build desk Inventarisatie energiegebruik en opwekking duurzame energie in West-Brabant Daniel Dubbelhuis Pieter Klep Kees aan de Wiel Hanneke Manders

Transcriptie

1 build desk Inventarisatie energiegebruik en opwekking duurzame energie in West-Brabant Daniel Dubbelhuis Pieter Klep Kees aan de Wiel Hanneke Manders Rapportnummer: /D.J./ BuildDesk Benelux B.V., Delft, 7 december 2010 BuildDesk Benelux

2 COLOFON BuildDesk Benelux B.V., Postbus 2960, 2601 CZ Delft Oude Delft 49, Deflt Telefoon: Telefax: Internet: Projectnummer: Projecttitel: Regionale regisseur duurzame energie Opdrachtgever: Milieu & Afval Regio Breda Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, elektronisch op geluidsband of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BuildDesk Benelux BV.

3 Samenvatting BuildDesk heeft een nulmeting uitgevoerd naar het huidige energiegebruik en de hoeveelheid duurzame energie opwekking in de regio West Brabant. Het gaat hierbij om alle gemeenten van de West-Brabantse Vergadering. Het huidige energiegebruik is 78 miljoen GJ, waarbij achtereenvolgens de sectoren woningen (35% van het gebruik), vervoer (24%) en landbouw (15%) de meeste energie gebruiken. 0% 1% 2% 3% Gemeentelijke gebouwen -.3-iele Industrie De hoeveelheid duurzame energie opwekking bedraagt momenteel 3,2 miljoen GJ. Het aandeel duurzame energie voor de regio West-Bra bant bedraagt 4,16%, iets boven het landelijk gemiddelde. levert hieraan de grootste bijdrage met 55%, gevolgd door bio-energie met 41% en tot slot gebouwgebonden opties (, zonneboilers, warmtepompen en stedelijke windturbines) met een relatief kleine bijdrage van 4%. Landbouw Ven/oer Naast het huidige energiegebruik en de duurzame energieopwekking zijn de pijplijnprojecten weergegeven. Hierbij zijn alle lopende initiatieven geïnventariseerd, ook de zeer prille initiatieven. Voor windenergie zit er 7,7 miljoen GJ in de pijplijn. Voor bio-energie ligt dit op een kleine 1 miljoen GJ. hebben voor een kleine half miljoen GJaan projecten in de pijplijn. Als laatste stap is het potentieel van de belangrijkste duurzame energieopties bepaald, dat is inclusief het gerealiseerde aandeel. Het potentieel voor windenergie is bepaald op 600 MW. Dat is vergelijkbaar met 200 windturbines van 3 MWen daarmee wordt ruim 10 miljoengj aan duurzame energie opgewekt. Dit potentieel is een realiseerbare inschatting onder andere gebaseerd op de grote hoeveelheid pijplijnprojecten. Met de 400 MW windenergie die West- Brabant als aangewezen concentratiegebied (VROM) is toebedeeld, is geen rekening gehouden. Het potentieel aan bio-energie is ruim 5,1 miljoen GJ. Dit moet ondermeer worden gerealiseerd door (meer) in te zetten op energie uit VGI-stromen, dierlijke mest, slibvergisting, energie uit rioolwaterzuiveringsinstallaties en de inzet van snoeihout voor bioenergie. Regionale samenwerking kan hierbij zeer versterkend werken. Het potentieel aan gebouwgebonden duurzame energieopties is bepaald op 10,6 miljoen GJ. Hierbij gaat het om (op woningen en utiliteit/ bedrijven), zonneboilers en warmtepompen. zijn niet beschouwd omdat voor grootschalige toepassing de markt nog niet rijp is. Uit de inventarisaties kan worden geconcludeerd dat er ruim voldoende potentieel is om de 20% duurzame energiedoelstelling te realiseren. BuildDesk Benelux

4 BuildDesk Benelux

5 Inhoudsopgave Sa menvatting i Inhoudsopgave iii 1 Inleiding Aanleiding Werkwijze Leeswijzer 2 2 Inventarisatie Nulmeting Regionaal energiegebruik Energiegebruik per sector per regiogemeente Regionaal energiegebruik per sector Gerealiseerde duurzame energie Wi ndenergie Pijplijnprojecten duurzame energie Wi ndenergie Potentieel duurzame energie Conclusie Regionale energievraag Aandeel duurzame energie Doelstelling: 20% duurzame energie in Haalbaarheid doelstelling 20 Bijlagen 24 Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bronvermelding inventarisatie 25 Gegevens per gemeente 29 Lijst met afkortingen 68 BuildDesk Benelux iii

6 Inleiding 1.1 Aanleiding Als onderdeel van het SLoK-project "Regisseur Duurzame Energie Plan" heeft BuildDesk voor de regio West-Brabant een aantal inventarisaties uitgevoerd: huidig energiegebruik; gerealiseerde duurzame energie projecten; duurzame energieprojecten in de pijplijn; potentiëlen van de belangrijkste duurzame energieopties. Het SLoK-project "Regisseur duurzame energieplan" bestaat uit drie fasen: 1. Inventarisatiefase 2. Uitwerken regionale visie duurzame energie 3. Opstellen uitvoeringsplan Dit rapport geeft de resultaten weer van de inventarisatiefase. Tenzij anders vermeld zijn de vermelde verbruiken jaarcijfers. 1.2 Werkwijze Voor bepaling van het energiegebruik heeft BuildDesk haar routekaartmodel ingezet. Door de invoer van verschillende gegevens, berekent dit model per gemeente en per sector het huidige energiegebruik. De benodigde data voor de invoer van de routekaart zijn verkregen door raadpleging van (statistische) informatiebronnen, aangevuld met kennis uit het netwerk van BuildDesk. Sectoren BuildDesk onderscheidt de volgende sectoren: Woningen Kantoren Gemeentelijke gebouwen Zorggebouwen Onderwijs Handel Horeca Landbouw Industrie Vervoer Voor de duurzame energie bepaling heeft BuildDesk zich gebaseerd op de DE-monitor Deze geeft voor de drie verschillende duurzame energiebronnen (windenergie, bio-energie, gebouwgebonden opwekking) de huidige hoeveelheid opgewekte duurzame energie weer. Ook de pijplijnprojecten zijn bepaald met de DE-monitor, aangevuld met kennis uit ons eigen brede netwerk. BuildDesk Benelux

7 Specifiek voor windenergie geldt dat het projectenboek van Bosch & van Rijn uit 2008 als uitgangspunt diende. Deze informatie is aangevuld met de actuele gegevens uit de DE-monitor van Vervolgens zijn de betrokken projectontwikkelaars benaderd voor een laatste update over de stand van zaken van deze windenergieprojecten. Voor het onderdeel bio-energie diende de DE-monitor als uitgangspunt. Deze informatie is aangevuld met actuele gegevens die verkregen zijn van enkele initiatiefnemers. Ook is er contact gelegd met REWIN (regionale ontwikkelingsmaatschappij West-Brabant) en met enkele individuele gemeenten om gegevens te specificeren. Verder heeft BuildDesk steeds gekeken naar de herkomst van de grondstof die nodig is voor energiewinning. Bijvoorbeeld voor houtsnippers wordt de energieproductie toegekend aan de gemeente die de houtsnippers heeft geleverd. Met import van biomassa wordt dus geen rekening gehouden. De potentiëlen zijn bepaald aan de hand van een realistische inschatting door BuildDesk, op basis van landelijke ontwikkelingen en kennis en ervaring. Hoewel het een nulmeting van het huidige energiegebruik (2010) betreft, zijn de cijfers van het jaar 2009 gebruikt. Voor statistische bureaus en andere bronnen waarvan gegevens zijn verkregen (waaronder de DE-monitor), zijn dit immers de meest recente beschikbare data. De nulmeting betreft hiermee de situatie van (eind) Aangezien dit gelijk staat aan de situatie op 1 januari 2010, is deze data goed bruikbaar voor deze nulmeting. De volgende regiogemeenten zijn meegenomen in het overzicht van energiegebruik en duurzame energieopwekking: 1. Aalburg 11. Oosterhout 2. Alphen-Chaam 12. Roosendaal 3. Baarle-Nassau 13. Rucphen 4. Breda 14. Steenbergen 5. Bergen op Zoom 15. Tholen 6. Drimmelen 16. Werkendam 7. Etten-Leur 17. Woudrichem 8. Geertruidenberg 18. Woensdrecht 9. Haiderberge 19. Zundert 10. Moerdijk Voor de inventarisaties is uitgegaan van het Protocol Monitoring Duurzame Energie (Agentschap NL, 2010). In dit protocol zijn voor alle duurzame energieopties de berekeningsmethoden met voorbeelden uitgewerkt. Resultaat is steeds hoeveel primaire fossiele energie met de duurzame energieoptie wordt vermeden. Dit wordt ook wel de substitutiemethode genoemd. BuildDesk Benelux

8 1.3 Leeswijzer Hoofdstuk 2 bespreekt het huidige energiegebruik van de regio. Hoofdstuk 3 gaat in op de duurzame energieopwekking. Bijlage 1 geeft een overzicht van de gebruikte bronnen voor de invoer van de routekaart. Bijlage 2 geeft per gemeente een overzicht van het energiegebruik (ook per inwoner). Daarnaast is hier een cirkeldiagram opgenomen met het gemeentelijk energiegebruik per sector. Ten aanzien van duurzame energie zijn hier ook alle gerealiseerde projecten en pijplijnprojecten per gemeente weergegeven. BuildDesk Benelux

9 2 Inventarisatie 2.1 Nulmeting Dit hoofdstuk geeft de resultaten weer van de nulmeting van het huidig energiegebruik. Achtereenvolgens bespreekt dit hoofdstuk het regionaal energiegebruik uitgesplitst per gemeente (2.1.1), het gemeentelijk energiegebruik per sector (2.1.2) en het regionaal energiegebruik per sector (2.1.3) Regionaal energiegebruik energieverbruik regio: 78 miljoen GJ De gemeente Breda gebruikt met ruim 16 miljoen GJ 1 de meeste energie van de regiogemeenten. Roosendaal staat met ruim 8 miljoen GJop de tweede plaats. Bergen op Zoom staat op de derde plaats met een gebruik van ruim 6 miljoen GJ. In onderstaande grafiek is het regionaal energiegebruik weergegeven, uitgesplitst per gemeente weergegeven ingj. Energiegebruik (GJ) 2009 Figuur 1: Regionaal energiegebruik per gemeente. 1 1Gigajoule (GJ) = 1000 MegaJoule (MJ); 1PetaJoule (PJ) = 1 mlngj BuildDesk Benelux

10 Het energiegebruik per gemeente houdt (uiteraard) sterk verband met het aantal inwoners. Dat wordt duidelijk zichtbaar in onderstaand diagram. Figuur 2:Regionaal energiegebruik per inwoner pergemeente. Gecorrigeerd voor het aantal inwoners blijkt dat de gemeente Drimmelen het hoogste energiegebruik per inwoner heeft (155 GJ), gevolgd door de gemeente Steenbergen (147 GJ) en gemeente Zundert (145 GJ). In bijlage 2 is meer informatie opgenomen Energiegebruik per sector per regiogemeente Tussen gemeenten bestaan enkele opmerkelijke verschillen in energiegebruik, al is het aandeel woningen en vervoer in het energiegebruik in veel gevallen het grootst. Bij enkele gemeenten is het aandeel landbouw relatief groot, zoals Drimmelen, Steenbergen en Zundert. In bijlage 2 is per gemeente een taartdiagram opgenomen van het energiegebruik per sector. Belangrijk om te bedenken is dat het hierbij telkens om het relatieve aandeel gaat. Een voorbeeld: 10% energiegebruik door industrie in een landelijke gemeente kan absoluut veel minder energie (GJ) zijn, dan 2% energiegebruik door de sector industrie in een stedelijke gemeente Regionaal energiegebruik per sector Hieronder is het cirkeldiagram te zien van het regionale energiegebruik, uitgesplitst per sector. Voor de gehele regio geldt dat de sector woningen de meeste energie gebruikt (35,4%), gevolgd door de sector vervoer (24,0%), vervolgens de landbouw (15,0%) en daarna industrie (10,2%). De andere sectoren gebruiken relatief weinig energie. BuildDesk Benelux

11 0% 1% 2% 3% 35% 10% I Horeca Gemeentelijke gebouwen Onderwijs Zorggebouwen Kantoren Handel Industrie Landbouw Vervoer Woningen 24% Figuur 3: Regionaal energiegebruik persector. 2.2 Gerealiseerde duurzame energie Deze paragraaf geeft een overzicht van de gerealiseerde duurzame energieprojecten in de regio, uitgesplitst naar gebouwgebonden opties (2.2.1), windenergie (2.2.2) en bio-energie (2.2.3) Onder gebouwgebonden opties worden de volgende manieren van duurzame energieopwekking verstaan: (zonnepanelen) s Warmtepompen en WKO (Woningen/ Utiliteit) BuildDesk Benelux

12 Momenteel wekt de regio de volgende hoeveelheid gebouwgebonden duurzame energie op: Optie s Warmtepompen, woninqen Warmtepompen utiliteit Zonnecellen Totaal Opbrengst GJ Tabel 1:Gebouwgebondenopgewekte duurzame energie inderegio. Projecten die momenteel in aanleg zijn of waarvan zeker is dat ze gerealiseerd gaan worden, en waarvan de techniek bekend is, zijn meegenomen als gerealiseerde projecten. Hiervoor zijn de benodigde vergunningen immers al afgegeven. Met de Gigajoule duurzame energie kan slechts voor afgerond twee tiende procent in de huidige energievraag worden voorzien. Bijlage 2 geeft een uitgebreider overzicht van de gerealiseerde projecten per gemeente In de regio bestaan 13 windenergielocaties, verspreid over 11 gemeenten, met een gezamenlijk vermogen van 80 MW. Daarmee wordt ruim 1,3 miljoen GJaan primaire duurzame energie opgewekt. Deze Gigajoule is 1,7% van de totale regionale energievraag. Hieronder zijn de bestaande locaties weergegeven. Gemeente Moerdijk Oosterhout Tholen Haiderberge Bergen op Zoom Etten-Leur Steenbergen Tholen Woensdrecht Breda Tholen Rucphen Drimmelen Totaal Project Bestaand Moerdijk Weststad Windpark Sint Annaland (Annavosdijkweg) Windpark Stampersgat Bestaande windturbines Groene Dijk Bestaande windturbines Windpark Sint Philipsland (Del Campoweg) Windturbines bestaand Windturbine de Kroeten Wind Stavenisse (Pilootweg) Particuliere windturbine Eerste weg Sinds MW 19,7 15,0 15,0 10,0 6,9 6,5 3,2 0,9 0,9 0,9 0,7 0,2 0,2 80,0 Opbrengst (GJ) Tabel 2:Gerealiseerdewindenergieprojecten inderegio. BuildDesk Benelux

13 2.2.3 De gezamenlijke bio-energieprojecten wekken ruim 1,7 miljoen GJaan primaire duurzame energie op. Hiermee wordt 2,28% van de regionale energievraag gedekt. Onderstaand een overzicht van de gerealiseerde projecten. Gemeente Alle Breda Divers Divers Divers Divers Diverse MARB Moerdijk Nationaal Oosterhout RMD Totaal Optie Bio-enerqie uit open haarden Biogas Van Melle Inzet HHA voor energiewinning Inzet afvalhout voor energiewinning Levering pluimveemest aan DEP RWZI's West Brabant (4 vergisters) Vergisting Suikerunie Dinteloord Inzet snoeihout/houtsnippers voor DE MARB Vergisters OMR Moerdiik (Bewa) Biimenging biobrandstoffen (4%) Slibvergister Brabantse Delta (Oosterhout) Inzet snoeihout/houtsnippers voor DE RMD Fase Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd In aanbouw Gerealiseerd Gerealiseerd Gerealiseerd In aanbouw Gerealiseerd Opbrengst (GJ prim) Tabel 3: Gerealiseerde bio-energieprojecten inderegio. Voor'alle'en 'divers'bestaat eenverdeling per gemeente,ziebijlage2. Een lijst met afkortingen staat vermeld in bijlage 3. De vergisters in Oosterhout en Dinteloord (gemeente Steenbergen) zijn in aanbouw, maar al zover dat ze al wel tot 'gerealiseerde' projecten worden gerekend. 2.3 Pijplijnprojecten duurzame energie Deze paragraaf geeft een overzicht van de pijplijnprojecten duurzame energie in de regio, uitgesplitst naar gebouwgebonden opties (2.3.1), windenergie (2.3.2) en bio-energie (2.3.3). Hierbij zijn alle initiatieven geïnventariseerd, ook de zeer prille initiatieven. Mogelijk zijn deze initiatieven bij de gemeenten (afdelingen vergunningverlening of ruimtelijke ordening) nog niet bekend. Consultatie van marktpartijen heeft deze informatie opgeleverd. Voor het bepalen van de pijplijn projecten is gebruik gemaakt van de DE-monitor uit 2009, en specifiek voor windenergie tevens het projectenboek van Bosch & van Rijn. Hierbij is geen rekening gehouden met een slaagkans, zoals dat in de DE-monitor en het projectenboek wel is gedaan. Alle projecten die in de pijplijn zitten, ongeacht hoever, zijn voor 100% meegerekend. BuildDesk Benelux

14 2.3.1 Optie s Warmtepompen, woninqen Warmtepompen utiliteit Zonnecellen Totaal Opbrengst GJ Tabel 4: Pijplijnprojecten gebouwgebonden duurzame energie in de regio. De GJ kan een bijdrage van 0,6% in de gehele regionale energievraag leveren. Bijlage 2 geeft een uitgebreider overzicht van de pijplijnprojecten per gemeente Er zit voor maximaal 461 MW aan windenergieprojecten in de pijplijn in de regio. Hier kan GJ aan primaire duurzame energie mee worden opgewekt. Dat is 9,9% van de gehele regionale energievraag. Hieronder het totaaloverzicht van de pijplijnprojecten. Gemeente Etten-Leur Etten-Leur Woensdrecht Moerdijk Breda Tholen Tholen Tholen Haiderberge Drimmelen/Moerdijk Drimmelen Haiderberge Moerdijk Moerdijk Moerdijk Roosendaal Steenbergen Moerdijk Breda Roosendaal Rucphen Woudrichem Moerdijk Breda Drimmelen Oosterhout Bergen op Zoom Bergen op Zoom Bergen op Zoom Aalburg Steenbergen Totaal Project Noordelijk Buitengebied/ Zwartenbergseweg Laakse Vrt/ N-buitengebied/ Bollendonkseweg Kabeljauwbeek Oude Dintel Hazeldonk, bedrijventerrein Willempolder Stavenisse St. Maartensdijk/Gemaalweg 4e Molenweg Zonzeel Reevliet Laakse Vaart Sabina polder (parallel aan Sabina dijk project) Vervanging Sabinapolder en Volkerak A17 knooppunt Noordhoek Roosendaalse Vliet Annapolderdijk A16 Klaverpolder Hazeldonk A16 Nieuwenberg/ Spiekestraat Locatie Spiekestraat Andelsche weide Industrieterrein Moerdijk Kroeten (langs A16) Ie weg Weststad 1 extra turbine Eendragtspolder Industrieterrein Noordland Halsteren (vervanging op andere locatie) Veense Steeg Hendrikpolder Ontwikkelaar Eneco Agrariers Eneco Raedthuys Eneco Raedthuys Essent/ RWE Eneco Essent/ RWE Raedthuys Eneco Grontmij Raedthuys Nuon/ Weom Eneco Eneco Essent/ RWE Essent/ RWE Eneco MW, gewenst ,8 10, ,5 7,5 22,5 9 6, ,7 18 2, ,5 461 Opbrengst (GJ) Tabel 5: Pijplijnprojecten windenergieprojecten in de regio. Het vermogen (MW) is omgerekend naar bijbehorende hoeveelheid opgewekte energie (GJ). BuildDesk Benelux

15 2.3.3 Er zit Gigajoule aan bio-energieprojecten in de pijplijn. Rekening houdend met de slaagkans komt dit op Gigajoule, goed voor 0,63% van de regionale energievraag. Hieronder een totaaloverzicht van deze pijplijnprojecten. Gemeente Tholen Tholen Alle Woudrichem Moerdijk Woudrichem Alphen-Chaam Breda Breda Breda Alphen-Chaam Totaal Optie Mestverqistinq van Heybeek Mestvergisting De Rijke Aanbesteding GFT-afval Mestvergister F van den Burg Vergistingsinstallatie Greenbrothers Vergisting Rietdijk Vergisting paprikacomplex De Lorm Houstromen tvb centrale Teteringen Verduurzaming Stadsverwarming (biodiesel) Vergisting slib RWZI Breda Mestvergister Van Eijck Fase In voorbereiding In voorbereiding Bestekvorming Vergunning In voorbereiding Vergunning Vergunning Invoorbereidinig Onderzoek Onderzoek Vergunning * J -' primair Tabel 6: Pijplijnprojecten bio-energie inderegio. Opvallend is dat er veel vergisters geïnitieerd zijn. De meeste van deze vergisters maken gebruik van mest en coproducten als grondstof. Binnen het (verlengde) contract met Attero voor de verwerking van GFT-afval, zal ook productie van duurzame energie plaatsvinden. Hiervan zijn nog geen gegevens beschikbaar, reden waarom een inschatting is gemaakt. Ook bestaat de mogelijkheid dat het GFT-afval, net als in de huidige situatie, volledig gecomposteerd blijft worden (zonder biogasproductie). In deze rapportage gaan we vooralsnog uit van gedeeltelijke vergisting van het GFT-afval. 2.4 Potentieel duurzame energie In de laatste plaats is het potentieel van de verschillende duurzame energieopties bepaald. Paragraaf bespreekt de gebouwgebonden opties, paragraaf windenergie en bio-energie. Het gaat steeds om het volledige potentieel. Dat is inclusief de gerealiseerde duurzame energie Zonne-energie In deze paragraaf bespreken we het potentieel van diverse duurzame energietechnieken voor het West- Brabant. DC side isolationswitch -cellen Zonnepanelen zetten zonlicht direct om in elektriciteit. Dergelijke panelen worden ook wel -panelen (van het Engelse 'Photo-Voltaic') genoemd. De opgewekte energie, gelijkstroom, is nadat deze met een omvormer is omgezet naar wisselstroom, meteen te AC mains sypply gebruiken door aangesloten (huishoudelijke) apparaten. Als er geen of onvoldoende elektriciteitsvraag is, kan de energie eerst worden opgeslagen in een accu of rechtstreeks Main fjsebax To high efficiency appliances BuildDesk Benelux

16 aan het net worden teruggeleverd. Energie opslaan in een accu is nuttig bij gebrek aan een netaansluiting, bijvoorbeeld bij zeer afgelegen woningen. Er zijn veel ontwikkelingen rondom -cellen. De prijzen van deze techniek zijn aan het dalen en de verwachting is dat de prijzen laag blijven (o.a. door ontwikkelingen in China, opschaling, hoger rendement etc). De mogelijkheden voor het plaatsen van -cellen is groot: kan op gebouwniveau worden toegepast op daken, maar eventueel ook in ramen en aan wanden. Op gebieds- of zelfs gemeenteniveau kunnen de cellen ook worden geplaatst op parkeerplaatsen en in parken of andere collectieve voorzieningen, maar ook hele weilanden kunnen worden vol gelegd. De toepassing van -cellen kan dus erg variëren. Voor de potentieelbepaling gaan we er vanuit dat -cellen alleen op daken van woningen en utiliteitsgebouwen worden geplaatst. -potentieel voor woningen In West-Brabant staan woningen, waarvan eengezinswoningen en meergezinswoningen (CBS, 2009). Voor het bepalen van het -potentieel op de woningen hebben wij aannames gedaan over het potentieel dakoppervlak op basis van een gemiddeld aantal vierkante meters per eengezinswoning (50m2), het aandeel bruikbaar dakoppervlak per woning (50%, want slechts een van de twee zijdes kan een juiste oriëntatie hebben) en het aandeel woningen dat de juiste oriëntatie (zuid) heeft (40%). Ook voor meergezinswoningen hebben wij dergelijke aannames gedaan: 15% van de woningen grenst aan het dak, de daken van de woningen hebben een gemiddelde oppervlakte van 70 m 2, van het dak is 50% bruikbaar als gevolg van luchtafvoerpijpen etc. Met deze uitgangspunten heeft West-Brabant op woningen een beschikbaar dakoppervlak van ruim m 2. -potentieel voor bedrijven en utiliteitsgebouwen In West-Brabant is netto hectaren uitgegeven aan bedrijventerrein. In onze berekening gaan we er vanuit dat 50% hiervan dakoppervlak is. Van dit dakoppervlak is vervolgens 50% beschikbaar als gevolg van dakvorm, oriëntatie en belemmeringen zoals luchtafvoerpijpen, lichtstraten e.d. Van de utiliteitsgebouwen zoals kantoren is bekend dat zij een gebruiksoppervlak hebben van m 2. We gaan er vanuit dat het dakoppervlak gelijk is aan 20% van het gebruiksoppervlak. Dit is dan m2. Ook hiervan is 50% beschikbaar voor, vergelijkbaar met bedrijfsgebouwen. Met deze uitgangspunten heeft West-Brabant op bedrijven en utiliteit een beschikbaar dakoppervlak van een kleine 12 miljoen m 2. Totale -potentieel In totaal bedraagt het bruikbare oppervlak voor het plaatsen van -cellen ruim 14,7 miljoen m 2. De onderbouwing van dit getal staat in de volgende tabel. BuildDesk Benelux 10

17 Woningen, grondgebonden Aantal grondgebonden woningen Totaal dakoppervlak per woning Totale dakoppervlakte Bruikbaar dakoppervlak per woning Aandeel woningen met juiste oriëntatie Beschikbaar voor Woningen, appartementen Beschikbaar dakoppervlak voor appartementen Geschikt voor Beschikbaar voor Bedrijven en utiliteit Oppervlakte bedrijventerreinen Bebouwingspercentage Beschikbaar dakoppervlak bedrijven Gebruiksoppervlakte utiliteitsgebouwen Dakoppervlak utiliteitsgebouwen Beschikbaar dakoppervlak utiliteit Totaal dakoppervlak bedrijven en utiliteit Geschikt voor Beschikbaar voor Samenvatting Beschikbare m2 op grondgebonden woningen Beschikbare m2 op appartementen Beschikbare m2 op utiliteit Totaal beschikbaar voor in West-Brabant % m2 m2 m2 m2 m2 % m2 ha % m2 m2 % m2 m2 % m2 m2 m2 m2 m2 Vermeden primaire energie Tabel 7: Potentieel GJ s De energie van de zon is ook te gebruiken voor het verwarmen van tapwater met behulp van een zonneboiler. Het is een misverstand dat zonneboilers alleen in de zomer van nut zouden zijn, in het voorjaar en najaar en zelfs in de winter als de zon maar een paar uur schijnt, kan een zonneboiler een duurzame bijdrage leveren aan de verwarming van warm tapwater. Het aandeel van de besparing is afhankelijk van de grootte van het paneel, het huishouden en de behoefte aan warm tapwater (tapgedrag). Wij gaan uit van een zonneboiler waarmee 5,2 GJ primaire energie per jaar wordt vermeden. We gaan er vanuit dat op alle grondgebonden woningen en 25% van de appartementen een zonneboiler ligt (dit kan een collectief systeem zijn). Het besparingspotentieel komt daarmee op GJ. Opbrengst zonneboiler (per woning, vermeden primair) Aantal grondgebonden woningen (100%) Aantal appartementen (25%) aantal zonneboilers Vermeden primaire energie Tabel 8: Potentieel s 5, GJ GJ GJ GJ GJ BuildDesk Benelux 11

18 Warmtepompen Inmiddels zijn verschillende technieken ontwikkeld om warmte uit de bodem te halen. We maken onderscheid tussen individuele systemen en collectieve systemen. Daarnaast maken we onderscheid in de boordiepte. De volgende systemen zijn te onderscheiden: Luchtwarmtepomp Hybride warmtepomp (Combi) warmtepomp Diepe geothermie Luchtwarmtepomp Een luchtwarmtepomp is een individueel systeem, dat wil zeggen dat het per woning wordt ingezet. De naam geeft al aan dat in dit geval de bron de buitenlucht is. Luchtwarmtepompen zijn relatief makkelijk in een huis te installeren, en zijn zeer geschikt voor toepassing in passiefhuizen, omdat daar de warmtevraag zeer beperkt is. Luchtwarmtepompen zijn niet geschikt voor de bestaande bouw, omdat zij Laag Temperatuur Verwarming leveren, terwijl bestaande bouw over het algemeen door het matige isolatieniveau en het afgiftesysteem (meestal radiatoren) werkt op Hoog Temperatuur Verwarming. Hybride warmtepomp Een alternatief voor de luchtwarmtepomp, dat wel bruikbaar is in de bestaande bouw, is de hybride warmtepomp. Dit is een combinatie van een lucht/water warmtepomp met een gasketel die de piekvraag en meestal de warm tapwaterproductie kan verzorgen. Door het gasblok kan de hybride warmtepomp ook Hoog Temperatuur Verwarming leveren. Overigens heeft het alsnog wel de voorkeur gebruik te maken van Laag Temperatuur Verwarming, omdat hiermee de prestaties van het warmtepompdeel sterk verbeteren, en de energiebesparing verder wordt vergroot. (Combi)warmtepomp In grote utiliteitsgebouwen kunnen voor de verwarming warmtepompen worden toegepast. In woningen worden meestal combiwarmtepompen, individueel per woning, toegepast. Combi wil zeggen bedoeld voor zowel verwarming als voor warm tapwaterbereiding. In beide toepassingen maken de warmtepompen gebruik van de bodem als energiebron en -buffer, beter bekend als warmte koudeopslag (WKO). WKO kennen we in twee varianten: Verticale bodemwarmtewisselaars Aquifers De werking van een warmtepomp is als volgt: De warmte uit de bron (WKO) wordt via een warmtewisselaar overgedragen aan het warmtepompcircuit. In de warmtepomp wordt de bodemwarmte opgewaardeerd naar een temperatuur die geschikt is voor een laag temperatuur systeem (vloerverwarming). Daarnaast kan een combiwarmtepomp, waarin ook een boiler is geïntegreerd, ook opschakelen naar hogere temperaturen (60-65 graden, i.v.m. legionella) voor warm tapwater. BuildDesk Benelux 12

19 In de zomer kan de bodemtemperatuur worden benut voor het koelen van het gebouw. De koude wordt via een warmtewisselaar overgedragen, rechtstreeks aan de vloerverwarming. Koelen gebeurt dus zonder tussenkomst van de warmtepomp. Dit wordt ook wel vrije koeling genoemd. We beschrijven hierna de twee WKO-varianten. Individuele verticale bodemwarmtewisselaars (VBWW) In dit individuele systeem, worden per woning een of meerdere met vloeistof gevulde 'slangen' tot wel 120m diepte in de bodem gebracht. De vloeistof in de slang warmt op of koelt af door de temperatuur van de bodem. Vervolgens wordt de warmte (of koude) via een warmtewisselaar uitgewisseld met het warmtepompsysteem in de woning. In de winter wordt warmte aan de bodem onttrokken. De bodemtemperatuur zal dus dalen. Wanneer het stookseizoen is afgelopen zal door het koelen van de woning de bodemtemperatuur weer stijgen. Per seizoen zal de bodemtemperatuur stijgen en dalen. Het ontwerp van een bron moet zodanig zijn dat de langjarige gemiddelde bodemtemperatuur niet zal dalen. Voor bestaande woningen is dit systeem zonder ingrijpende renovatie niet geschikt. Wanneer het casco van de woning op een EPC-niveau 0,6 wordt gebracht waarbij tevens Laag Temperatuur Verwarming wordt aangelegd, kan dit systeem weer wel worden toegepast. Onderstaande kaart geeft voor West Brabant aan of de bodem geschikt is voor verticale bodemwarmtewisselaars of niet. BuildDesk Benelux 13

20 Aquifers Aquifers zijn watervoerende pakketten in de bodem tot ongeveer 100m diepte. In deze lagen worden twee putten geboord met een onderlinge afstand van zo'n meter. Dit is voor woningen vrijwel altijd een collectief systeem. Voor grote utiliteitsgebouwen vaak ook als individueel systeem. De werking is als volgt. Door water uit de ene (warme) bron op te pompen en te transporteren naar de woningen of een groot gebouw en de warmte met een wisselaar over te dragen naar het warmtepompcircuit kan met de warmtepomp warmte worden geproduceerd. Doordat er warmte uit het bronwater wordt gehaald, blijft aan het einde koud, afgekoeld water over. Dat afgekoelde water wordt geïnjecteerd in de andere (koude) bron. De onderlinge afstand van de bronnen is bedoeld om ze niet te laten interfereren. In tegenstelling tot bodemwarmtewisselaars wordt in dit type bron water opgepompt en geïnjecteerd. In de zomersituatie wordt de pomprichting omgekeerd en wordt het koude water naar de woningen of het gebouw gedistribueerd waarmee de woningen worden gekoeld, zonder tussenkomst van de warmtepomp. Het opgewarmde water wordt geïnjecteerd in de warme bron. Door telkens per seizoen de pomprichting om te keren ontstaan een warme en een koude bron die energetisch in balans zijn. Gebruik van aquifers is in de meeste gebieden goed mogelijk. Provincie Noord-Brabant hanteert een maximale boordiepte van 80 meter. Dit met het oog op bescherming van grondwater van drinkwaterkwaliteit dat in heel Noord-Brabant vanaf een wisselende diepte in de bodem aanwezig is. 80 meter is een veilige grens om vervuiling te voorkomen. Sowieso is het verboden aquifersystemen aan te leggen in de huidige waterwingebieden. Hieronder is een kaart weergegeven met de waterwingebieden in Noord-Brabant. Legenda Waterwingebied H 3 J 25-j aarszone loq-joarszuns BoringivriJÉ zone 12 Nummer grondwqterbeschermingjgebied Gemeentegrens [ ] Prtwincis Ncord-fcrobam, augustus 2004, tekenïngm. 23.P21 Overzicht grondwaterbeschermingsgebieden Provincie Noord-Brabant BuildDesk Benelux 14

21 De potentie van WKO in aquifers is afhankelijk van de dikte van de watervoerende pakketten die zich in de grond bevinden en de mate waarin water kan worden onttrokken en geïnjecteerd. Om hier meer over te kunnen zeggen is meer detailonderzoek nodig. Over het algemeen is de bodem in West-Brabant goed geschikt. WKO in aquifers is vanwege de noodzaak tot grootschalige ingrijpende renovatie (zowel qua seriegrootte als qua benodigd isolatieniveau) niet geschikt voor de bestaande bouw. Het potentieel is daarom beperkt tot de nieuwbouw. Het aantal nieuwbouwwoningen in de periode bedraagt ca woningen. Het potentieel aan warmtepompen bedraagt daarmee GJ. Voor de utiliteitsbouw wordt het potentieel bepaald aan de hand van het totale oppervlak aan utiliteitsgebouwen (kantoren, zorg en onderwijs). Daarvan is de helft geschikt, dan wel geschikt te maken, voor de toepassing van warmtepompen. Het potentieel komt daarmee voor de utiliteitsbouw op GJ. De potentiëlen voor de gebouwde omgeving zijn in onderstaande tabel samengevat. Optie s Warmtepompen, woninqen Warmtepompen utiliteit Zonnecellen Totaal Opbrengst GJ Tabel 9: Overzicht potentiëlen gebouwgebonden opties Geothermie Bij geothermie vindt de boring plaats tot 1-2 km diep. Bij diepe geothermie wordt grondwater met temperaturen van maximaal 100 C (in Nederland) opgepompt. Op een geothermiebron kunnen enkele duizenden woningen worden aangesloten. Dit is bovendien nodig om het systeem rendabel te maken. Geothermie is een erg nieuwe techniek. Het eerste systeem dat in Nederland is gerealiseerd is in Bleiswijk bij een kassencomplex. Dat systeem is al twee jaar in werking. In maart 2010 is in Den Haag Zuidwest een proefboring gestart. Ook bij Potplantenkwekerij Ammerlaan in Pijnacker is een geslaagde proefboring uitgevoerd. In tegenstelling tot WKO en verticale bodem warmtewisselaars is geothermie juist wel geschikt voor de bestaande bouw. Geothermie levert Hoog Temperatuur Verwarming en is daarmee bruikbaar in bestaande verwarmingssystemen. Een warmtenet is natuurlijk wel noodzakelijk. Geothermie heeft ten opzichte van WKO als nadeel dat het geen koude kan leveren. Of geothermie mogelijk is, is enerzijds afhankelijk van de temperatuur van de bodem en anderzijds de vraag of op die diepte poreuze grondwaterlagen van voldoende dikte aanwezig zijn om geothermie te kunnen winnen. Op onderstaande kaart zijn de temperaturen op 2000m diepte weergegeven. Daarnaast zijn in Nederland drie gebieden BuildDesk Benelux 15

22 aangegeven die geschikt zijn voor aardwarmte. Alleen het meest noordelijke puntje van West-Bra bant lijkt geschikt voor geothermie (zie kaartje). De temperatuur en daarmee het rendement in dit gebied is echter iets minder gunstig. Ook een grote dichtheid van duizenden woningen ontbreekt in dit gebied. Geothermie wordt daarom niet beschouwd als een optie met potentieel, in elk geval niet tot Om zeker te weten dat geothermie geen optie is in West-Bra bant, is gedetailleerder onderzoek nodig. Restwarmte is buiten beschouwing gelaten omdat de bron vrijwel nooit een duurzame bron is. Benutting van restwarmte is een vorm van energie-efficiëntie. Temperatuur op 2000 meter diepte in T 60 tot 65 ^^m 60tot tot 70 ^^m 85tot90 70 tot 75 ^^m 90 tot tot 80 ^^m 95 tot 100 geschikt voor winning aardwarmte 0 50 km Bron:TNO BuildDesk Benelux 16

23 hebben nog een ontwikkelingstraject te gaan. In een testveld in Zeeland is na een meting van 2 jaren geconcludeerd dat slechts één model een redelijke opbrengst kent (gemiddeld 2400 kwh/jr). Voor grootschalige toepassing van stedelijke windturbines is de markt nog niet rijp. Reden om deze optie buiten beschouwing te laten In de lange termijn visie windenergie 2020 is West-Bra bant aangewezen als één van de beoogde concentratiegebieden. Er wordt door VROM voor de regio West Brabant ingezet op 400 MW. Het potentieel en de ruimte voor windenergie in de regio is groot. Voor 400 MW zijn ongeveer 130 turbines nodig van 3 MW. Een windturbine van 3 MW is de huidige standaard. Dit concentratiegebied beschouwen we als een rijksopgave en laten we hier buiten beschouwing. Naast het beoogde concentratiegebied is in de regio sprake van een behoorlijk aantal pijplijnprojecten. Een aantal van deze projecten zit al heel dicht tegen realisatie (Etten-Leur en Haiderberge) en andere pijplijnprojecten staan nog helemaal aan het begin van het ontwikkeltraject. Het potentieel van de pijplijnprojecten bedraagt op zijn gunstigst totaal ongeveer 461 MW. Daarnaast is er, los van het concentratiegebied en pijplijnprojecten, nog beperkt ruimte voor nieuwe initiatieven. In een potentieelstudie van Bosch & van Rijn in opdracht van de provincie is in West Brabant een potentieel van 1200 MW vastgesteld. Daarbij is nog niet zeer diepgaand naar belemmeringen gekeken. Er zullen dus locaties struikelen op belemmeringen. Voor de inventarisatie gaan we uit dat de helft technisch realiseerbaar potentieel is. Het totale potentieel aan windenergie is daarmee bepaald op 600 MW. Dat is vergelijkbaar met 200 windturbines van 3 MWen daarmee wordt ruim 10 miljoen GJaan duurzame energie opgewekt. Momenteel worden al windturbines van 5 MW gerealiseerd en zijn turbines van 7,5 MW in ontwikkeling. BuildDesk Benelux 17

24 Het is zeer goed denkbaar dat uitgaande van deze nieuwe generaties windturbines het potentieel voornamelijk kan worden gerealiseerd in één concentratiegebied BuildDesk heeft een inschatting gemaakt van het potentieel aan energie uit biomassa in de regio. Door in te zetten op agrarische reststromen, VGI-stromen en meer energie te halen uit de beschikbare dierlijke mest kan een aanzienlijke extra bijdrage worden geleverd. Ook slibvergisting in rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI) kan bijdragen, alsook de inzet van bermgras en snoeihout. In totaal gaat het om bijna 3 miljoen GJaan potentieel beschikbare primaire energie uit biomassa. Voorwaarde is dat alle regiogemeenten hierbij betrokken worden, want regionale samenwerking werkt hierbij zeer versterkend. Gemeente Alle Alle Alle Alle Alle Alle Alle Optie VGI-stromen Aqarische reststromen Slibvergisting RWZI's Bermggras Mest Snoeihout Biimenging bio-brandstof (10%) Totaal, extra potentieel Totaal potentieel (incl gerealiseerd) Fase Potentie Potentie Potentie Potentie Potentie Potentie Doelstelling ^ ^ Primair Tabel 10:Potentieel vanbio-energieprojecten inderegio. Op basis van onder andere CBS-gegevens, informatie uit de DE-monitor en kennis van BuildDesk, hebben we een inschatting gemaakt van het onbenutte potentieel voor bioenergieprojecten. Dit is gedaan op basis van grondstoffen, en dit betekent dus niet per definitie dat de bio-energiecentrale ook daadwerkelijk in West-Brabant gerealiseerd zal worden. De grondstof (bijvoorbeeld mest) kan namelijk ook verwerkt worden in een vergister buiten de regio. In het potentieel is ook de bijmenging biobrandstof in de transportsector meegenomen. Dit potentieel is gebaseerd op de Europese doelstelling en vertegenwoordigt van de potentiëlen voor bio-energie veruit de grootste post. Van de overige stromen hebben energie uit dierlijke mest en energie uit VGI-stromen (bijvoorbeeld cacaodoppen) de grootste potentie. De gemeenten hebben beperkte invloed op de inzet van deze twee stromen. Dit geldt ook voor agrarische reststromen, slibvergisting bij RWZI's en benutting van bermgras. De optimalisatie van benutting van snoeihout als grondstof voor energiewinning heeft potentie en bovendien kunnen de gemeenten hierop invloed uitoefenen. BuildDesk Benelux 18

25 3 Conclusie Op basis van de inventarisaties kunnen conclusies worden getrokken over: de regionale energievraag; het huidige aandeel duurzame energie op basis van de gerealiseerde projecten; de benodigde hoeveelheid duurzame energie voor de 20% doelstelling; de haalbaarheid van de 20% doelstelling op basis van de potentiëlen van de belangrijkste duurzame energieopties. 3.1 Regionale energievraag De regionale energievraag bedraagt 78 miljoen Gigajoule. Dit is aanmerkelijk meer dan het getal waarmee tot op heden in de DE-monitor is gerekend. Dit verschil is te verklaren doordat bij deze meting de thema's verkeer en vervoer en landbouw zijn meegenomen. Dit sluit beter aan bij de landelijke klimaatdoelstelling omdat deze ook uitgaat van de gehele energievraag, dus inclusief verkeer en vervoer en landbouw. Dat dit consequenties heeft voor het aandeel duurzame energie wordt duidelijk in de volgende paragraaf. 3.2 Aandeel duurzame energie In de duurzame energiemonitor 2009 is vastgesteld dat het aandeel duurzame energie regionaal 4,24% bedraagt. De daarbij gehanteerde energievraag is gebaseerd op een gedetailleerde meting van Daarop is jaarlijks een index toegepast. Op basis van de nu vastgestelde energievraag bedraagt het aandeel duurzame energie: 4,16 %. Daarbij is ook het huidige aandeel van 0,2% windenergie op zee meegerekend. Ook het thema verkeer en vervoer en daarvoor de bijmenging van 4% biobrandstoffen is in deze bepaling meegenomen. Optie GGO Totaal Gerealiseerd Percentage 1,72% 2,28% 0,17% 4,16% Tabel 11: Overzicht gerealiseerde duurzameenergie De regio produceert daarmee meer dan het landelijke gemiddelde van 3,8%. 3.3 Doelstelling: 20% duurzame energie in 2020 Om op basis van de huidige energievraag het energieverbruik in 2020 te bepalen moet rekening worden gehouden met de volgende ontwikkelingen: Invloed economische groei; Energiebesparingtempo; Landelijk aandeel windenergie op zee; Landelijk aandeel windenergie op land, concentratiegebieden (10 majeure projecten) Verbetering gemiddeld rendement Nederlandse energiecentrales. BuildDesk Benelux 19

26 Hiervoor zijn de volgende aannames gedaan. Toename energievraag als gevolg van economische groei: tot 2020 gemiddeld 2% Energiebesparing: 2% per jaar Aandeel windenergie op zee (6000 MWin 2020): 5% Aandeel windenergie in concentratiegebieden (3000MW in 2020): 1,5% Rendementsverbetering gemiddelde energiecentrale: 3% (van 42% naar 45%) Deze uitgangspunten resulteren in de volgende hoeveelheid benodigde duurzame energie om aan de 20% doelstelling te voldoen. Doelstelling: 6.55 miljoen GJ duurzame energie in Haalbaarheid doelstelling Nu bekend is welke hoeveelheid duurzame energie nodig is om de doelstelling voor 2020 te halen kan worden bezien of deze überhaupt doelstelling haalbaar is. Daarom is ook geïnventariseerd wat het technisch potentieel is van de belangrijkste duurzame energieopties. Deze potentiëlen zijn verdeeld naar: Optie GGO Totaal Potentieel (GJ) Percentage DE 13,7% 8,3% 12,9% 34,9% Tabel 12:Overzicht potentiëlen duurzame energie,met percentage vanhuidig gebruik Uit de vastgestelde potentiëlen blijkt dat met gebouwgebonden opties alleen al de doelstelling kan worden gerealiseerd. Het zelfde geldt voor de combinatie bio- en windenergie. Zoals aangegeven is het technisch potentieel bepaald. Daaruit blijkt dat de doelstelling in theorie eenvoudig kan worden gehaald. Of de potentiëlen ook in de praktijk kunnen worden benut hangt af van een aantal factoren zoals: Kostprijs van de optie; Beschikbaarheid (bijvoorbeeld productiecapaciteit zonnecellen); (Bestuurlijk) draagvlak. In de volgende fase van het SLoK-project, "Regionale visie duurzame energie", zullen deze factoren nader worden uitgewerkt. BuildDesk Benelux 20

27 In de grafieken op de volgende pagina is de inventarisatie van gerealiseerde projecten, pijplijnprojecten en potentiëlen samengevat voor de drie thema's, gebouwgebonden opties, bio-energie en windenergie. BuildDesk Benelux 21

28 GGO 1 a E 'J E U i 10 - s \ gerealiseerd P'jpl'j" potentieel BuildDesk Benelux 22

29 BuildDesk Benelux 23

30 Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Input rekenmodel Bronvermelding inventarisatie Gegevens per gemeente Lijst met afkortingen BuildDesk Benelux 24

31 Bijlage 1: Input rekenmodel Invoer Invoer Aantal personen Aantal woningen EGW tot 1965 EGW EGW na 1988 MGW tot 1965 MGW MGW na 1988 Aantal m2 kantoor Aantal m2 gemeentelijke kantoren Aantal m2zorg Aantal m2 onderwijs Aantal m2 handel Aantal m2 horeca Arbeidsjaren glastuinbouw Arbeidsproductiviteit glastuinbouw Arbeidsjaren overige landbouw Arbeidsproductiviteit overige landbouw Arbeidsjaren industrie Arbeidsproductiviteit industrie Aantal km vervoer H H [%] [%] [%] [%] [%] [%] [m2] [m2] [m2] [m2] [m2] [m2] [jaar] [Euro/jaar] [jaar] [Euro/jaar] [jaar] [Euro/jaar] [km] % 34% 35% 3% 5% 4% Referentiejaar: 2009 (met fictieve cijfers) BuildDesk Benelux 25

32 Bijlage 2: Bronvermelding inventarisatie Ten behoeve van het invoeren van de sectorgegevens in de routekaart, is van de volgende bronnen gebruik gemaakt: Woningen Benodigd: aandeel woningtypen (EGW/ MGW per tijdvak)/ gemeente > Datawonen: kenmerken van de woningvooraad (2009) ll&qeolev el=nederland&qeoitem = l verdeling eengezinswoningen-meergezinswoningen/ gemeente verdeling woningen over bouwjaar > Analyse woningmarkt B.pdf Kantoren Benodigd: m2 kantoor/ gemeente > KantHoornvisie: gemiddeld kantooroppervlak/ inwoner Nederland (2009): 2,9 m2/ inwoner Gemeentelijke kantoren Benodigd: m2 gemeentelijk kantoor/ gemeente > Voorgaande routekaarten BuildDesk (2009) Gemiddeld is 13% van de kantoorruimte in een gemeente is gemeentelijke kantoorruimte Zorggebouwen Benodigd: m2 zorggebouw/ gemeente > Voorgaande routekaarten BuildDesk (2009) Gemiddeld 1,66 m2 zorggebouw/ inwoner Onderwijs Benodigd: m2 onderwijsgebouw/ gemeente > Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten (2008) http: //www, watdoetieqemeente.nl/index.php?id=23 Aantal basisscholen en middelbare scholen per gemeente BuildDesk Benelux 26

33 > Overzicht aantal MBO instellingen per gemeente (2010) > Overzicht aantal HBO,WO instellingen per gemeente (2010) > STIPO; Kennisbank van Mensen naar Meters (2009) qallery/file/stipo Kennisbank Van Mensen naar Meters.pdf Gemiddeld Gebruiksoppervlak basisschool (1300 m2)/ Middelbare school ( m2) Aanname: GO MBO = GO Middelbare school. GO HBO/ WO = 1,5 x GOMBO Handel Benodigd: m2 handelsbedrijven/gemeente > REWIN West-Brabant & KvK (2010) Aantal detailhandelsbedrijven/ gemeente Aantal werknemers in de groothandel/ gemeente > Locatus Retail Facts (2009) 255 m2/ detailhandelsbedrijf > KvK (2007) tcm pdf 109 m2/ werknemer in groothandel NB: gegevens Tholen via Gemeente Tholen (2009) Horeca Benodigd: m2 horecabedrijven/ gemeente > REWIN West-Brabant & KvK (2010) = ll Aantal horecabedrijven/ gemeente > Handhavingssamenwerking Noord-Brabant (2008) www, handhaveninbrabant.nl/.../cd/geqevens+bedriifschap+horeca, pdf 223 m2 / horecabedrijf NB: gegevens Tholen via Gemeente Tholen (2009) BuildDesk Benelux 27

34 Landbouw Benodigd: aantal FTE (arbeidsjaren)/ gemeente > CBS Statline (2009) Aantal landbouwbedrijven/ gemeente Aantal m2 tuinbouw onder glas/ gemeente Gemiddeld 2,4 FTE/ landbouwbedrijf NL Gemiddeld 23 are/ FTEin tuinbouwsector Industrie Benodigd: aantal FTE (arbeidsjaren)/ gemeente > REWIN West-Brabant & KvK (2010) = ll Aantal werknemers in industrie/ gemeente > CBS (2007) Gemiddeld 0,9 FTE/ werknemer in sector industrie NB: gegevens Tholen via Gemeente Tholen (2009) Vervoer Benodigd: aantal personenkilometers en vrachtkilometers > Goudappel Coffeng (2009) C02 emissie/ inwoner/ jaar/ gemeente tbv personenvervoer 6,4 km/ kg C02 binnen personenvervoer (gemiddeld voor auto, motor bus, trein) > Voorgaande routekaarten BuildDesk (2009) Vrachtvervoer is gemiddeld 1/9 van omvang personenvervoer BuildDesk Benelux 28

35 Bijlage 3: Gegevens per gemeente Aalburg Alphen-Chaam Baarle-Nassau Bergen op Zoom Breda Drimmelen Etten-Leur Geertruidenberg Haiderberge Moerdijk Oosterhout Roosendaal Rucphen Steenbergen Tholen Werkendam Woensdrecht Woudrichem Zundert BuildDesk Benelux 29

36 1. Aalburg Energiegebruik Huidig energiegebruik Huidig energiegebruik per inwoner : GJ : 79GJ Huidig energiegebruik per sector: 44% 4% I Woningen I Kantoren l Gemeentelijke kantoren I Zorggebouwen Onderwijs 11% Handel I loreca 6% 1% 4% o% 5% Landbouw Industrie Vervoer De sectoren woningen en vervoer gebruiken de meeste energie. Dit is tevens het landelijk beeld. BuildDesk Benelux 30

37 Duurzame energie Gerealiseerd Voormalige schoollocatie 100 uit open haarden Aanbesteding groenafval MARB Inzet HHA voor energiewinning RWZI's West Brabant (energie uitrioolslib) Pijplijn Veense Steeg Verwerking GFT-afval BuildDesk Benelux 31

38 2. Alphen-Chaam Energiegebruik Huidig energiegebruik Huidig energiegebruik per inwoner : GJ : 115GJ Huidig energiegebruik per sector: 33% I Woningen I Kantoren I Gemeentelijke kantoren l Zonggebouwen Onderwijs I landel 2% I loreca Landbouw Industrie Vervoer 28% 0% Naast een hoog energiegebruik binnen de sectoren woningen en vervoer, valt het relatief grote energiegebruik van de landbouwsector op. Binnen Alphen-Chaam bevinden zich relatief veel landbouwbedrijven. BuildDesk Benelux 32

39 Duurzame energie Gerealiseerd uit open haarden Aanbesteding groenafval MARB Inzet HHA voor energiewinning RWZI's West Brabant (energie uit rioolslib) Levering pluimveemest aan DEP Pijplijn Wozoco Chaam Verwerking GFT-afval Mestvergister F van den Burg Mestvergister Van Eijck BuildDesk Benelux 33

40 3. Baarle-Nassau Energiegebruik Huidig energiegebruik Huidig energiegebruik per inwoner : GJ : 108GJ Huidig energiegebruik per sector: 34% I Woningen I Kantoren I Gemeentelijke kantoren 12% izorggebouwen Onderwijs Handel i Horeca Landbouw Industrie Vervoer 0% 3% i% Ook binnen Baarle-Nassau is het relatieve aandeel van de landbouw binnen het energiegebruik vrij groot. Het aantal landbouwbedrijven ligt iets boven het gemiddelde (216 bedrijven; gemiddeld in de regio 190). Belangrijk is echter het lage bevolkingsaantal van deze gemeente. Met een kleine 7000 inwoners heeft Baarle-Nassau de minste inwoners van de regiogemeenten en hierdoor is het energiegebruik in de andere sectoren relatief klein. De industrie is ook goed vertegenwoordigd binnen het energiegebruik. BuildDesk Benelux 34