Bijlagedocument. Marketingstrategie. Grebbelinie

Transcriptie

1 Bijlagedocument Marketingstrategie Grebbelinie

2

3 Samenvattend verslag Kick-off meeting t.b.v. Marketingstrategie Grebbelinie gehouden op 31 januari 2008 te Woudenberg Inhoud Inleiding... 4 Samenvattende conclusies: De marketingstrategie verbeeld... 5 Thema s... 6 Doelstelling(en)... 7 Doelgroepen... 8 Concurrentie... 8 Producten... 8 Organisatie... 10

4 Inleiding In opdracht van het Programmateam Grebbelinie, gestationeerd bij de Provincie Utrecht, is op donderdag 31 januari 2008 een Kick-off meeting gehouden in Hotel Schimmel te Woudenberg. Dit in het kader van de opdracht aan adviesbureau Communicareful te Maarn om een marketingstrategie te ontwikkelen rond de Grebbelinie. Bij de realisatie van de opdracht wordt inhoudelijk nauw samengewerkt met bureau Cadre te Amsterdam. Doelstelling van de Kick-off (1 e fase) is om op basis van een analyse n.a.v. de Visie en TNS/NIPO onderzoeksresultaten, plus de inventarisatie van de reeds ontplooide initiatieven rond de Grebbelinie, een startdocument voor te bereiden voor de 2 e fase (betreffende de zogeheten Oplossingsrichtingen). Daartoe was een beperkt aantal deskundigen en keyplayers uitgenodigd die de eerste bouwstenen leverden voor een marketingstrategie: Marc Bosboom (VVV Regio Veluwe & Vallei) Hans Brons (Stichting De Greb) Vera Geelen (Staatsbosbeheer Regio West) Coby van Ginkel (recreatieboerderij De Kleine Weide ) Geert Koning (IVN-Consulentschap Utrecht) Johan Lagerweij (Stichting Grebbelinie in het Vizier ) Anton Logemann (Programmateam Grebbelinie, Provincie Utrecht) Gerard Nijenhuis (Programmateam Grebbelinie, Provincie Gelderland) Bram Snel (Staatsbosbeheer Regio West) Peter Strijland (Recreatie Midden Nederland) Paul Tigelaar (VVV Amersfoort) Martin Vastenhout (Stichting "Werk aan de linie") Jan de Vries (Stichting Grebbelinie) Hanneke van Wijk (Programmateam Grebbelinie, Provincie Utrecht) Aanwezig van organisatiezijde waren daarnaast: Erwin Bok (Programmateam Grebbelinie, Provincie Utrecht) Maryann Glorie (Programmateam Grebbelinie, Provincie Utrecht) Hans Mertens (Programmateam, Grebbelinie Provincie Utrecht) Fred Fiechter (Communicareful) Jon Blok (Communicareful) Pieter van Eeden (Cadre) Gwendolyn Huskens (Cadre) Karin Hesseling (Cadre) Ingrid van Helvert (stagiair marketingcommunicatie)

5 Samenvattende conclusies: De marketingstrategie verbeeld Aan het eind van de workshop is de deelnemers gevraagd om - in twee groepjes - een moodboard te maken dat hun visie op de kern van de marketingstrategie weergeeft. Beide borden drukken in feite hetzelfde uit. De Grebbelinie wordt afgebeeld als een mix van (niet één maar) twee ingrediënten: landschappelijkheid en militaire historie. Op beide borden is aan deze twee elementen ook ongeveer eenzelfde ruimte toegekend. Daaruit kan worden afgeleid dat ze even belangrijk worden gevonden. In de toelichtingen bij de borden wordt onderstreept dat landschap en historie, in het geval van de Grebbelinie, onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Een beeld dat met veel instemming door de groep ontvangen wordt, is dat van twee linten die met elkaar vervlochten zijn: één door het landschap en één door de tijd. Wat in het landschap (concreet, zichtbaar) aanwezig is, komt pas echt tot leven / wordt pas echt interessant als men de verhalen erbij kent. Daarbij denkt men zowel aan verhalen waarin het waarom van de landschappelijke inrichting uit de doeken wordt gedaan, als aan verhalen over de (dramatische) gebeurtenissen die zich hier hebben afgespeeld. Die verhalen zullen vaak over de Tweede Wereldoorlog gaan. Maar - zo vinden sommigen heel belangrijk om te benadrukken, omdat ze kennelijk bang zijn dat het niet vanzelf spreekt - niet uitsluitend en alleen. Ook de geschiedenis van voor die tijd biedt stof voor verhalen die de moeite van het vertellen waard zijn. Op de moodboards is dit terug te vinden; beide borden bevatten afbeeldingen die verwijzen naar de napoleontische tijd.

6 Bij een bezoek aan de Grebbelinie zullen recreatie en natuurbeleving vaak een belangrijke rol spelen. Toeristen zullen de Grebbelinie in de regel wandelend, fietsend en/of varend verkennen en onderweg genieten van alles wat groeit, bloeit en leeft, het buiten zijn, de rust. Op de moodboards zijn recreatie en natuur in deze zin heel duidelijk terug te vinden. Maar als zodanig zijn deze twee thema s minder geschikt als speerpunten voor de positionering van de Grebbelinie. Omdat de Grebbelinie in deze opzichten niet uniek is. En omdat daarmee geen recht zou worden gedaan aan wat de Grebbelinie wel als uniek kan claimen (i.c. het landschap met de verhalen). Een van de deelnemers drukt dit heel treffend uit: Je kunt hier prachtig kanovaren, daar gaat niets vanaf. Maar als iemand vraagt: Wat heb je dit weekend gedaan? moet het antwoord wel zijn: Ik ben op de Grebbelinie geweest en niet: Ik ben wezen kanovaren. Evenementen, kunst en cultuur en overige regionale activiteiten komen op de moodboards niet voor. Wat de deelnemers primair voor ogen staat, is de ontwikkeling van de Grebbelinie als een op zichzelf staand geheel (wel, heel nadrukkelijk, als een geheel) met een eigen overkoepelend thema (het landschap met de verhalen) dat is afgeleid uit wat er - de facto, van oudsher - al op en om de linie aanwezig is. Kunst, cultuur en evenementen die binnen dit thema passen, kunnen wel iets toevoegen. Maar blijven toch aantrekkelijke bijkomstigheden en niet datgene waar de aantrekkingskracht van de Grebbelinie primair vanaf hangt. Aansluiten bij wat de regio daarbuiten aan attracties voor toeristen te bieden heeft, is - in het licht van het overkoepelende thema - eveneens geen logische stap. Daarbij moet een uitzondering worden gemaakt voor het Militair Ereveld Grebbeberg (zie linker moodboard). Dit is zo nauw verbonden met de verhalen die bij de Grebbelinie horen, dat het kunstmatig zou zijn om dit buiten te sluiten, enkel en alleen omdat het niet op de feitelijke de Grebbelinie ligt. Op basis van voorgaande argumenten willen we de vervolgsessie (2 e fase: Oplossingsrichtingen) besteden aan het uitdiepen van de twee thema s: (militaire) Historie en (natuur) Cultuur en landschap. Die 2 e bijeenkomst vindt plaats op dinsdag 26 februari 2008, vanaf uur, opnieuw in Hotel/restaurant Schimmel te Woudenberg. Thema s Voor de Kick-off workshop was een zevental thema s geformuleerd waarop de marketingstrategie voor de Grebbelinie zich zou kunnen richten: 1. (Militaire) historie 2. Natuur 3. Cultuur en landschap 4. Kunst en cultuur 5. Evenementen 6. Recreatie 7. Overige regionale activiteiten. De deelnemers werd gevraagd om deze in volgorde van belangrijkheid te zetten; eerst voor de landelijke en daarna voor de regionale doelgroep. Dit leverde geen wezenlijke verschillen op. Wel liggen de accenten hier en daar net even anders.

7 De uitkomsten van deze oefening sluiten naadloos aan bij wat hiervoor - op basis van de moodboards - is geconcludeerd. Landelijk (gem.) Regionaal (gem.) (Militaire) historie Cultuur en landschap Natuur Recreatie Evenementen Kunst en cultuur (exposities, muziek) Overige regionale activiteiten Cultuur en landschap en militaire historie eindigen gezamenlijk bovenaan. Voor de regionale bevolking wordt Aandacht vestigen op de militaire historie iets belangrijker gevonden. Het idee daarachter zou kunnen zijn dat het landschap meer voor zichzelf spreekt voor de mensen die er wonen. De historische verhalen zijn regionaal - zelfs bij omwonenden - echter niet algemeen bekend. Natuur en recreatie eindigen in de middenmoot. Recreatie scoort iets hoger voor de regionale doelgroep. Dit hangt wellicht samen met het feit dat men in de regio daarvoor in hoge mate op de Grebbelinie is aangewezen (de agrarische gebieden zijn beperkt toegankelijk voor publiek), terwijl de landelijke groep voor recreatie vaak ook alternatieve mogelijkheden zal hebben dichter bij huis. Evenementen en kunst en cultuur worden niet gezien als belangrijke speerpunten waarop de marketingstrategie zich heel goed zou kunnen richten. Dat geldt voor aanknopen bij overige regionale activiteiten nog minder. Doelstelling(en) Dat het belangrijk is om de Grebbelinie als merk te ontwikkelen, staat voor de deelnemers buiten kijf. Duidelijk is echter ook dat er nog veel zal moeten gebeuren om er een aantrekkelijke bestemming voor bezoekers / toeristen van te maken. Over het (uiteindelijke) doel dat daarmee gediend wordt, zijn de meningen verdeeld. Sommigen denken primair in termen van extra inkomsten voor lokale ondernemers. Anderen denken eerder aan extra middelen voor onderhoud en herstel van de linie. Weer anderen gaat het vooral om het uitdragen van de verhalen die bij de Grebbelinie horen onder een breder publiek, het levend houden van de geschiedenis ( opdat wij niet vergeten ). Geen van deze doelen kan gerealiseerd worden zonder meer bezoekers aan te trekken. In die zin kunnen alle deelnemers zich vinden in dit gemeenschappelijke doel. Daarbij moet wel aangetekend worden dat het geenszins in de bedoeling ligt om rücksichtslos steeds grotere bezoekersaantallen na te streven. Bij de groei van het toerisme zal steeds rekening moeten worden gehouden met de grenzen aan de capaciteit van de Grebbelinie (knelpunten kunnen ontlast worden door bezoekersstromen slim te kanaliseren) en de

8 acceptatie onder omwonenden (onnodige weerstand kan voorkomen worden door goed te communiceren wat wel / niet de bedoeling is). Doelgroepen De deelnemers stemmen in met de door TNS NIPO geïdentificeerde consumentendoelgroepen. Uit dat onderzoek komt naar voren dat de Grebbelinie momenteel vooral bezocht wordt door zogenaamde Geëngageerden en Zorgzamen en in de toekomst met name meer Behoudenden en Ruimdenkers zou kunnen aantrekken. Uit de eigen doelgroeptyperingen (ingevoerd via de Versnellingskamer, als een onderdeel van de brandsynopsis) blijkt dat de deelnemers vooral bezoekers voor zich zien die: Uit Nederland afkomstig zijn (geen internationaal publiek). Vaker uit de regio komen dan van ver(der) weg. Eerder kort dan lang(er) blijven; dagjespubliek zal de hoofdmoot zijn. Een deel van de tijd actief willen doorbrengen (fietsen, wandelen, en soms kanovaren). Maar: toegankelijkheid / activiteiten voor minder validen moet zeker ook als een aandachtspunt worden beschouwd. Interesse hebben voor - militaire - historie (en dus vaak ouder en/of hoger opgeleid zullen zijn). Zich beschaafd gedragen (rustig en met respect voor de omgeving: geen herrie maken, aspect zondagsrust, geen rommel achterlaten, etc.). Beschikken over vrije tijd en enige bestedingsruimte. In toenemende mate gebruik maken van internet (ook de ouderen). Behalve consumenten moeten vooral schoolklassen als een belangrijke doelgroep worden beschouwd. De historische component - per definitie educatief - maakt de Grebbelinie bij uitstek geschikt voor schoolreisjes. Een enkeling oppert dat daarnaast ook (lokale) ondernemers gestimuleerd zouden kunnen worden om bijvoorbeeld bedrijfsuitjes op de Grebbelinie te organiseren. Maar omdat er dan geen duidelijke link ligt met wat de Grebbelinie als zodanig te bieden heeft, vindt men dit - als groep - toch minder voor de hand liggen. Concurrentie Volgens de deelnemers aan de Kick-off concurreert de Grebbelinie alleen met andere attracties voor toeristen in Nederland. De internationale scope blijft buiten het vizier. Concurrentie wordt met name verwacht van: Andere plekken met een militair-historisch verleden (andere linies, verdedigingswerken, stellingen, vestingsteden). Andere plekken met vergelijkbare natuur en/of recreatiemogelijkheden (fiets- en wandelroutes, natuurgebieden). Andere locaties die geschikt zijn voor dagtochtjes / korte vakanties (pretparken, strand, musea, steden waar gewinkeld en/of op terrassen gehangen kan worden, etc.) Producten

9 Ten behoeve van deze workshop was een lijst van producten (afzonderlijke attractieelementen) opgesteld, ingedeeld naar de zeven thema s waarop de marketingstrategie zich zou kunnen richten. De deelnemers konden deze lijst moeiteloos aanvullen. Vooral bij de thema s militaire historie, cultuur, landschap en natuur had men veel meer voorbeelden paraat. De indeling naar thema gaf soms problemen. In de context van de Grebbelinie blijken de thema s niet altijd goed van elkaar te scheiden: Cultuur en landschap ~ Natuur: Cultuurhistorische objecten staan middenin de natuur; natuur floreert in landschap dat - ooit - door mensenhanden is gevormd (kanalen, landgoederen, etc.). Cultuur en landschap ~ Militaire historie: Dijken, kazematten, littekens aan gebouwen, etc. zeggen niet echt iets zonder de verhalen die erbij horen. Recreatie ~ Natuur / Cultuur en landschap / Militaire historie: Wandel- en fietsroutes leiden langs plaatsen die vanuit natuur of cultuurhistorisch oogpunt interessant zijn; bij producten als militaire excursies of ontdekkingstochten gericht op flora en fauna ligt de focus duidelijk niet bij recreatie om de recreatie alleen. Evenementen ~ Militaire historie: Producten als Grebbeliniedag en Spelfestijnen zijn niet compleet zonder de historische verhalen die er inhoud aan geven. De vraag naar wat men persoonlijk als de vijf topproducten van de (aangevulde) lijst beschouwt, levert groepsgewijs ook een top 5 op: 1. Informatievoorziening rondom de militaire historie (inclusief bezoekerscentrum) [8x genoemd] 2. Grachten, dijken, (water)werken en sluisjes (als natuurlandschap en - in iets mindere mate - in de hoedanigheid van cultuurhistorisch element) [7x resp. 5x] 3. Wandel- en fietsroutes [6x] 4. Verhalen over de historie [5x] 5. Grebbeberg (als onderdeel van de cultuurhistorie) / Grebbeliniedag [4x] De volgende producten zijn door één of twee deelnemers aangemerkt als behorend tot het belangrijkste wat de Grebbelinie te bieden heeft: [Militaire historie] Educatieve producten Hoeve de Beek Asperges en loopgraven Kleine monumenten voor gevallenen Levende geschiedenis Zichtbaar maken van hoogte water [Recreatie] Belevingsverhalen Themagerichte logiesmogelijkheden (huisjes in of aan de linie) Thematische invulling vanuit en vertrekmogelijkheden van/naar accommodaties door ondernemers in horeca en logies (hotels, bed&breakfast, campings, restaurants) Excursies met de terreinbeheerder (boswachter, waterschapsmedewerker) Excursies militair Ontdekkingstochten gericht op flora en fauna

10 [Cultuur en landschap] Kazematten Landschapselementen & cultuurlandschappen Schansen en overige versterkingen Wederopbouwboerderij [Natuur] Bosgebied zoals de Grebbeberg De Grift Ecologische verbindingszones Het Valleikanaal [Overige regionale activiteiten] Het ereveld op de Grebbeberg Een aantal producten dat bij recreatie genoemd wordt, leunt zwaar op de verhalende (militair-historische) insteek. Dat het zwaartepunt van de Grebbelinie niet bij kunst, cultuur en evenementen gelegd wordt, komt ook hier weer heel duidelijk naar voren omdat in dat kader geen activiteiten zijn genoemd. Organisatie De intentie om de Grebbelinie als een samenhangend geheel te exploiteren, wordt door de meeste deelnemers van harte onderschreven. Niet enkel vanwege het kale feit dat er nu eenmaal samengewerkt zal moeten worden omdat er meerdere partijen (ondernemers, stichtingen, natuur- en milieuorganisaties, overheden) bij de marketingstrategie voor de Grebbelinie betrokken zijn. Maar ook omdat men daarvan echt meerwaarde verwacht. Gezamenlijke promotie zal effectiever zijn (als eenling kan men de Grebbelinie niet landelijk op de toeristische kaart krijgen). En kan daarnaast ook de nodige stimulans / hulp / inspiratie bieden bij het ontwikkelen van eigen initiatieven; men opereert niet in het luchtledige, maar binnen een kader. Dat er een organisatie moet zijn die als spil fungeert, wordt gezien als een logisch gevolg van het feit dat vele partijen (diverse stakeholders & verspreid over een uitgestrekt gebied) samen iets moeten neerzetten. Wel ziet men zowel de rol èn de invulling van die centrale organisatie in de loop van de tijd verschuiven. In eerste instantie is er een aanjager nodig: een partij die de basis legt voor het netwerk van uitvoerenden die het Grebbelinie project uiteindelijk zelfstandig moeten gaan dragen. Daarbij denkt men vaak aan de Provincie Utrecht, omdat dit een partij is die a) alle betrokkenen om tafel kan krijgen en b) over budget beschikt om - tegelijkertijd - de plaatselijke ondernemers te enthousiasmeren (middels subsidies) en de promotiemachine op gang te helpen 1. Na verloop van tijd kan deze rol worden overgenomen door een projectbureau of zelfstandige organisatie die zich steeds minder met de dagelijkse uitvoering (stimuleren van projecten en marketing) bemoeit. Voor onderhoud van het uitvoerende netwerk en de contacten met omwonenden blijft echter een centraal aanspreekpunt nodig. 1 (Het één kan niet zonder het ander: als de ondernemers niets aanbieden, komen er geen bezoekers en als er geen bezoekers komen, is het voor ondernemers niet interessant.)

11 Project (voorbereiding) marketingstrategie Grebbelinie Verslag bijeenkomst Werkateliers Oplossingsrichtingen Gehouden op 26 februari 2008 (Hotel Schimmel / Woudenberg)

12 Inhoud 1. Inleiding Samenvatting Projecten Marketingstrategie en communicatie Slogan Logo...11

13 1. Inleiding In opdracht van het Programmateam Grebbelinie (Provincie Utrecht), is op dinsdag 26 februari 2008 een Werkatelier Oplossingsrichtingen gehouden in Hotel Schimmel te Woudenberg. Dit in het kader van de opdracht aan adviesbureau Communicareful te Maarn om een marketingstrategie te ontwikkelen rond de Grebbelinie. Bij de realisatie van de opdracht wordt inhoudelijk nauw samengewerkt met bureau Cadre te Amsterdam. Het Werkatelier Oplossingsrichtingen (2e fase) was een vervolg op de Kick-off meeting (1e fase) die op 31 januari jl. plaatsvond (eveneens in Hotel Schimmel te Woudenberg). Uitgangspunt was het startdocument dat in de Kick-off was voorbereid. Doelstelling van het traject is een waaier van mogelijkheden (merk- en logoproposities, producten en activiteiten) en oplossingsrichtingen voor effectieve invoering en continuïteit die als input kan dienen voor het Symposium (3e fase) dat gepland staat voor dinsdag 8 april Voor het Werkatelier Oplossingsrichtingen was een beperkt aantal deskundigen en keyplayers uitgenodigd. Een deel van hen had ook al aan de Kick-off meegedaan: 1. Marc Bosboom (VVV Regio Veluwe & Vallei) 2. Paul David Tigelaar (VVV Amersfoort) 3. Saskia Lagro (Utrecht Toerisme en Recreatie) 4. Peter Strijland (Recreatie Midden Nederland) 5. Gerard Weck (Kamer van Koophandel) 6. Coby van Ginkel (Recreatieboerderij De Kleine Weide ) 7. Clara van Ravenhorst (De Boerenstee) 8. Hans Brons (Stichting De Greb) 9. Martin Vastenhout (Stichting Werk aan de linie ) 10. Jaap Floor (Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei) 11. Bram Snel (Staatsbosbeheer Regio West) 12. Michiel van Willigen (Waterschap Valei en Eem) 13. Kees van Lambalgen (Gemeente Woudenberg) 14. Arjan Eilander (Gemeente Renswoude) 15. Geert Koning (IVN-Consulentschap Utrecht) 16. Hanneke van Wijk (Provincie Utrecht) 17. Arno Ruis en Andrea Lion (Provincie Utrecht) Verdere betrokkenen, als toehoorder: * Anton Logemann (Provincie Utrecht) * Erwin Bok (Provincie Utrecht) * Maryann Glorie (Provincie Utrecht) * Hans Mertens (Provincie Utrecht) Aanwezig van organisatiezijde waren daarnaast: * Fred Fiechter (Communicareful) * Jon Blok (Communicareful) * Pieter van Eeden (Cadre) * Karin Hesseling (Cadre) * Ingrid van Helvert (stagiair marketing-communicatie)

14 2. Samenvatting Projecten Ten aanzien van de projecten / objecten hebben de deelnemers/stakeholders aan de Werkateliers Oplossingsrichtingen een aantal duidelijke keuzes gemaakt: Ten gunste van dagtoerisme (maar dan wel liefst opgerekt tot een hele dag) in plaats van meerdaagse arrangementen; - in de vorm van tochten (waarbij eventueel verschillende vormen van vervoer kunnen worden ingezet; al is dit misschien - gezien de organisatie die dit vergt - niet direct realiseerbaar; - die aantrekkelijker zullen worden naarmate het landschap meer is aangekleed met belevingselementen (waardoor bezoekers zich een levendig beeld kunnen vormen van wat er op de Grebbelinie heeft plaatsgevonden / had kunnen plaatsvinden als de geschiedenis net even anders was verlopen); - oorlogsverhalen, oorlogsbeleving (echt in een bunker kunnen kruipen, etc.) en inundatie zijn de thema s die het meest tot de verbeelding spreken. Met evenementen als een aantrekkelijk tweede spoor, waarmee tegelijkertijd de bezoekersaantallen (eventjes) kunnen worden verhoogd èn reclame kan worden gemaakt voor wat de Grebbelinie op gewone dagen te bieden heeft. - De Grebbeliniedag is niet het meest spectaculair evenement dat de deelnemers zich voor de geest kunnen halen. Maar het is ten minste wel een initiatief dat binnen de mogelijkheden ligt. Bij ambitieuzere plannen is niet duidelijk of dit het geval is (een tweedaagse militaire wandeltocht) of zeker dat dit niet het geval is (een heuse inundatie). Langzaam uitbouwen is niet alleen voor evenementen het devies. Over de gehele linie moet ernaar gestreefd worden om teleurstellingen te voorkomen, geen beloftes te doen die (nog) niet kunnen worden waargemaakt, niet grootscheeps te adverteren met wat er (nog) niet is, steeds voor ogen te houden welke beperkingen (nu nog / onlosmakelijk) met de Grebbelinie verbonden zijn. - In dat licht bezien is het verstandig om in eerste instantie een beperkt aantal zwaartepunten te kiezen. Het is beter om een paar locaties goed te ontwikkelen dan overal een klein beetje te doen (en nergens echt iets tot stand te brengen). - Het ligt daarbij voor de hand om te kiezen voor locaties die relatief gemakkelijk uitgebouwd kunnen worden tot een volwaardige attractie (omdat er al het nodige te zien, doen of beleven is), zoals: Fort aan de Buursteeg, de Grebbeberg en Hoeve de Beek. Communicatie Uit de Werkateliers Oplossingsrichtingen komt duidelijk naar voren dat de deelnemers weinig voelen voor communicatie langs twee sporen (Landschap & Natuur als een aparte invalshoek naast Militaire Historie). Het landschap en de (militair historische) verhalen kunnen niet goed van elkaar gescheiden worden. Verhalen waarvan nog sporen in het landschap terug te vinden zijn, landschap dat verrijkt kan worden door de verhalen die erbij horen te vertellen: dàt is de essentie van de Grebbelinie. Ofte wel: hanteer één dubbelthema (landschap + verhalen) in plaats van twee afzonderlijke.

15 De natuur is een aantrekkelijk decor. En levert allicht ook een belangrijke bijdrage aan het genoegen dat men aan een bezoek van de Grebbelinie beleeft. Maar de Grebbelinie is in dat opzicht niet onderscheidend. In een folder over de Grebbelinie zal - uiteraard - de nodige aandacht worden besteed aan het natuurschoon dat bezoekers er kunnen aantreffen. Maar dit element is als zodanig niet bijzonder genoeg om er een aparte communicatielijn voor op te tuigen. Tenslotte een belangrijk les die tijdens deze Werkateliers naar voren kwamen. Het is heel belangrijk dat alle betrokkenen precies begrijpen hoe de marketingstrategie tot stand gekomen is. Want als men daarop geen goed zicht heeft, dan kan gemakkelijk de neiging ontstaan zich tegen de resultaten te verzetten. Ook als men het met die resultaten in feite niet oneens is. Om dit soort onrust te voorkomen (de discussie zuiver te houden) is het nodig om tijdens het Symposium tijd nemen om het hele proces met de bezoekers / deelnemers / belanghebbenden door te nemen: Welke stappen er zijn gevolgd. Welke beslissingen op welk punt genomen zijn. En op basis van welke afwegingen dat is gebeurd. 3. Projecten De brainstorm over wat er zou kunnen worden gedaan om de Grebbelinie voor bezoekers aantrekkelijker te maken, vond plaats in twee afgescheiden groepen. De ene groep had de opdracht zich vanuit het thema Landschap & Natuur te concentreren op dagtoeristische attracties, meerdaagse arrangementen en evenementen die interessant zijn. Bij de andere groep stond het thema Militaire Historie centraal. Beide groepen komen tot - opmerkelijk - gelijke resultaten. Net als tijdens de Kick-off, komt ook nu heel duidelijk naar voren dat de thema s natuur, (cultuur)landschap en (militaire) historie niet goed te scheiden zijn als het over de aantrekkelijkheid van de Grebbelinie gaat: De subgroep Landschap & Natuur gaat van start met de constatering dat de natuur op de Grebbelinie niet groener of meer bijzonder is dan elders in het land. De belangstelling van toeristen moet geprikkeld worden door te wijzen op de vele cultuurhistorische elementen die zijn ingebed in het groen. ( Natuur en historie zijn hier letterlijk niet te scheiden. De werken en dijken liggen temidden van / verscholen in het groen en zijn met gras en bomen gestoffeerd. ) En die vragen, op hun beurt, om (militair) historische verhalen waarin wordt uitgelegd wat hun functie was en waarom ze daar staan. In de subgroep Militaire Historie wordt opgemerkt dat de militair-historische objecten op zichzelf genomen geen van alle geschikt zijn om als trekpleister te kunnen fungeren. Zo spectaculair als de bekende grote forten en vestingen ziet het er niet uit. Alleen in serie - als onderdeel van een route - zijn ze echt de moeite waard. Het landschap waar die route doorheen voert, is dus een belangrijk onderdeel van het dagje uit. Wie zou er willen wandelen, fietsen en/of kanovaren door een gebied dat qua natuurschoon / landschapsbeleving weinig te bieden heeft? De resultaten van de beide brainstorms zijn dan ook niet altijd netjes op te delen langs de thematische scheidslijn. In de volgende beschrijvingen besteden we daar verder geen aandacht aan. Dagtoerisme

16 De Grebbelinie heeft in potentie genoeg te bieden om bezoekers een hele dag vast te houden. Dat potentieel wordt momenteel nog niet echt benut. Bezoekers blijven nu vaak niet langer dan enkele uren (hooguit een dagdeel). Oplossingen om de verblijfsduur te verlengen (c.q. het verblijf aantrekkelijker en/of gevarieerder te maken), worden door beide subgroepen in dezelfde richtingen gezocht. Daarbij blijkt het van belang om de op zichzelf staande onderdelen te koppelen, zodat een samenhangend product kan worden aangeboden. Twee ideeën staan daarbij centraal: 1. Het aanbieden van tochten die binnen een dag kunnen worden afgelegd. 2. Het toevoegen van belevingselementen aan het landschap. Toeristen die de Grebbelinie bezoeken, blijven - ook nu al - in principe niet op één plek. Men maakt vrijwel altijd een tocht(je) langs verschillende (pleister)plaatsen. Maar omdat ze niet beter weten en/of onvoldoende geprikkeld worden, komen ze nu bijvoorbeeld niet verder dan het stukje tussen Hoeve de Beek naar De Boerenstee. Wellicht zouden toeristen middels interessante en gevarieerde tochten verder het gebied ingetrokken kunnen worden (en dus ook langer blijven hangen). Waarbij interessant en gevarieerd staan voor: Een historisch thema De route voert langs objecten die bijvoorbeeld allemaal te maken hebben met de Franse tijd, of met de Tweede Wereldoorlog. (In beide groepen wordt nadrukkelijk gesteld dat het niet alleen / aldoor over WO II mag gaan.) Daarbij moet ervoor gezorgd worden dat de afstand / tijd tussen de objecten niet te groot is: Als er anderhalf uur fietsen zit tussen de ene bunker en de andere, krijg je niet echt het gevoel dat je een bunkertocht fietst. Door meerdere routes te ontwikkelen (op basis van verschillende thema s) kan tevens worden aangestuurd op herhalingsbezoeken. Beleving van de geschiedenis Het landschap moet op punten die zich daarvoor lenen zoveel mogelijk worden aangekleed met content, in de vorm van: informatie (maar informatieborden alleen zijn niet genoeg om geschiedenis tot leven te brengen) verhalen (gesproken verhalen onder een audioknop ) beeldmateriaal, zoals: - een periscoop die laat zien wat een soldaat in een bunker zag als er een tank op hem af kwam rijden - doorzichtige kokers in het landschap die de gewenste waterstand bij inundatie aangeven: Zodat een vader tegen zijn zoontje kan zeggen: Het water zou hier tot mijn borst hebben gestaan, en jij zou verdronken zijn. - glasplaten waarop vuurlijnen staan weergegeven. - het markeren van delen van wegen die onder water zouden komen te staan. echte objecten (onderkomens en loopgraven nabouwen, bunkers waar je in kan kruipen, etc.). Afwisseling van vervoersmiddelen

17 Wandelen, fietsen, kanovaren 2, busvervoer en/of fietsboot kunnen in één tocht gecombineerd worden. Op die manier kunnen toeristen in één dag een groot deel van de Grebbelinie (of misschien zelfs wel: de hele linie) bezoeken. Dit vraagt wel organisatie: (gehuurde) vervoersmiddelen moeten steeds daar achtergelaten kunnen worden waar men op een ander vervoersmiddel overstapt. En mogelijk is er (zelfs bij dagtochten) ook wel een bagageservice voor nodig. Bovendien zullen dagtoeristen in de regel terug moeten naar hun startpunt (waar ze de auto hebben geparkeerd). Dat kan eventueel met een busje. Pauzeplekken Een randvoorwaarde voor het aanbieden van (langere) tochten - die in beide subgroepen wordt genoemd - is dat bezoekers onderweg voldoende gelegenheden tegenkomen waar ze kunnen pauzeren voor een hapje, drankje en toiletbezoek. Ook op zondag! De deelnemers zijn er niet allemaal zeker van dat aan deze voorwaarde al wordt voldaan. Het centrale bezoekerscentrum zou daarin een rol kunnen spelen. Dit hoeft immers niet perse het startpunt te zijn van een tocht; het kan ook als een van de pleisterplaatsen onderweg gebruikt worden. Decentrale benadering Er is nog een argument om het bezoekerscentrum niet als startpunt voor alle routes aan te wijzen. Bezoekers zouden vanuit één centraal punt slecht te reguleren zijn. Een linie biedt nu eenmaal niet de mogelijkheid om bezoekers naar alle kanten te laten uitwaaieren. Op een lijn kan men slechts twee kanten op: naar links of naar rechts. Om die reden zou het verstandig kunnen zijn om routes vanuit verschillende boerderijen, restaurants en/of parkeerplaatsen te laten starten. Daar staat tegenover dat bezoekers dan (veel) minder (of zelfs: helemaal geen) informatie krijgen vóór de aanvang van de tocht. Geleide(lijke) ontwikkeling Voorlopig zijn dit soort afwegingen sowieso niet meer dan theoretische bespiegelingen. Het duurt immers nog wel een aantal jaren voordat het centrale bezoekerscentrum er is. In beide subgroepen wordt onderstreept dat er - ook buiten de voorzieningen op het gebied van informatie en horeca - nog een hele hoop moet gebeuren voordat de Grebbelinie toeristen echt een hele dag zal kunnen boeien: Feitelijk is er nu nog niet zo heel veel meer te zien dan hier en daar wat beton. Je moet al weten wat het is om er iets aan te vinden. Om die reden wordt in de subgroep Landschap & Natuur aanbevolen om niet te hard van stapel te lopen bij het in de markt zetten van de Grebbelinie. En wordt in de subgroep Militaire Historie gepleit voor het aanwijzen van een beperkt aantal zwaartepunten die als eerste ontwikkeld ( aangekleed ) en gepromoot zouden moeten worden. Specifieke locaties Vanuit Militaire Historie bezien, worden de volgende drie locaties het meest interessant geacht: - Fort aan de Buursteeg: als een natuurlijk aanknopingspunt voor oudere geschiedenis. Hier zou in de zomer echter een capaciteitsprobleem kunnen ontstaan; het is daar nu al vaak (te) druk. 2 De meningen zijn verdeeld. Sommige deelnemers vinden kanovaren een heel aantrekkelijke activiteit om naar voren te schuiven: jong, dynamisch, een heel andere manier om het landschap te ervaren. Anderen zien het als iets dat slechts een heel beperkte doelgroep aanspreekt, die bovendien niet samenvalt met de kerndoelgroepen die door TNS NIPO zijn aangewezen (55+). Maar anderzijds - zo redeneren zij - zijn de voorzieningen er al, en is de marketingstrategie niet bedoeld om initiatieven te ondermijnen. In die zin stemmen zij in met de oplossingrichtingen bij dit onderdeel.

18 - De Grebbeberg: als een natuurlijk aanknopingspunt voor verhalen over WO II. - Hoeve de Beek: mede omdat daar al allerlei dingen te zien en te doen zijn. In die hoedanigheid wordt Hoeve de Beek in de andere subgroep ook aangehaald. Aansluiten bij bestaande attracties wordt een logische zet gevonden, zeker ook in het licht van wat er allemaal nog gedaan moet worden. Vanuit Landschap & Natuur bezien, kunnen daaraan nog twee locaties worden toegevoegd: - Fort Daatselaar. - Het Valleikanaal. - (Fort aan de Buursteeg is ook vanuit Landschap & Natuur een aantrekkelijk gebied.) Het noordelijke deel van de Grebbelinie (het landelijk gebied) wordt door beide subgroepen als minder promotioneel gezien. Volgens Militaire Historie valt er op historisch gebied weinig te beleven. En volgens Landschap & Natuur is polderlandschap minder in trek dan andere landschapstypen. De Fietsboot (van Spakenburg naar Amersfoort) zou de beste manier zijn om dit stuk te overbruggen. Dat wil zeggen: voor diehards die perse de hele afstand van A tot Z willen afleggen. Anderen wordt aangeraden vanuit Amersfoort naar het zuiden af te zakken. Of zich te beperken tot een compacte tour rondom Fort aan de Buursteeg ( Daar is eigenlijk van alles wat de Grebbelinie aantrekkelijk maakt wel iets te vinden. Je zou daar heel goed een route kunnen maken die de Grebbelinie in a nutshell heet. ) Stedelijk gebied Het stedelijk gebied kan niet direct worden ingezet bij het aantrekken van mensen die zich aangesproken moeten voelen door het dubbele thema dat voor de Grebbelinie is geformuleerd: (cultuurhistorisch) landschap en (militaire) historie. Maar is in twee andere opzichten wel degelijk van belang: - Door de voorzieningen op het gebied van openbaar vervoer (waaronder: goede treinverbindingen met de rest van Nederland) en horeca is Amersfoort heel geschikt als startpunt voor een tocht over de Grebbelinie. - Het bestaan van de Grebbelinie kan - eenvoudig maar doeltreffend - onder de aandacht worden gebracht van de vele bezoekers die het stedelijk gebied trekt (o.a. door de twee dierentuinen) door hen erop te attenderen dat zij zich op de Linie bevinden - iets wat de meeste mensen zich niet realiseren. Met verhalen over wat zich in de Tweede Wereldoorlog in Ouwehands Dierenpark heeft afgespeeld, kunnen de bezoekers daar tevens worden opgewarmd voor het militair historische thema. Wellicht zijn er in het stedelijk gebied meer van dit soort plekken aan te wijzen die als aanknopingspunt voor militair historische verhalen gebruikt kunnen worden. Meerdaagse arrangementen Er is een zekere spanning tussen de focus op dagtoerisme en het verlangen om de Grebbelinie als één lint van meer dan zestig kilometer lang te presenteren. Om die reden wordt het aanbieden van een meerdaagse tocht, die de hele linie beslaat, toch wenselijk gevonden: Ook al verwachten de deelnemers er weinig animo voor: Alleen voor diehards, niet voor de gemiddelde toerist. Zullen er niettemin de nodige voorzieningen voor moeten worden ingericht: een bagageservice, depots waar huurfietsen achtergelaten kunnen worden, vervoer terug naar de startplaats (waar de auto geparkeerd staat), etc. En wordt er wel getwijfeld aan:

19 - de capaciteit van het gebied: Zijn er wel voldoende overnachtingsmogelijkheden? Op de juiste plekken? Ook op zondag? - de busverbindingen: Kunnen bezoekers die afhankelijk zijn van het openbaar vervoer aan het eind van de tocht wel naar huis? Ook s avonds? Ook op zondag? - de toegankelijkheid: Is het mogelijk om de linie helemaal te volgen? Of zijn bepaalde stukken afgesloten? Of ontoegankelijk (voor voetgangers, voor fietsers)? - de aantrekkelijkheid (met name in het noordelijke gebied). Evenementen Evenementen worden door de deelnemers in twee opzichten belangrijk geacht. In de eerste plaats als een middel om direct veel extra bezoekers aan te trekken. En in de tweede plaats als een reclamemiddel: - Bezoekers zullen tijdens een evenement geen wandel- of fietstocht maken. Maar kunnen wel heel goed een indruk krijgen van de mogelijkheden op dat gebied. Passief (doordat ze live zien hoe aantrekkelijk de omgeving is) of actief (doordat er informatiemateriaal wordt uitgedeeld). - Met evenementen die spectaculair genoeg zijn om (landelijke) media-aandacht te genereren, kan een nog (veel) groter publiek worden bereikt. Praktische beleving In beide subgroepen wordt het onder water zetten van (een stukje) land naar voren geschoven als het ultieme voorbeeld van een spectaculair evenement waar de Grebbelinie echt heel goed mee zou kunnen scoren. Maar er is ook begrip voor het feit dat dit geen haalbare kaart zal zijn. In de ene groep wordt doorgefantaseerd over de mogelijkheden om daar een schaatsfestijn aan te koppelen. Dit levert wel een echt aandachtspunt op: Hoe kan de Grebbelinie in de wintermaanden aantrekkelijk gemaakt worden? De deelnemers van de andere groep zoeken naar praktischer manieren om het overweldigende effect van een inundatie toch (enigszins) inzichtelijk te maken. Dit leidt tot het idee om in het bezoekerscentrum een maquette te plaatsen waarin bezoekers zelf een inundatie kunnen veroorzaken (door de juiste handelingen te verrichten). 3 Wandeltocht Beide subgroepen komen daarnaast met de mogelijkheid om een militaire wandeltocht te organiseren, waarbij halverwege overnacht wordt in een kampement. Als militairen wordt gevraagd om deze tocht te lopen, dan levert het in ieder geval een kijkspel op. ( De mensen in deze regio zijn behoorlijk militair-minded. ) Maar burgers moeten zelf ook kunnen meelopen. De tocht zou heel goed bij het Militair Ereveld op de Grebbeberg kunnen eindigen op 4 mei. In tweede instantie roept dit idee ook wel wat bedenkingen op. Sommige deelnemers zijn bang dat dit evenement - waarvan een behoorlijke bezoekerstoestroom wordt verwacht - de capaciteit van de Grebbelinie zal overstijgen en/of veel overlast zal veroorzaken (voor omwonenden en andere bezoekers, die dan niet op de linie zullen kunnen fietsen). Open huis Bij het bespreken van evenementen komt de Grebbeliniedag uiteraard ook ter sprake. De uitstraling daarvan wordt eerder lokaal / regionaal dan landelijk ingeschat; dit is eigen aan 3 Hier hebben we (bij het bespreken van de belevingselementen die in het landschap zouden kunnen worden aangebracht) ook al een aantal ideeën genoemd die bij dit thema aanhaken: op wegen markeren welke delen bij een inundatie onder water zouden komen staan, doorzichtige palen die met water gevuld zijn tot aan de hoogte waarop het water daar zou komen te staan.

20 openhuis achtige activiteiten in het algemeen. Grebbeliniedag kan heel goed uitgroeien tot een (jaarlijks terugkerend) moment waarop de bewoners zich even heel dicht betrokken voelen bij wat er rond de Grebbelinie gebeurt. En dat kan (gedurende het hele jaar) een positief effect hebben op het draagvlak voor de activiteiten onder de bevolking. In beide subgroepen wordt het idee geopperd om ieder jaar een ander hoofdthema voor de Grebbeliniedag te kiezen. Alles tegelijk met evenveel verve onder de aandacht brengen, gaat gewoon niet lukken. En zeker niet vanaf de allereerste keer. Langzaam uitbouwen is het devies (dat ook voor het ontwikkelen van de Grebbelinie in haar totaliteit ter harte genomen moet worden). Overall hebben de deelnemers een positief gevoel over de Grebbeliniedag. Maar er worden ook wel enkele kanttekeningen bij geplaatst. Als formule begint de dag van... (de week van... / de maand van... / het jaar van...) een beetje sleets te raken. De Grebbeliniedag moet niet gaan concurreren met andere - soortgelijke - initiatieven, zoals de Nationale Fortenmaand. Het is beter om de krachten te bundelen dan om elkaar vliegen af proberen te vangen. Gun andere linies (en toeristische attracties die in dezelfde - beperkte - vijver vissen) hun specialiteiten. En probeer zelf nieuwe mogelijkheden aan te boren. De tendens is heel sterk op samenwerking - in plaats van concurrentie - gericht. 4. Marketingstrategie en communicatie Bij het bespreken van de stellingen over de marketingstrategie blijkt dat het idee van een uniforme strategie met strakke richtlijnen bij sommige deelnemers veel weerstand oproept. Zij associëren dit met dwang. Alsof het zou gaan om absolute verbodsbepalingen op bepaalde initiatieven, in plaats van voorwaarden waaronder initiatieven kunnen meeliften op de voordelen van een gezamenlijk promotiebeleid. Deze deelnemers hebben het gevoel dat daarachter een machtig orgaan schuilgaat, dat regels uitvaardigt waarvan niet duidelijk is in hoeverre deze rekening houden met de belangen van de diverse stakeholders. Alsof de marketingstrategie een dictaat is dat van bovenaf wordt opgelegd. In plaats van een verzameling richtlijnen die door de stakeholders gezamenlijk ontwikkeld zijn. Dit zijn punten die heel duidelijk gecommuniceerd moeten worden. Niet één keer, maar telkens opnieuw wanneer daarover toch nog twijfels blijken te bestaan. Het is belangrijk dat alle stakeholders zich steeds betrokken blijven voelen bij het proces. En ook het gevoel hebben dat ze alle stappen die genomen worden goed kunnen volgen. Een korte uitleg is voldoende om de weerstand weg te nemen. Want het verzet komt niet voort uit onvrede met de keuzes die tot nu toe gemaakt zijn. Maar uit een gebrek aan grip op wat er wanneer precies gebeurt (in combinatie met het feit dat men de uitvoerende partijen ook niet blind vertrouwt). Dit inzicht kan bij het symposium van 8 april a.s. benut worden: Leg alle gemaakte stappen goed uit. Geef aan welke beslissingen wanneer genomen zijn. En maak duidelijk op basis van welke afwegingen dit is gebeurd. Op de achtergrond speelt daarnaast ook mee dat sommige deelnemers door het begrip marketingstrategie op het verkeerde been worden gezet. Zij associëren dit alleen met zaken als één logo, één huisstijl, gezamenlijk promotiemateriaal en dergelijke. 4 En niet met het afbakenen van een bepaald type activiteiten, een duidelijke doelgroep en het doel dat voor de 4 Dit is iets waar alle deelnemers zich sowieso wel in kunnen vinden.