen de verschillende Gemeenschappen van België. De respondenten verwezen hier zowel naar de verschillende organisatie van het onderwijs, de taalwetgeving, de financiering, de examenregeling de vormvereisten van het diploma als de opleiding voor de gereglementeerde beroepen. Academisch worden er veel minder problemen ervaren. Toch beschikken de instellingen reeds over een aantal instrumenten die het opzetten van bi-, multipele en gezamenlijke diplomering kunnen bevorderen. Zo heeft de wetgever zowel in de Vlaamse als de Franse Gemeenschap van België deze mogelijkheid reeds voorzien. De Vlaamse Bologna-experten hebben ook een Joint-degree gids opgesteld met nuttige informatie over de Vlaamse wetgeving en aanbevelingen voor wie met dergelijke vormen van samenwerking wil beginnen. In de Joint-degree gids zijn er ook voorbeelden van modelcontracten. Instellingen kunnen ook gebruik maken van de ECTS Users guide of van een competentiematrix Toch is er vraag naar nog gedetailleerder draaiboeken en naar instrumenten voor interne kwaliteitscontrole. Alle respondenten wijzen er op dat de kritische succesfactoren voor dergelijke vormen van samenwerking vertrouwen zijn en een degelijke voorbereiding. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de meeste instellingen reeds lang samenwerkten met hun partners in het kader van (thematische) netwerken en wat de intercommunautaire samenwerking betreft in het kader van Trialoog, het Prins Filipfonds of Erasmus Belgica. Om deze vormen van samenwerking binnen België en daarbuiten te bevorderen wordt daarom aan de bevoegde ministers aanbevolen de bestaande wetgeving meer te stroomlijnen en te flexibiliseren. Aan de politieke en academische beleidsverantwoordelijken wordt aanbevolen regelmatig informatie en expertise uit te wisselen over de evolutie van het hoger onderwijs in de verschillende Gemeenschappen van België in het algemeen en over bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in het bijzonder. Ten slotte wordt aan de instellingen van hoger onderwijs van de verschillende Gemeenschappen die reeds bi-, multipele of gezamenlijke diplomering aanbieden deze expertise te delen met minder ervaren collega s en eventueel een Europees project op te starten om oplossingen te vinden voor de praktische belemmeringen van deze vormen van diplomering. Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 8

11 Synthèse Les diplômes doubles, multiples et conjoints sont des instruments par excellence pour promouvoir la coopération entre établissements de l enseignement supérieur et pour offrir aux étudiants la possibilité de vivre une expérience académique et culturelle à l étranger ou dans une autre Communauté de Belgique et ainsi d augmenter leurs chances de trouver un emploi. C est pour cette raison que l octroi et la reconnaissance de diplômes conjoints (Joint degrees) sont une ligne d action dans le programme de travail actuel du Processus de Bologne. Le Fonds Prince Philippe veut contribuer à la promotion de diplômes doubles, multiples et conjoints entre des institutions de l enseignement supérieur en Belgique en créant une plate-forme où ces institutions peuvent échanger des expériences et en formulant des recommandations qui facilitent la mise en place de telles formes de coopération. Une table ronde sur ce thème sera organisée par le Fonds à l automne Afin de faire un état des lieux de la situation dans les trois Communautés de Belgique, une enquête a été envoyée à tous les établissements d enseignement supérieur en Belgique. Les résultats de cette enquête sont présentés dans cette publication. Dans l introduction, les auteurs commentent les différentes définitions utilisées dans le cadre de la co-diplomation et se réfèrent aux législations en vigueur dans les trois Communautés de Belgique. Dans le cadre des diplômes doubles et diplômes multiples, l étudiant reçoit un diplôme de chacun des établissements supérieurs où il a fait une partie de ses études. Dans le cadre des diplômes conjoints, l étudiant ne reçoit qu un diplôme avec les sigles de tous les établissements concernés et signé par les recteurs ou directeurs de ceux-ci. Dans le cas des diplômes doubles ou multiples, l étudiant doit, selon la législation flamande, accomplir au moins un tiers de son cursus dans chacun des établissements concernés. Dans le cas de diplômes conjoints, la mobilité n est pas requise. Il ressort de l enquête que toutes les universités organisent des formes de diplômes doubles, multiples ou conjoints, parfois uniquement au niveau des doctorats. Toutefois, moins de la moitié des hautes écoles offre une de ces formes de co-diplomation. Il est clair que la plupart des formations conjointes se situent au niveau des doctorats et des masters après master. Peu d étudiants sont concernés, excepté dans le cas de coopération intracommunautaire au sein d une même Communauté. Les objectifs des universités et des hautes écoles sont clairement différents. Dans le cas des universités, l objectif principal est de rassembler de l expertise; l acquisition de compétences interculturelles et linguistiques n est qu un objectif secondaire. Dans le cas des hautes écoles, l objectif principal est cette acquisition ou l amélioration des compétences interculturelles et linguistiques. Prins Filipfonds Bi-, multipele Naar en een gezamenlijke dementievriendelijke diplomering samenleving België 9

12 Synthèse Il n est donc pas étonnant que ce soient surtout les hautes écoles qui s intéressent à la coopération intercommunautaire qui aboutit aux diplômes doubles, multiples et / ou conjoints. Tous les établissements supérieurs insistent sur certains défis dans le cadre de la création et de la mise en place de diplômes doubles, multiples et conjoints. L obstacle principal est la différence entre les cadres législatifs, pas uniquement au niveau international mais aussi au niveau des trois Communautés de Belgique. Les répondants insistent sur les différences quant à l organisation de l enseignement dans les trois Communautés, la législation linguistique, le financement, l organisation des examens, les exigences formelles par rapport aux diplômes ainsi que la formation pour les professions réglementées. On ressent toutefois moins de problèmes au niveau académique. Nonobstant ces défis, les établissements supérieurs disposent de plusieurs instruments qui peuvent faciliter la création de diplômes doubles, multiples et conjoints. Aussi bien en Communauté française qu en Communauté flamande de Belgique, le législateur a prévu ces formes de co-diplomation. Le groupe d experts flamands de Bologne a rédigé un guide sur la co-diplomation (Joint-degree gids) contenant des informations utiles quant à la législation en Flandre et des recommandations utiles pour les établissements d enseignement supérieur voulant mettre en place ces formes de coopération. Dans ce guide pratique, des exemples concrets de contrats entre institutions supérieures sont donnés. Les établissements d enseignement supérieur peuvent aussi utiliser le ECTS Users guide ou une matrice de compétences. Bien que ce guide existe, les institutions supérieures sont demandeuses de scénarios plus détaillés et d instruments d assurance qualité interne en ce qui concerne la co-diplomation. Les répondants insistent sur le fait que des facteurs de succès critiques pour de telles formes de coopération sont la confiance et une préparation approfondie. Il est donc évident que la plupart des établissements qui participent à la co-diplomation coopèrent depuis longtemps avec leurs partenaires dans le cadre de réseaux (thématiques) et en ce qui concerne la coopération intercommunautaire dans le cadre du projet Trialogue du Fonds Prince Philippe ou d Erasmus Belgica. Afin de promouvoir ces différentes formes de coopération en Belgique et au-delà, il est recommandé aux ministres concernés de rendre plus flexibles et d adapter les législations en vigueur dans ce domaine. Aux responsables politiques et académiques, il est recommandé d échanger régulièrement des informations et de l expertise sur l évolution de l enseignement supérieur dans les trois Communautés de Belgique en général et sur la mise en place de diplômes doubles, multiples et conjoints en particulier. Il est recommandé aux établissements d enseignement supérieur des trois Communautés qui ont déjà mis en place des diplômes doubles, multiples et conjoints, de partager leur expérience et expertise avec des collègues d établissements d enseignement supérieur ayant moins d expérience dans ces domaines et de créer un projet européen qui recherche des solutions pour les obstacles pratiques à la mise en place de formes de co-diplomation. Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 10

13 Zusammenfassung Die Doppel-, Mehrfach- und gemeinsamen Abschlüsse - auch Double, Twinning und Joint Degrees genannt - sind ausgezeichnete Mittel, um die Zusammenarbeit zwischen Hochschuleinrichtungen zu fördern und Studenten diverse Möglichkeiten zu bieten, akademische und kulturelle Erfahrungen im Ausland oder in einer anderen Gemeinschaft Belgiens zu sammeln und somit ihre Chancen auf dem Arbeitsmarkt zu verbessern. Deshalb gehören die gemeinsamen Abschlüsse (Joint Degrees) zu den Handlungsschwerpunkten innerhalb des aktuellen Arbeitsprogramms des Bologna-Prozesses. Der Prinz-Philippe-Fonds möchte zur Förderung von Doppel-, Mehrfach- und gemeinsamen Abschlüssen zwischen Hochschuleinrichtungen in Belgien beitragen, und zwar durch die Schaffung einer Plattform, innerhalb welcher diese Einrichtungen Erfahrungen austauschen und Ratschläge geben können, um die Einführung solcher Kooperationsformen zu erleichtern. Im Herbst 2009 wird denn auch eine Gesprächsrunde zu diesem Thema organisiert. Im Hinblick auf eine Bestandsaufnahme in den drei Gemeinschaften Belgiens wurde ein entsprechender Fragebogen an alle Hochschuleinrichtungen des Landes verschickt. Die Ergebnisse dieser Befragung werden in der vorliegenden Veröffentlichung vorgestellt. In der Einleitung kommentieren die Autoren die verschiedenen Begriffe, die im System der Doppelabschlüsse benutzt werden, mit Bezug auf die jeweilige einschlägige Gesetzgebung in den drei Gemeinschaften Belgiens. Bei Doppelund Mehrfachabschlüssen wird dem Studenten jeweils ein Diplom von jeder Hochschuleinrichtung vergeben, an der er einen Teil seines Studiums gemacht hat. Bei gemeinsamen Abschlüssen wird dem Studenten lediglich ein einziges Diplom vergeben, das mit dem Schriftzug aller besuchten Hochschuleinrichtungen versehen und vom jeweiligen Rektor bzw. Direktor unterschrieben ist. Bei Doppel- und Mehrfachabschlüssen ist der Student laut flämischer Gesetzgebung dazu verpflichtet, mindestens ein Drittel seines Studiengangs an einer der betreffenden Hochschuleinrichtungen zu machen. Bei Joint Degrees ist Mobilität nicht Pflicht. Aus der Befragung geht hervor, dass alle Universitäten verschiedene Formen von Doppel-, Mehrfach- und gemeinsamen Abschlüssen organisieren, manchmal jedoch ausschließlich für Doktorate. Im Gegensatz dazu bietet allerdings weniger als die Hälfte der Hochschulen eine dieser Doppelabschlussformen an. Die meisten Joint-Degree-Studiengänge werden eindeutig im Bereich der Doktorate und Post-Masterabschlüsse angeboten. Nur wenige Studenten sind davon betroffen, außer bei einer innergemeinschaftlichen Zusammenarbeit innerhalb derselben Gemeinschaft. Universitäten und Hochschulen verfolgen offensichtlich unterschiedliche Ziele. An den Universitäten gilt es vorwiegend, Fachwissen zu sammeln; die Aneignung von interkulturellen und sprachlichen Kompetenzen ist eher zweitrangig. An den Hochschulen ist im Gegensatz dazu gerade die Aneignung bzw. Ver- Prins Filipfonds Bi-, multipele Naar en een gezamenlijke dementievriendelijke diplomering samenleving België 11

14 Zusammenfassung besserung von interkulturellen und sprachlichen Kompetenzen vorrangig. Es ist daher nicht verwunderlich, dass sich vor allem Hochschulen für die zwischengemeinschaftliche Zusammenarbeit interessieren, die zur Erlangung von Doppel-, Mehrfach- und/oder gemeinsamen Abschlüssen führen. Alle Hochschuleinrichtungen weisen nachdrücklich auf gewisse Herausforderungen hin, die sie im Rahmen der Einführung und Einrichtung von Doppel-, Mehrfach- und/oder gemeinsamen Abschlüssen zu meistern haben. Die größten Hürden seien dabei die unterschiedlichen Gesetzgebungen, nicht nur auf internationaler Ebene, sondern auch in den drei Gemeinschaften Belgiens. Differenzen erwähnen die Befragten insbesondere in Sachen Gestaltung des Unterrichtswesens in den drei Gemeinschaften, Sprachengesetzgebung, Finanzierung, Organisation der Prüfungen, förmliche Anforderungen bezüglich der Abschlüsse und Schulgänge für reglementierte Berufe. Probleme dieser Art sind jedoch auf akademischer Ebene anscheinend weniger akut. Trotz dieser Hürden und Herausforderungen verfügen die Hochschuleinrichtungen über verschiedene Mittel, die ihnen die Einführung und Einrichtung von Doppel-, Mehrfach- und/oder gemeinsamen Abschlüssen erleichtern können. Sowohl in der französischen Gemeinschaft als auch in der flämischen Gemeinschaft Belgiens wurden diese Doppelabschlussformen vom Gesetzgeber vorgesehen. Die im Rahmen des Bologna-Prozesses eingerichtete flämische Expertengruppe hat einen Leitfaden zum Thema Doppelabschlüsse verfasst ( Joint-degree gids ), mit wichtigen Informationen über die in Flandern geltende Gesetzgebung sowie nützlichen Ratschlägen für Hochschuleinrichtungen, die diese Kooperationsformen einführen möchten. In diesem praktischen Leitfaden werden auch konkrete Beispiele von Verträgen zwischen Hochschuleinrichtungen vorgestellt. Die interessierten Hochschuleinrichtungen können auch den ECTS Users guide oder eine Kompetenzmatrix benutzen. Trotz dieses durchaus nützlichen Leitfadens sehnen sich die Hochschuleinrichtungen nach detaillierteren Szenarien sowie praktischen Mitteln zur internen Qualitätssicherung in Sachen Doppelabschlüsse. Die Befragten weisen ausdrücklich darauf hin, dass das Vertrauen und eine gründliche Vorbereitung wichtige Erfolgsfaktoren für solche Kooperationsformen sind. Es ist daher selbstverständlich, dass die meisten Einrichtungen, die am System der Doppelabschlüsse teilnehmen, seit Langem mit ihren Partnern innerhalb von (Themen-)Netzwerken und bei der zwischengemeinschaftlichen Kooperation im Rahmen des Trialog-Programms, des Prinz-Philippe-Fonds und des Erasmus-Belgica-Projekts zusammenarbeiten. Um diese verschiedenen Kooperationsformen in Belgien und über die Landesgrenzen hinaus zu fördern, wird den zuständigen Ministern empfohlen, die einschlägigen Gesetzgebungen zu lockern und anzupassen. Den politischen und akademischen Entscheidungsträgern wird angeraten, regelmäßig Informationen und Erfahrungen auszutauschen, und zwar allgemein über die Entwicklung des Hochschulwesens in den drei Gemeinschaften Belgiens und insbesondere über die Einrichtung von Doppel-, Mehrfach- und gemeinsamen Abschlüssen. Den Hochschuleinrichtungen der drei Gemeinschaften, die Doppel-, Mehrfach- und gemeinsame Abschlüsse eingerichtet haben, wird angeraten, ihre Erfahrungen und Fachkenntnisse mit Kollegen anderer Hochschuleinrichtungen zu teilen, die weniger Erfahrung in diesen Bereichen haben, und ein europäisches Projekt auf die Beine zu stellen, in dem Lösungen zur Überwindung der praktischen Hindernisse bei der Einführung von Joint-Degree-Formen erarbeitet würden. Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 12

15 Inleiding Waarom bidiplomering, multipele diplomering en gezamenlijke diplomering? Bidiplomering, multipele diplomering en gezamenlijke diplomering zijn instrumenten bij uitstek om de samenwerking tussen instellingen van het hoger onderwijs te bevorderen en om de studenten de kans te geven om academische en culturele ervaringen in het buitenland of in een andere Gemeenschap op te doen en hun werkgelegenheid te verhogen. Hoewel studenten al meer dan 20 jaar de gelegenheid hebben om in het kader van Erasmus een periode in een buitenlandse instelling (of in het kader van Erasmus Belgica in een instelling van een andere Gemeenschap van België) door te brengen volstaat het dat de thuisinstelling en de gastinstelling en bilaterale uitwisselingsovereenkomst hebben getekend. Er bestaat dus niet noodzakelijk een intense samenwerking tussen de twee instellingen. De programma s in de twee instellingen kunnen ook aanzienlijk verschillen. Daarom moeten de studenten voor hun vertrek beschikken over een Learning Agreement (leerovereenkomst) zodat de periode in het buitenland of in de andere Gemeenschap van België zonder problemen kan erkend worden. De Erasmusuitwisseling berust op een wederzijdse erkenning van de ECTS credits die verworven werden in de partnerinstelling. Indien deze niet voorkomen op het diploma wordt ernaar verwezen in het diplomasupplement. In het diplomasupplement wordt ook verwezen naar de evaluatie die de student heeft gekregen, eventueel na een aanpassing door de thuisinstelling 1. De verworven credits worden in aanmerking genomen bij de deliberatie van de student. Door de Bolognaverklaring is in de meeste deelnemende landen naast de uitwisseling van studenten, ook het juridische kader gemaakt voor de zgn. double en multiple degrees (bidiplomering en multipele diplomering) en joint degrees (gezamenlijke diplomering). Waar bij de Erasmusuitwisselingen alleen naar deze buitenlandse ervaring wordt verwezen in het diplomasupplement beschikken studenten die hebben deelgenomen aan een programma dat leidt tot bi-, multipele of gezamenlijke diplomering over een diploma dat duidelijk verwijst naar de buitenlandse diplomering of naar de diplomering in de andere Gemeenschap van België wat hun mogelijkheden op de arbeidsmarkt aanzienlijk kan verhogen. Een joint degree (gezamenlijke/gemeenschappelijke diplomering) kan gezien worden als het hoogste stadium van samenwerking. De participerende instellingen ontwerpen het programma samen, werken samen aan de toelatingsvoorwaarden, de examenregeling en het personeel van de participerende instellingen doceert meestal in de partnerinstellingen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de uitreiking en erkenning van gezamenlijke diploma s (Joint 1 De verworven credits worden opgenomen in de Transcript of Records Prins Filipfonds Bi-, multipele Naar en een gezamenlijke dementievriendelijke diplomering samenleving België 13

16 Inleiding degrees), m.i.v. doctordiploma s, binnen het Bologna proces een actielijn vormt van het huidige werkprogramma. Het is de bedoeling om de Europese dimensie in het hoger onderwijs te bevorderen en de werkgelegenheid van de afgestudeerden in een multiculturele omgeving te verhogen. Daarnaast is er op masters- en doctoraatsniveau een steeds grotere specialisatie nodig van professoren. Vele universiteiten kunnen niet alle specialisaties aanbieden en door de gezamenlijke diplomering is het toch mogelijk om hooggespecialiseerde opleidingen aan te bieden. Toch is het ook voor hen niet altijd evident om de gezamenlijke programma s en diplomeringen te laten aansluiten bij de bestaande programma s. Ten slotte blijkt uit de enquête dat er een reële vraag bestaat naar afgestudeerden die over een dubbel, multipel of gezamenlijk diploma beschikken, niet alleen vanuit het bedrijfsleven maar ook in de zachte sectoren. Zo zijn de ziekenhuizen en de sociale sector in het Brusselse vragende partij maar ook de scholen, vooral dan wat betreft de taalleerkrachten of leerkrachten in immersiescholen 2. Waarom dit rapport? Zoals al eerder gesteld wenst het Prins Filipfonds een grotere diepgang te geven aan de samenwerking tussen instellingen van het hoger onderwijs in de verschillende Gemeenschappen van België. Vooral op masterniveau zijn er al heel wat instellingen die bidiplomering, multipele diplomering en gezamenlijke diplomering aanbieden zowel met instellingen in het buitenland als met andere Belgische instellingen. Uit de eerste contacten met VLHORA 3, VLIR 4, CIUF 5, CREF 6, CGHE 7 en de CIC 8 bleek dat er geen overzicht bestaat van de bestaande samenwerking op het gebied van de bi-, multipele en gezamenlijke diplomering tussen hogescholen en universiteiten in binnen- en buitenland. Verschillende verantwoordelijken meenden dat een dergelijk overzicht nuttig en bruikbaar zou zijn. Hoewel het vooral de masteropleidingen zijn die al bidiplomeringen, multipele diplomering en gezamenlijke diplomering aanbieden zijn er ook enkele bacheloropleidingen die deze stap hebben gezet. De mogelijkheden voor een dergelijke diplomering zijn echter, vooral in het buitenland, niet evident voor bacheloropleidingen. De richtlijnen die door de EUA in het kader van het Bolognaproces werden geschreven voor kwaliteitsvolle Joint degrees beperken zich tot de masterprogramma s 9. Mogelijkheden voor de masteropleidingen zijn meer voor de hand liggend en ook de administratieve problemen beperkter. Zo hebben de masteropleidingen de mogelijkheid om gezamenlijke diplomering aan te bieden via het Erasmus Mundus programma, wat niet geldt voor de bacheloropleidingen. Voor deze Erasmus Mundus programma s zijn er in Vlaanderen uitzonderingen voorzien o.a. wat betreft de taalwetgeving. 2 Immersieonderwijs betekent dat een vreemde taal wordt verworven door onderdompeling in die vreemde taal of doeltaal. Dit betekent concreet dat zaakvakken worden gegeven in een andere taal dan de gewone schooltaal of instructietaal. 3 Vlaamse Hogescholenraad 4 Vlaamse Interuniversitaire Raad 5 Conseil Interuniversitaire de la Communauté française 6 Conseil des Recteurs des universités francophones de Belgique 7 Conseil Général des Hautes Ecoles 8 Conseil interréseaux de concertation 9 Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 14

17 Inleiding De meeste bacheloropleidingen die bidiplomering (wensen te) organiseren menen dat het voor hen meer haalbaar is om deze bidiplomering aan te bieden samen met een instelling in een andere Gemeenschap van België, hoewel enkele hogescholen toch bi- of multipele diplomering organiseren met een instelling in het buitenland. De voornaamste doelstelling van deze bi- of multipele diplomering is dan ook het aanbieden van de mogelijkheid om een dubbel diploma te behalen en op deze manier niet alleen interculturele competenties op te doen maar ook om aan de studenten de kans te geven hun vreemdetalenkennis te verbeteren. Omdat er toch een aantal juridische en administratieve belemmeringen zijn, wensen de instellingen die deze bidiplomering aanbieden of willen aanbieden hun ervaringen te delen met andere instellingen ook op masterniveau. Het Prins Filipfonds is bereid hiervoor een platform te bieden. Dit document heeft dan ook niet de bedoeling om een handleiding te zijn voor bi-, multipele en gezamenlijke diplomering, wel om na te gaan wat de knelpunten zijn en een aantal goede praktijkvoorbeelden in het licht te stellen en deze te zien als aanzet voor een debat. Er wordt wel verwezen naar de bestaande handleidingen, vooral dan naar de Joint degree Gids van de Vlaamse Bologna-experten 10. In het kader van hun actieplan besloten zij samen een handleiding op te stellen voor het organiseren van gezamenlijke diplomering 11. Hoewel deze gids vooral aandacht besteedt aan gezamenlijke diplomering besteedt hij ook enige aandacht aan bidiplomering en multipele diplomering. De gids is duidelijk vanuit het Vlaamse perspectief geschreven en is bijgevolg in de eerste plaats bedoeld voor wie in het Vlaamse Hoger Onderwijs een Joint (degree) programma wil opzetten. Toch is deze gids een waardevol en nuttig instrument dat als basis kan worden gebruikt voor Belgische instellingen die een intercommunautaire bidiplomering, multiple diplomering en gezamenlijke diplomering willen opzetten. Omwille van het feit dat vooral de bidiplomering en multipele diplomering haalbaar zijn voor bacheloropleidingen en omwille van het feit dat vooral intercommunautaire samenwerking past in het kader van het Prins Filipfonds zal dit document vooral aandacht besteden aan de bi- of multipele diplomering in een intercommunautair perspectief. Definities Wat de definities betreft bestaat er een zekere verwarring. De officiële Bologna-website 12 geeft als voornaamste kenmerken van de Joint degree dat: programma s die leiden tot deze diploma s gezamenlijk worden ontwikkeld door de deelnemende instellingen; studenten van alle deelnemende instellingen een aanzien lijk deel van het programma in andere instellingen volgen (in tegenstelling tot de korte mobiliteit); de studietijd en de examens die werden afgelegd aan de partnerinstellingen volledig en automatisch worden erkend door alle betrokken instellingen en landen; het onderwijzend personeel van de deelnemende instellingen samen het curriculum ontwerpen, samen de toelatings- en examenjury s vormen en deelnemen aan mobiliteit voor lesgevers; 10 Beerten, Z., Boon, T., Depoorter, N., François, L., e.a. (2008). Joint Degree Programma, Handleiding bij het opstellen van een Joint Degree Programma. Brussel Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 15

18 Inleiding studenten die het volledige programma hebben doorlopen idealiter een diploma ontvangen dat gezamenlijk wordt uitgereikt door de deelnemende instellingen en erkend wordt in alle betrokken landen. In de samenvatting van het Bologna-seminarie in Berlijn 13 wordt gesteld dat gezamenlijke of geïntegreerde programma s kunnen leiden tot double, multiple or joint degrees maar dat studenten onafgezien van het toegekende diploma een aanzienlijke periode in het buitenland moeten doorbrengen. Dat laatste is echter in tegenstelling tot de interpretatie die wordt gegeven in de Vlaamse wetgeving. Wij verwijzen hiervoor naar de Joint degree Gids van de Vlaamse Bologna-experten 14. Wat de vormen van diplomering betreft maken zij een onderscheid tussen diplomering door de instelling van inschrijving waar het gaat om vormen van samenwerking die slechts betrekking hebben op een beperkt gedeelte van het curriculum (zoals bij de traditionele Erasmusuitwisselingen); bi-/multipele diplomering en gezamenlijke diplomering (Joint degree). Bij een double degree of multiple degree (bidiplomering is de meest voorkomende variant) verbinden de instellingen zich tot het realiseren van een aantal gemeenschappelijke doelstellingen en/of leerresultaten. De opleidingen en de trajecten van de individuele studenten dienen niet volledig overeen te stemmen maar de studenten dienen volgens de Vlaamse regelgeving wel een deel van hun opleiding aan de eigen én aan een van de andere deelnemende (buitenlandse) instellingen gevolgd te hebben. In het geval van een double of multiple degree (bidiplomering of multipele diplomering) ontvangt een student na afloop van het programma meerdere diploma s 15. Bij een gemeenschappelijk diploma wordt één gemeenschappelijk opleidingstraject opgezet tussen meerdere partners via studenten- of docentenuitwisseling. Bij een joint degree ontvangt de student bij het afstuderen één diploma dat door de betrokken instellingen gezamenlijk wordt uitgereikt. Het diploma bevat dan de logo s van alle betrokken instellingen en handtekeningen van de bevoegde rectoren. Deze samenwerkingsvorm vereist niet dat studenten tijdens hun opleiding een deel van het traject elders hebben opgenomen. Ook studenten die het opleidingstraject aan slechts één van de deelnemende instellingen hebben opgenomen verwerven het gezamenlijke diploma. 16 De verplichting tot mobiliteit geldt in Vlaanderen dus niet voor een gemeenschappelijk of gezamenlijk diploma. Wat de Franse Gemeenschap betreft wordt in het decreet van 31 maart 2004 (aangevuld met het decreet van 16 juni 2006) in artikel 18 2 de term master conjoint complémentaire gebruikt (gezamenlijke master na master) en gedefinieerd als een diploma dat gezamenlijk wordt uitgereikt door alle partnerinstellingen die de overeenkomst ondertekend hebben zoals voorzien in artikel 80, 2, alinea 2. In het artikel 29 2 van datzelfde decreet (aangevuld door de decreten van 16 juni 2006 en 18 juli 2008) wordt het recht om samenwerkingsovereenkomsten te sluiten en gezamenlijk ( conjointement ) diploma s uit te reiken toegekend aan alle instellingen van het hoger onderwijs van de Franse Gemeenschap. Het gaat hier dus niet alleen om de master complémentaire (Master na Master) maar ook om de gewone master en bachelor. Artikel 29 3 bepaalt dat de partnerinstellingen Belgisch of buitenlands kunnen zijn maar dat zij als hogeronderwijsinstelling moeten erkend zijn door de bevoegde autoriteiten van hun land. 13 Joint Degrees A Hallmark of the European Higher Education Area? Official Bologna Seminar, Berlin, September Beerten e.a. 15 Beerten e.a. 16 Beerten e.a., p.4-5. Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 16

19 Inleiding Men is het echter nog niet eens over de gebruikte terminologie zoals blijkt uit de interpretatie van gezamenlijke masters en doctoraten. Sommige instellingen beschouwen de masters en doctoraten die door een Académie 17 worden uitgereikt aan studenten van verschillende universiteiten als gezamenlijke masters; andere menen dat dit niet het geval is omdat het hier gaat om slechts één instellingsbestuur dat de diploma s uitreikt. De terminologie die door de meeste universiteiten van de Franse Gemeenschap wordt gehanteerd is vergelijkbaar met de definities die in Vlaanderen door de Bologna-experten worden voorgesteld. De term co-diplomation wordt door de instellingen van de Franse Gemeenschap gebruikt voor alle vormen van samenwerking die ofwel tot bi-, multiple of gezamenlijke diplomering leiden. Toch komt deze term niet voor in het zogenaamde Bolognadecreet van de Franse Gemeenschap. Dit decreet (Artikel 80 2) 18 spreekt immers van diplôme conjoint en délivrance d un diplôme par chaque institution partenaire d une convention de coopération pour l organisation d études. In dit laatste geval gebruiken de meeste universiteiten de termen diplôme double, diplôme multiple waar in het Nederlands bidiplomering en multipele diplomering worden gebruikt en (in het Engels double and multiple degree ). Daartegenover wordt in de samenwerkingsakkoorden tussen HELHO 19 en KHM 20 de term co-diplomation gebruikt in het Frans en bidiplomering in het Nederlands. Buiten de vormvereisten voor het diploma wordt er in de Franse Gemeenschap geen echt onderscheid gemaakt tussen de gezamenlijke en de bi- of multiple diplomering. In de Duitstalige Gemeenschap wordt nog geen bi-, multipele of gezamenlijke diplomering aangeboden. Het wettelijk kader Internationaal heeft de Lisbon Recognition Convention Committee van de Raad van Europa en UNESCO de Code of Good Practice in the Provision of Transnational Education van 2001 geüpdatet in De Raad van Europa en UNESCO willen met de good practice het transnationaal onderwijs (programma s en ook diploma s) promoten en adviseren dat: voldaan wordt aan de (kwaliteits)verwachtingen van de uitzendende en de ontvangende lidstaat in overeenstemming met de geldende juridische kaders; verwezen wordt naar de kwaliteitzorgmechanismen en de evaluatie van de programma s en diploma s; het belang van de studenten, werkgevers en anderen niet uit het oog wordt verloren; de erkenning van de uitgereikte diploma s via transnationale afspraken vergemakkelijkt wordt. 17 Universitaire instelling die is ontstaan uit de associatie van verschillende universiteiten. In tegenstelling tot de Vlaamse Associaties waar één universiteit met één of meer hogescholen samenwerkt op het vlak van de organisatie van onderwijs- en studieactiviteiten, onderzoek, dienstverlening, kwaliteitszorg, en het gebruik van infrastructuur gaat het in deze académies louter om de samenwerking tussen universiteiten. Er zijn drie Académies binnen de Franse Gemeenschap: ULB met de l Université de Mons-Hainaut en de Faculté polytechnique de Mons, Université de Liège met de Faculté universitaire des Sciences agronomiques de Gembloux en de UCL met de FUCAM, de FUSL, de FUNDP 18 Décret définissant l enseignement supérieur, favorisant son intégration dans l espace européen de l enseignement supérieur et refinançant les universités; Décret Haute Ecole Libre du Hainaut occidental 20 Katholieke Hogeschool Mechelen 21 Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 17

20 Inleiding Voor Vlaanderen worden de juridische bepalingen opgenomen in het Decreet van 4 april 2003 betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen (artikels 86, 94, 95 en 95bis). Voor de Franse Gemeenschap zijn de bepalingen opgenomen in verschillende decreten. Enerzijds is er het decreet van 31 maart en het decreet van 16 juni Er zijn ook nog een aantal decreten die specifiek van toepassing zijn op de universiteiten, de hogescholen, het artistiek hoger onderwijs en het architectuuronderwijs. Het gaat hier meer bepaald om: Voor de hogescholen: het decreet van 5 augustus 1995 dat de organisatie van het hoger onderwijs regelt in de hogescholen (artikels 44 en 45); Voor de Kunsthogescholen: het decreet van 17 mei 1999 dat de betrekking heeft op het hoger kunstonderwijs (artikel 29); Voor de hogeronderwijsinstellingen voor architectuur: de wet van 18 februari 1977 met betrekking op de organisatie van de architectuur (artikel 2). Daarnaast zijn er ook nog besluiten in verband met het diplomamodel voor diploma s die gezamenlijk worden afgeleverd: Het besluit van de regering van de Franse Gemeenschap van 4 juli 2008 dat de vormvereisten vastlegt van de diploma s en het diplomasupplementen die door verschillende hogeronderwijsinstellingen worden afgeleverd in het raam van een samenwerkingsovereenkomst voor de gezamenlijke organisatie van onderwijs. Het besluit van de regering van de Franse Gemeenschap van 20 juli 2005 dat de vormvereisten vastlegt van de diploma s en diplomasupplementen die door universitaire instellingen van de Franse Gemeenschap en hun jury s worden afgeleverd. Voor de Duitstalige Gemeenschap wordt de structuur van het hoger onderwijs geregeld door de decreten van 21 februari en 27 juni Daarin wordt gesteld dat AHS 26, de enige hogeschool, de richtlijnen van Bologna dient op te volgen en moet zorgen voor de verbetering van de studentenmobiliteit. Er zijn geen bepalingen opgenomen in verband met bi-, multipele of gezamenlijke diplomering. Daarnaast dient men rekening te houden met de taalwetgeving. De Duitstalige Gemeenschap heeft geen specifieke taalwetgeving voor het hoger onderwijs. Er is wel een decreet voor het gebruik van de talen in het onderwijs 27. De bepalingen in verband met de taalregeling voor de Vlaamse Gemeenschap kan men vinden in het hierboven vermelde decreet van 4 april 2003 (artikels 90 en 91). Voor de Franse Gemeenschap zijn deze opgenomen in het decreet van 31 maart 2004 (artikel 21). Wij komen hierop terug bij de knelpunten voor de organisatie van bi-, multipele en gezamenlijke diplomering. 2 2 Décret définissant l enseignement supérieur, favorisant son intégration dans l espace européen de l enseignement supérieur et refinançant les universités. 2 3 Décret relatif aux conventions de coopération pour l organisation d études entre institutions universitaires et portant diverses dispositions en matière d enseignement supérieur. 24 Sonderdekret zur Schaffung einer autonomen Hochschule. 2 5 Dekret zur Schaffung einer Autonomen Hochschule 2 6 Autonome Hochschule in der Deutschsprachigen Gemeinschaft 27 Dekret über die Vermittlung und den Gebrauch der Sprachen im Unterrichtswesen (April 2004). Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 18

21 Inleiding Voor wie is dit overzicht bestemd? Dit rapport is bestemd voor alle beleidsmakers die de bi-, multipele of gezamenlijke diplomering willen aanmoedigen en toegankelijker maken door problemen van juridische of administratieve aard op te heffen. Bovendien formuleert het aanbevelingen voor hogeronderwijsinstellingen die hun studenten een bi-, multipele of gezamenlijke diplomering willen aanbieden en daarvoor willen te rade gaan bij collega s die al enige ervaring hebben met het organiseren van dergelijke vormen van samenwerking. Daarom worden een aantal praktijkvoorbeelden beschreven van samenwerking zowel met instellingen in het buitenland als intra- en intercommunautair. In de tekst wordt een onderscheid gemaakt tussen universiteiten en hogescholen maar ook tussen bachelor- en masteropleidingen omdat de regelgeving zowel in Vlaanderen als in de Franse Gemeenschap verschillend is volgens het niveau en het type onderwijsinstelling (dat laatste vooral voor de Franse Gemeenschap). De praktijkvoorbeelden maken een onderscheid tussen bi- multipele en gezamenlijke diplomering. Er wordt telkens aangegeven of het om bacheloropleidingen of masteropleidingen gaat. Wat deze laatste betreft zijn er zowel voorbeelden van intracommunautaire, intercommunautaire als internationale bi- of multiple en gezamenlijke diplomering. Hoe is dit rapport opgebouwd? In een eerste deel van dit rapport wordt een samenvattend overzicht gegeven van de resultaten van de korte enquête en de interviews die werden uitgevoerd. Daarin wordt aandacht besteed aan de bestaande vormen van bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België. Er wordt ook nagegaan hoe deze samenwerkingsvormen tot stand zijn gekomen, welke instrumenten bestaan voor het opzetten van dergelijke samenwerking en wat de voornaamste administratieve, juridische en academische problemen zijn bij het organiseren van deze vormen van diplomering. In het tweede deel worden enkele praktijkvoorbeelden gegeven en in het laatste deel volgen een aantal aanbevelingen voor het opzetten van bi-, multipele en gezamenlijke diplomering met een speciale focus op de intercommunautaire samenwerking. Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 19

22 Prins Filipfonds Bi-, multipele en gezamenlijke diplomering in België 20

23 Deel I: Samenvatting van de beknopte enquête Op de beknopte enquête hebben 19 Vlaamse instellingen gereageerd: 13 hogescholen (op 22) en 6 universitaire instellingen. Er reageerden 21 Franstalige instellingen: 11 hogescholen (van de 25), 3 instellingen van het hoger kunstonderwijs (Ecoles Supérieures) en 7 universitaire instellingen. De enige hogeschool van de Duitstalige Gemeenschap heeft ook gereageerd. Er kwam ook een reactie van NARIC-Vlaanderen 28. De beknopte enquête kan u terugvinden als bijlage 4 en de overzichten van de stand van zaken per instelling als bijlagen 3.1. en 3.2. Sommige instellingen hebben heel beknopt gereageerd, andere heel uitgebreid of via een interview. Uit de antwoorden blijkt dat een van de Vlaamse hogescholen die niet had gereageerd op de enquête een bidiplomering aanbiedt in samenwerking met een hogeschool van de Franse Gemeenschap en een andere hogeschool een gezamenlijke diplomering aanbiedt met een Vlaamse universiteit. Ook zijn er twee Vlaamse hogescholen die niet reageerden die een gezamenlijke diplomering aanbieden met een universiteit of een hogeschool van de Franse Gemeenschap. Daaruit bleek ook dat twee Franstalige hogescholen die niet hadden gereageerd een gezamenlijke diplomering aanboden met een andere hogeschool van de Franse Gemeenschap. In totaal kennen we dus de toestand in 23 Vlaamse instellingen van hoger onderwijs en in 23 instellingen van de Franse Gemeenschap en in de Autonome Hogeschool van de Duitstalige Gemeenschap. 2 8 National Academic Recognition Information Centre Prins Filipfonds Bi-, multipele Naar en een gezamenlijke dementievriendelijke diplomering samenleving België 21