Jongeren met een lichte. verstandelijke beperking. en seksuele gezondheid

Transcriptie

1 Jongeren met een lichte verstandelijke beperking en seksuele gezondheid Auteur: M.E. Hofman Afstudeeronderzoek In opdracht van: Sense Noord Nederland

2 Titelpagina Titel Jongeren met een lichte verstandelijke beperking en seksuele gezondheid Afstudeeronderzoek Auteur M.E. Hofman studentnummer Plaats en datum Groningen, 8 juni 2012 Opdrachtgever F. de Groot fetzen.degroot@hvd.groningen.nl Sense Noord Nederland Hanzeplein GW Groningen Opleiding Toegepaste Psychologie Academie voor Sociale Studies Hanzehogeschool Groningen Zernikeplein AS Groningen Afstudeerdocent S. Buwalda s.buwalda@pl.hanze.nl 2

3 Voorwoord Voor u ligt mijn afstudeeronderzoek ter afsluiting van de studie Toegepaste Psychologie aan de Hanzehogeschool Groningen. Het afstudeeronderzoek gaat in op een aantal aspecten van seksuele gezondheid bij de doelgroep jongeren met een lichte verstandelijke beperking. Naast het afronden van deze studie betekent dit afstudeeronderzoek ook het einde van mijn studententijd. Een fantastische en bovenal leerzame tijd waarin ik mij op vele vlakken heb kunnen ontwikkelen. Ik heb mijn afstudeeronderzoek verricht voor Sense Noord Nederland, centrum voor seksuele gezondheid. Ik heb deze organisatie leren kennen als enthousiast en gedreven. Fetzen de Groot, coördinator Sense Noord Nederland, heeft mij op een motiverende wijze begeleid gedurende het onderzoek, waarvoor ik hem heel hartelijk wil bedanken. Ook wil ik mijn afstudeerbegeleider Sytske Buwalda bedanken voor de goede begeleiding, kritische blik, uitgebreide feedback en betrokkenheid. Dit werkte stimulerend voor mij. Zonder de geïnterviewde personen had dit onderzoek niet kunnen plaatsvinden. De interviews zijn van onschatbare waarde geweest bij het uitvoeren van dit onderzoek. Ik wil jeugdzorginstelling Tjallingahiem bedanken voor de medewerking aan mijn onderzoek. Mijn dank gaat ook uit naar de geïnterviewde deskundigen buiten Tjallingahiem. Als laatste wil ik mijn vriend Bernd, mijn (studie)vrienden en familie bedanken voor hun morele ondersteuning. Ik wens u veel plezier met het lezen van mijn afstudeeronderzoek. Marieke Hofman Groningen, 8 juni

4 Samenvatting Sense Noord Nederland (Sense Noord) biedt laagdrempelige en anonieme seksualiteits-hulpverlening. Medewerkers van Sense Noord zijn tijdens hun werkzaamheden in aanraking gekomen met jongeren met een lichte verstandelijke beperking (LVB-jongeren), maar zij bezitten hier weinig specifieke kennis over. Dit onderzoek is voor Sense Noord een introductie in de doelgroep LVB-jongeren. De volgende vraagstelling staat centraal: Welke vragen en onzekerheden op het gebied van seksuele gezondheid hebben jongeren met een lichte verstandelijke beperking en wat zijn aandachtspunten voor voorlichting over seksuele gezondheid aan deze doelgroep? Thema s die volgens de respondenten van het kwalitatieve onderzoek en de literatuur belangrijk zijn bij voorlichting over seksuele gezondheid aan LVB-jongeren, komen grotendeels overeen met de thema s van de vragen en onzekerheden van LVB-jongeren op het gebied van seksuele gezondheid. De hoofdthema s die uit het onderzoek zijn voortgekomen, zijn: lichaam, relaties, seksualiteit, weerbaarheid en media en seksualiteit. Bij LVB-jongeren ligt de nadruk bij de thema s op het gebied van seksuele gezondheid meer op sociale vaardigheden dan bij jongeren zonder een verstandelijke beperking. Daarnaast behoeft de vorm van voorlichting ook meer aandacht. Aandachtspunten zijn: praktisch, herhaling, visualiseren, concreet, eenvoudig woordgebruik, afwisseling, simpel en kort. Als voorlichter is het belangrijk om te zorgen voor empathie, transparantie, veiligheid en aansluiting bij de belevingswereld van de LVB-jongeren. De vragen en onzekerheden op het gebied van seksuele gezondheid van LVB-jongeren kunnen tot op hogere leeftijd spelen. Bovendien zijn er voor deze doelgroep weinig mogelijkheden voor het ontvangen van goede en begrijpelijke informatie als antwoord op hun vragen en onzekerheden. Als ouders en/of zorgverleners moeite hebben om erover te praten, zal de LVB-jongere informatie halen uit onbetrouwbare bronnen, zoals televisie of internet. Tijdens het kwalitatieve onderzoek is duidelijk geworden dat de website van Sense Noord niet toegankelijk genoeg is voor de LVB-jongeren. Het is een meerwaarde om de website aan te passen, zodat ook deze doelgroep betrouwbare informatie van Sense Noord kan ontvangen over seksuele gezondheid. Daarnaast is het voor Sense Noord nuttig om zich verder in de doelgroep en de bijkomende nieuwe thema s te verdiepen. Dit kan bijvoorbeeld door het volgen van een training of het doornemen van het reeds beschikbare materiaal op het gebied van seksuele gezondheid en LVBjongeren. Tot slot is een samenwerking aangaan met organisaties die kennis, ervaring en deskundigheid hebben over deze doelgroep tevens nuttig voor Sense Noord. 4

5 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling Vraagstelling Begrippenlijst Leeswijzer 9 2. Theoretisch kader Onderzoeksmethode Dataverzameling Data-analyse Betrouwbaarheid en validiteit Resultaten Conclusie Aanbevelingen Discussie Literatuurlijst 31 Bijlagen 33 Bijlage I: Beschrijving organisaties sleutelinformanten 34 Bijlage II: Interviewschema participanten 36 Bijlage III: Interviewschema sleutelinformanten (mondeling) 38 Bijlage IV: Interviewschema sleutelinformanten (schriftelijk) 40 5

6 1. Inleiding Mensen met een verstandelijke beperking participeren tegenwoordig steeds meer in de maatschappij, wat tot uiting komt in het wonen, werken en leven. Waar vroeger niet werd gesproken en gedacht over seksualiteit bij mensen met een beperking, wordt hier tegenwoordig wel aandacht aan besteed. Ook deze mensen hebben recht op seksualiteit, vertelt de Nederlandse wetgeving. Dit afstudeeronderzoek belicht een aantal aspecten van de seksuele gezondheid van de doelgroep jongeren met een lichte verstandelijke beperking (LVB-jongeren). 1.1 Aanleiding Seksualiteit is een belangrijk thema in het dagelijks leven van jongeren. Op school, in televisiereclames, op straat en via computerspelletjes komen jongeren met dit onderwerp in aanraking. Dijkshoorn (2012) zet in haar onderzoek voor Sense Noord Nederland uiteen dat seksualiteit veel vragen oproept bij jongeren. De jaarcijfers van de Kindertelefoon maken duidelijk dat jongeren veel vragen hebben over onderwerpen met betrekking tot seksuele gezondheid; 19,7% van alle vragen aan de Kindertelefoon gaan over het onderwerp seksualiteit, 18,8% over relaties en 8% over lichaam (Kindertelefoon, 2010). Het is van groot belang om in te gaan op de vragen van jongeren, omdat zij hier negatieve gevolgen van kunnen ondervinden, zoals pijn bij het vrijen, het krijgen van een seksueel overdraagbare aandoening of mogelijk falende anticonceptie (De Graaf, Meijer, Poelman & Vanwesenbeeck, 2005). Sense Noord Nederland, vanaf hier Sense Noord, biedt laagdrempelige en anonieme seksualiteitshulpverlening voor iedereen die een vraag of probleem heeft met betrekking tot seksualiteit, zoals soa, zwangerschap, anticonceptie, relaties en (homo)seksualiteit. Het doel van Sense Noord is vroegtijdig beantwoorden van vragen over de seksuele gezondheid om problemen later te voorkomen. Een van de doelgroepen van Sense Noord betreft kwetsbare jongeren. Sense Noord is in aanraking gekomen met LVB-jongeren en ziet in dat dit tevens een kwetsbare doelgroep betreft. Sense Noord is nog niet in het bezit van specifieke kennis over deze doelgroep. Dit onderzoek is voor Sense Noord een introductie in de doelgroep LVB-jongeren. De centrale vraag in dit onderzoek is: Welke vragen en onzekerheden op het gebied van seksuele gezondheid hebben LVB-jongeren en wat zijn aandachtspunten voor voorlichting over seksuele gezondheid aan deze doelgroep? Sense Noord is in contact gekomen met jeugdzorginstelling Tjallingahiem. Tjallingahiem heeft als doel het begeleiden en ondersteunen van LVB-jongeren tussen 4 en 23 jaar (zie hoofdstuk 1.4: Begrippenlijst). Tjallingahiem heeft vastgesteld dat Sense Noord onvoldoende bekend is bij zowel de doelgroep als bij de medewerkers. Daarnaast heeft Tjallingahiem een hiaat ontdekt in de kennis over seksualiteit bij LVB-jongeren. Sense Noord en Tjallingahiem zien een eventuele samenwerking zitten vanuit de gedeelde visie voor het benadrukken van de gezonde kant van seksualiteit. Om deze redenen werkt Tjallingahiem mee aan dit onderzoek om antwoord te geven op de vraagstelling vanuit Sense Noord. Sense Noord neemt aan dat de doelgroep van Tjallingahiem representatief is voor LVBjongeren in Nederland. Op basis van deze aanname zal Sense Noord de resultaten van dit onderzoek in algemenere zin opvatten en gebruiken, namelijk voor LVB-jongeren in Noord-Nederland. 6

7 1.2 Doelstelling Het doel van het onderzoek is een onderzoeksrapport dat Sense Noord inzicht geeft in de seksuele gezondheid bij de doelgroep LVB-jongeren, wat voor Sense Noord een eventuele aanzet is tot het opnemen van LVB-jongeren in de doelgroep kwetsbare jongeren. 1.3 Vraagstelling Naar aanleiding van de doelstelling van het onderzoek, is er een centrale hoofdvraag geformuleerd. Deze hoofdvraag is opgedeeld in een aantal deelvragen Hoofdvraag Welke vragen en onzekerheden op het gebied van seksuele gezondheid hebben LVBjongeren en wat zijn aandachtspunten voor voorlichting over seksuele gezondheid aan deze doelgroep? Deelvragen Om antwoord te kunnen geven op bovenstaande hoofdvraag, is er een vijftal deelvragen opgesteld: 1. Op welke gebieden met betrekking tot seksuele gezondheid hebben LVB-jongeren vragen en onzekerheden? 2. Hoe uiten LVB-jongeren hun vragen en onzekerheden over thema s binnen de seksuele gezondheid? 3. Welke voorlichting wordt vanuit Tjallingahiem geboden op het gebied van seksuele gezondheid aan LVB-jongeren? 4. Welke thema s op het gebied van seksuele gezondheid zijn belangrijk bij voorlichting aan LVBjongeren? 5. Welke vormen van voorlichting over seksuele gezondheid sluiten aan bij LVB-jongeren? 1.4 Begrippenlijst Hieronder worden verscheidene begrippen op alfabetische volgorde toegelicht die in dit onderzoeksrapport aan bod zullen komen. Jongeren met een lichte verstandelijke beperking De doelgroep van het onderzoek betreft jongeren tussen de 12 en 23 jaar met een lichte verstandelijke beperking (LVB-jongeren). De definitie van een LVB die in dit onderzoek wordt gehanteerd, betreft de Nederlandse praktijkdefinitie (Bodde & Hagen, 2009): Een IQ-score tussen de 50 en 85; én Beperkte sociale aanpassingsvermogen, met beperkingen op ten minste twee van de volgende gebieden: communicatie, zelfverzorging, zelfstandig wonen, sociale en relationele vaardigheden, 7

8 gebruikmaken van gemeenschapsvoorzieningen, zelfstandig beslissingen nemen, functionele intellectuele vaardigheden, werk, ontspanning, gezondheid en veiligheid; én Bijkomende problematiek, zoals leerproblemen, een psychiatrische stoornis, lichamelijke problemen en/of problemen in het gezin en sociale omstandigheden. Hoewel voorheen werd gesproken over de groep licht verstandelijke gehandicapten (LVG), wordt deze groep sinds enkele jaren mensen met een lichte verstandelijke beperking (LVB) genoemd. Deze nieuwe terminologie wordt nog niet overal gehanteerd. In dit onderzoek wordt de voorkeur gegeven aan mensen met een lichte verstandelijke beperking (LVB). Seksualiteit In de literatuur is geen eenduidige definitie van seksualiteit te vinden. De definitie die in dit onderzoek wordt gehanteerd, betreft de definitie van Heemelaar (2008): Seksualiteit is gerichtheid op geslachtelijkheid en geslachtsverschillen en lustbeleving van zichzelf of de ander. Seksuele gezondheid In dit onderzoek wordt de definitie voor seksuele gezondheid gehanteerd die Sense Noord gebruikt, namelijk de definitie van de World Health Organization (2002): Een staat van lichamelijk, emotioneel, mentaal en sociaal welbevinden met betrekking tot seksualiteit; het is niet alleen maar de afwezigheid van ziekte, disfunctie of gebrek. Seksuele gezondheid vereist een positieve en respectvolle benadering van seksualiteit, vrij van dwang, discriminatie en geweld. Om tot seksuele gezondheid te komen en te handhaven moeten de seksuele rechten van alle mensen worden gerespecteerd en waargemaakt. Seksuele voorlichting Bosch en Suykerbuyk (2000) geven de volgende definitie van seksuele voorlichting: Seksuele voorlichting is het geven van informatie over medische, emotionele en psychosociale aspecten van seksualiteit. Deze definitie wordt in dit onderzoeksrapport tevens gehanteerd wanneer er wordt gesproken over voorlichting met betrekking tot seksuele gezondheid. Vragen en onzekerheden In dit onderzoek staan vragen en onzekerheden op het gebied van seksuele gezondheid van jongeren met een lichte verstandelijke beperking centraal. Hier worden in dit onderzoek vragen en onzekerheden onder de paniekdrempel mee bedoeld. Dit zijn verborgen vragen die een negatief effect kunnen hebben op de LVB-jongere (Spaink, 2008). Verscheidene emoties die hiermee samen kunnen gaan, zoals angst, onzekerheid, plezier, lust of spanning, zorgen er voor dat de jongere bijvoorbeeld de hele dag zit te dubben (Dijkshoorn, 2012). 8

9 1.5 Leeswijzer Hoofdstuk 1 vormt de introductie van dit onderzoeksrapport. In dit hoofdstuk wordt de aanleiding uiteengezet, de doel- en vraagstelling van het onderzoek en een begrippenlijst. In het tweede hoofdstuk is het theoretische kader omtrent de onderzoeksvraag beschreven. Hoofdstuk 3 betreft een beschrijving van de onderzoeksmethode, door middel van de paragrafen: dataverzameling, dataanalyse en betrouwbaarheid en validiteit. In hoofdstuk 4 zijn de resultaten van het onderzoek weergegeven. De conclusies van het onderzoek zijn te vinden in hoofdstuk 5. Hoofdstuk 6 is besteed aan aanbevelingen aan Sense Noord, die geformuleerd zijn naar aanleiding van het uitgevoerde kwalitatieve onderzoek. In het laatste hoofdstuk, hoofdstuk 7, is de discussie uiteengezet. Hierin wordt met een kritische blik naar het onderzoek gekeken en worden suggesties gedaan voor vervolgonderzoek. Het onderzoeksrapport eindigt met een literatuurlijst en een viertal bijlagen. De eerste bijlage betreft een beschrijving van de organisaties waar de geïnterviewde deskundigen werkzaam zijn. De tweede, derde en vierde bijlage bevatten interviewschema s die gebruikt zijn bij het kwalitatieve onderzoek. 9

10 2. Theoretisch kader In dit hoofdstuk wordt de onderzoeksvraag nader toegelicht door in te gaan op de doelgroep LVBjongeren in combinatie met hun (seksuele) ontwikkeling en seksualiteit. LVB-jongeren hebben een ontwikkelingsstoornis, waarbij er een vertraging is in de ontwikkeling van de verstandelijke mogelijkheden (voor een uitgebreide definitie zie hoofdstuk 1.4 Begrippenlijst). De doelgroep LVB-jongeren in Nederland omvat een grote groep. De Algemene Rekenkamer (2007) meldt dat er in totaal jongeren een lichte verstandelijke beperking hebben in Nederland. Dit is 8,7% van de 0 tot 23-jarige jongeren in Nederland. Er zijn meer mannen dan vrouwen met een verstandelijke beperking, de verhouding is ongeveer 1,5 : 1 (Broekaert, 1995). Meer dan de helft van de mensen met een verstandelijk beperking heeft een lichte verstandelijke beperking (Hermsen, Keukens & Van der Meer, 2007). Bij LVB-jongeren zie je niet aan de buitenkant dat ze een beperking hebben. Hier doen ze vaak ook alles aan. LVB-jongeren willen over het algemeen niet bij de gehandicapten horen, maar willen normaal zijn. Ze spiegelen zich dan ook aan de normale puber in de buurt, die brommer rijdt, een weekendbaantje in de supermarkt heeft, een relatie heeft, van rapmuziek houdt, stoere dingen doet als roken en schuttingtaal gebruikt (Pauly & Groenen, 2010). Het gevolg is dat de omgeving van de LVBjongere niet vanzelf rekening houdt met het feit dat de jongere beperkt is en ze lange tijd overschat kunnen worden in hun mogelijkheden (De Tandem vzw, 2011). De mogelijke oorzaken en achtergronden van een lichte verstandelijke beperking zijn heel divers. Tegenwoordig blijkt steeds meer dat zowel erfelijkheid als milieu een rol spelen bij de oorzaak van een LVB (Bijman & Lamberix, 2004; Ponsioen, 2010). Biologische oorzaken zijn bij mensen met een LVB in de meeste gevallen niet aanwijsbaar. Op het gebied van de omgevingsfactoren blijkt uit onderzoek dat mensen met een LVB veelal afkomstig zijn uit lagere sociaaleconomische milieus, hetgeen zowel een bijdrage kan leveren aan de verstandelijke beperking als een oorzakelijke factor kan zijn. De gezinsleden van mensen met een LVB hebben vaak een lager intelligentieniveau. Daarnaast blijkt dat in deze gezinnen verwaarlozing relatief vaak voorkomt (Ponsioen, 2010). LVB-jongeren behoeven langdurige zorg, ondersteuning en behandeling op verschillende gebieden (Van Nieuwenhuijzen, 2010). LVB-jongeren hebben, net als hun leeftijdsgenoten, behoefte aan seksualiteit. Het hebben van seksuele gevoelens is niet gekoppeld aan ontwikkelingsniveau. Een achterstand in de ontwikkeling heeft echter wel invloed op de manier waarop seksuele gevoelens worden beleefd en geuit (Kersten, 2003; De Beer, 2011). De LVB-jongere heeft een achterstand in de cognitieve, emotionele en sociale ontwikkeling. De achterstand in de cognitieve ontwikkeling is bij de doelgroep LVB-jongeren het meeste zichtbaar. Dit is de ontwikkeling van waarnemen, geheugen, aandacht, taal, begripsvorming en abstractie (Vugts- de Groot, 2009). Dit uit zich bijvoorbeeld in wat iemand kan begrijpen op het gebied van seksualiteit en of iemand de biologische verschillen tussen man en vrouw kent. De emotionele en sociale ontwikkeling beïnvloeden elkaar enorm. Ze zijn te onderscheiden van elkaar, maar niet los van elkaar te zien (Bosch & Suykerbuyck, 2000; Vugts- de Groot, 2009). Deze twee termen worden in de literatuur dan ook vaak samengevoegd als sociaal-emotionele ontwikkeling. De emotionele ontwikkeling richt zich op beleving, 10

11 gevoel en gemoedstoestand van het individu; hoe beleeft iemand zichzelf, vriendschap, aanrakingen en seksualiteit? De sociale ontwikkeling uit zich in gedragingen in relatie tot de ander. Bijvoorbeeld in hoeverre iemand om kan gaan met gevoelens en grenzen van de ander en hoe iemand omgaat met seksualiteit ten opzichte van zichzelf en anderen (Bosch & Suykerbuyck, 2000). De seksuele ontwikkeling van mensen met een lichte verstandelijke beperking wijkt niet af van de ontwikkeling bij mensen zonder een verstandelijke beperking (Bosch & Suykerbuyk, 2000; Gijs, Gianotten, Vanwesenbeeck & Weijenborg, 2004; Heemelaar, 2008). Daarom kan een LVB-jongere volwassen seksueel gedrag ontwikkelen, maar zijn of haar kennis, sociale vaardigheden en inlevingsvermogen kunnen onvoldoende zijn ontwikkeld om hier op een volwassen manier mee om te gaan (Kersten, 2003; Heemelaar, 2008; De Beer, 2011). Er is dan een groot verschil tussen wat iemand kan en aankan. Door deze beperking is het voor LVB-jongeren moeilijker om zich op het gebied van seksualiteit te gedragen volgens de algemeen geldende norm (De Beer, 2011). Zo laten cijfers van grootschalig onderzoek van RutgersWPF en MOVISIE zien dat 61% van de volwassen vrouwen met een verstandelijke beperking seksueel geweld heeft meegemaakt; bij mannen is dat 23%. Bij een aanzienlijk deel gaat het om ervaringen uit hun jeugd (Van Berlo, De Haas, Van Oosten, Van Dijk, Brants, Tonnon & Storms, 2011). Dit zijn grotere getallen dan onder normaal begaafde jongeren. Onder normaal begaafde jongeren geeft 17% van de vrouwen en 4% van de mannen aan wel eens gedwongen te zijn seksuele dingen te doen die ze eigenlijk niet wilden (De Graaf, Kruijer, Van Acker & Meijer, 2012). Dit grote verschil heeft onder andere te maken met de beperkingen van LVB-jongeren op het gebied van effectief communiceren en met hun sociale ontwikkeling. Dit leidt tot decorumverlies, wat inhoudt dat men niet goed weet wat wel en niet hoort (Kersten, 2003; Lammers & Houdijk, 2005; Heemelaar, 2008). Onderzoek van Kindt (2006) laat zien dat er geen verschillen zijn op het gebied van seksuele ervaringen tussen licht verstandelijk beperkte en normaal begaafde jongeren. Dit wordt tevens bevestigd in het Belgische onderzoek van Meert (2008). Uit dit onderzoek blijkt dat jongeren met een lichte verstandelijke beperking tussen de 16 en 19 jaar verschillende relaties achter de rug hebben of momenteel een relatie hebben, net als normaal begaafde jongeren. De meeste LVB-jongeren hebben seksuele ervaring en worden rond hun 15 e of 16 e ontmaagd. Dit is iets eerder dan normaal begaafde jongeren uit Nederland anno 2012 volgens onderzoek van SOA Aids Nederland en RutgersWPF, waar het gemiddelde op 17,1 jaar ligt (De Graaf et al., 2012). Ze hebben daarentegen minder kennis over seksualiteit dan jongeren zonder een verstandelijke beperking, wat verklaard kan worden door hun achterstand in de cognitieve ontwikkeling. Deze achterstand is ook te zien in de moeizame verwerking van opgedane ervaringen en verworven informatie (Kersten, 2003). Uit Amerikaans onderzoek (Coren, 2003) blijkt dat jongeren met een lichte en matige verstandelijke beperking minder kennis hebben over vruchtbaarheid en anticonceptie dan jongeren zonder een verstandelijke beperking. Door deze achterstand in kennis is hun attitude tegenover seksualiteit conservatiever en negatiever. Doorgaans hebben mensen met een verstandelijke beperking weinig positieve ervaringen met seksualiteit. Vaak is er beperkte positieve experimenteerruimte met leeftijdsgenoten. Hierom is het voor LVB-jongeren moeilijk om seksualiteit in hun leven vorm te geven. Ze weten niet hoe ze seksualiteit moeten waarderen (Kersten, 2003). 11

12 3. Onderzoeksmethode In dit hoofdstuk wordt de wijze van dataverzameling beschreven, alsmede de data-analyse. De laatste paragraaf betreft een beschrijving van de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek. 3.1 Dataverzameling Binnen Sense Noord is er weinig tot geen kennis over seksuele gezondheid bij de doelgroep LVBjongeren, waardoor het voor deze organisatie een nieuw terrein betreft. Met een kwalitatief onderzoek kan er een beeld worden gevormd van de gevoelens en gedachten van de doelgroep door de diepgang die er kan worden gecreëerd tijdens de interviews van het kwalitatieve onderzoek (Emans, 2002). De vraag vanuit Sense Noord behoeft diepgang. Dit onderzoeksrapport betreft een introductie in de doelgroep LVB-jongeren voor deze organisatie. Hierom er is gekozen voor literatuuronderzoek en kwalitatief onderzoek. De kwalitatieve onderzoeksmethode die gebruikt is tijdens het onderzoek, is het afnemen van individuele half-gestructureerde interviews Respondenten Het onderzoek telt dertien respondenten. De respondenten van het onderzoek betreffen zowel participanten als sleutelinformanten. Participanten zijn de medewerkers van Tjallingahiem, sleutelinformanten zijn de benaderde deskundigen op het gebied van LVB en seksuele gezondheid. Participanten De afgenomen interviews waren met de volgende zes medewerkers van Tjallingahiem: pedagogisch medewerker, intensieve orthopedagogische gezinsbehandelaar, systeemtherapeut/ seksuoloog, aandacht functionaris seksualiteit, manager primair proces en psychomotorisch therapeut. Deze medewerkers zijn door Tjallingahiem geselecteerd vanwege hun deelname aan de commissie Seksualiteit ofwel hun bijdrage aan het project Plegerbehandeling seksueel grensoverschrijdend gedrag van Tjallingahiem. Om deze reden betreft het een doelgerichte selectie van de participanten. De commissie Seksualiteit zorgt voor de waarborging van structurele en blijvende aandacht voor de inhoud en uitvoering van de opvoedingstaak met betrekking tot seksuele ontwikkeling. De participanten komen uit verscheidene disciplines binnen Tjallingahiem. De disciplines hebben elk op een andere wijze te maken met de doelgroep LVB-jongeren en seksuele gezondheid. De onderzoeksvraag kan door de participanten anders beleefd worden en hierdoor kan de onderzoeker informatie vanuit verschillende perspectieven ontvangen. Sleutelinformanten Naast interviews met medewerkers van Tjallingahiem, heeft de onderzoeker tevens zeven deskundigen op het gebied van LVB-jongeren en seksuele gezondheid geïnterviewd. Enkele deskundigen zijn geselecteerd omdat ze deel uitmaken van het netwerk van de coördinator van Sense Noord, opdrachtgever van dit onderzoek. Deze deskundigen hebben de onderzoeker geattendeerd op andere deskundigen, die op hun beurt weer andere deskundigen hebben genoemd. Op deze wijze zijn zeven deskundigen geselecteerd. De deskundigen zijn werkzaam bij diverse organisaties. Een beschrijving 12

13 van de verschillende organisaties is te vinden in bijlage 1. De geïnterviewde deskundigen zijn op basis van het afnamemoment in te delen in drie verschillende groepen. De eerste groep sleutelinformanten betreft drie deskundigen die voorafgaand aan de interviews met de participanten zijn geïnterviewd: preventiemedewerker bij Centrum voor Seksuele Gezondheid Noord Nederland, seksuoloog bij Fryline en senioradviseur bij MOVISIE. Deze interviews zijn afgenomen om verschillende redenen. Als eerste om de onderzoeker meer zicht te geven op de onderzoeksvraag en de doelgroep. Daarnaast hebben deze interviews bijgedragen aan het interviewschema voor de participanten (zie hoofdstuk 3.1.2: Interviews). Als laatste leverden deze interviews informatie op voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. De tweede groep bestaat uit één deskundige die omstreeks dezelfde tijd als de participanten is geïnterviewd. Er zijn meerdere deskundigen benaderd, maar uiteindelijk heeft één deskundige meegewerkt aan het onderzoek. Dit betreft Programmamedewerker Jongeren van Soa Aids Nederland. Soa Aids Nederland was gedurende dit onderzoek bezig met het uitvoeren van onderzoek om het lespakket Lang Leve de Liefde aan te passen voor het praktijkonderwijs 1. De onderzoeker heeft de ontwikkelingen van het onderzoek van Soa Aids Nederland gevolgd en tevens mogen gebruiken voor dit onderzoek. De derde groep bestaat uit deskundigen die benaderd zijn nadat de resultaten van de interviews met de participanten en de resultaten van de eerste twee groepen sleutelinformanten zijn beschreven. De verzamelde data uit deze interviews zijn voorgelegd aan drie deskundigen. De drie deskundigen zijn: projectleider bij NoXqs Zorginnovatie, GZ-psycholoog/seksuoloog bij Gezondheidscentrum de Schaafdries en Z-verpleegkundige bij Mentionem Zorgadviesburo. Deze interviews zorgen voor data ter beantwoording van de onderzoeksvraag Interviews De interviews met de participanten en met de eerste twee groepen sleutelinformanten waren mondelinge, individuele interviews. De interviews waren halfgestructureerd en zijn allen na toestemming van de respondent opgenomen op een voicerecorder. Halfgestructureerd betekent dat de onderwerpen vastliggen, maar enkel de beginvraag helemaal is uitgeschreven (Fischer & Julsing, 2007). Hierdoor is de geïnterviewde niet beperkt in het geven van zijn mening, maar had de interviewer wel een checklist om te kijken of alle onderwerpen aan bod zijn gekomen (Ostelo, Verhagen & De Vet, 2006). Het interviewschema dat gebruikt is bij de participanten is te vinden in bijlage 2, het interviewschema voor de sleutelinformanten is te vinden in bijlage 3. De interviewschema s zijn opgesteld met behulp van het literatuuronderzoek en met behulp van de interviews met de eerste groep sleutelinformanten. Uit het literatuuronderzoek en de interviews zijn onderwerpen en thema s naar voren gekomen die aansluiten op de onderzoeksvraag. De onderzoeker heeft interviewvragen opgesteld bij deze onderwerpen, die vervolgens zijn genoteerd in de interviewschema s. Voor het interviewschema van de eerste groep sleutelinformanten is enkel gebruik gemaakt van literatuuronderzoek. 1 LVB-jongeren kunnen zich onder andere op het praktijkonderwijs bevinden. De leerling van het praktijkonderwijs heeft gemiddeld een IQ tussen de en heeft een leerachterstand van meer dan 18 maanden op minimaal twee gebieden. (Van den Borne, 2012) 13

14 Respondenten beschreven eerst hun werkervaring en deskundigheid met betrekking tot LVB-jongeren en seksuele gezondheid. Daarna volgden vragen over voorlichting die zij de doelgroep geven met betrekking tot seksuele gezondheid. Aandachtspunten voor (seksuele) voorlichting aan deze doelgroep kwamen tevens aan bod. Ten slotte beantwoordden de respondenten vragen over de onzekerheden en vragen die spelen bij LVB-jongeren rondom seksuele gezondheid. De gesprekken waren zo open mogelijk, maar als de hierboven genoemde vragen niet aan bod kwamen, werden daarover alsnog vragen gesteld. De gesprekken vonden plaats op de werkplek van de geïnterviewden en duurden gemiddeld zestig minuten. De interviews zijn allen opgenomen op een voicerecorder. Hierdoor zijn de interviews verbatim uitgewerkt, waarna de uitwerkingen vervolgens zijn teruggekoppeld aan de geïnterviewden. De geïnterviewde heeft op deze wijze gecontroleerd of de onderzoeker hem/ haar goed heeft begrepen, of er belangrijke informatie ontbreekt en of er feitelijke onjuistheden in staan (Fischer & Julsing, 2007). Bij de derde groep sleutelinformanten is een schriftelijk interview afgenomen. Dit is een gestuurde en gestructureerde wijze van interviewen. De onderzoeker heeft de deskundigen allereerst via de benaderd voor medewerking aan het onderzoek. Na een positieve respons ontvingen de respondenten een met een concrete weergave van de resultaten van de participanten en de eerste twee groepen sleutelinformanten (zie bijlage 4). De resultaten die vallen onder deelvraag 3 zijn hierin weggelaten, aangezien deze deelvraag specifiek in gaat op Tjallingahiem. Aan de respondenten is gevraagd in hoeverre zij zich herkennen in de beschreven resultaten en of zij hier nog aanvullingen op hebben. Daarnaast kregen de respondenten ruimte voor opmerkingen en vragen Literatuuronderzoek De tweede wijze van dataverzameling betreft het literatuuronderzoek dat is uitgevoerd gedurende het onderzoek. Op deze wijze zijn er data verkregen ter beantwoording van de onderzoeksvraag. Daarnaast is het literatuuronderzoek gebruikt bij de ontwikkeling van de interviewschema s. Voor het literatuuronderzoek zijn de databanken en mediatheken van de Hanzehogeschool Groningen en Rijksuniversiteit Groningen gebruikt, alsmede de zoekmachines: PubMed, Google Scholar, SpringerLink, PsycInfo en HBO Kennisbank. Nederlandse zoektermen die gebruikt zijn: (lichte) verstandelijke beperking, (licht) verstandelijk gehandicapt, zwakbegaafd, intelligentie, beperking, gehandicapt, LVB, LVG, (zeer) moeilijk lerend, in combinatie met seksuele gezondheid, seksuele voorlichting, seksualiteit, seks. Waar mogelijk is ook gespecificeerd naar jeugdigen of jongeren. Engelse zoektermen die gebruikt zijn tijdens het onderzoek: (mild) mental retardation, (mild) mentally retarded, (mild) intellectualdisability/ disabilities, borderline intelligence, adaptive behavior, in combinatie met sexual health, sex, sexuality, seks education. Ook bij deze zoektermen is waar mogelijk gespecificeerd naar jeugdigen of jongeren. Daarnaast heeft zowel Sense Noord als Tjallingahiem informatie en reeds uitgevoerde onderzoeken beschikbaar gesteld. Als laatste is er tevens gebruik gemaakt van de digitale kennisbanken van RutgersWPF en MOVISIE ( en 14

15 3.2 Dataanalyse De verkregen data zijn op de volgende wijze geanalyseerd. De interviews zijn allen verbatim uitgewerkt. Passages die mogelijk belangrijk zijn voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag zijn gearceerd. De gevonden relevante literatuur is tevens gearceerd en eventueel overgetypt wanneer het niet elektronisch beschikbaar was. De gearceerde passages van de interviews en het literatuuronderzoek zijn vervolgens geordend bij verschillende thema s. De thema s zijn opgesteld aan de hand van het literatuuronderzoek en de interviews. De thema s zijn: Gebieden vragen en onzekerheden, Manier van uiten van vragen en onzekerheden, Informatie vragen en onzekerheden, Thema s voorlichting, Vorm voorlichting, Voorlichting Tjallingahiem, Aanbevelingen voor Sense en Overig. De data uit de interviews zijn vervolgens vergeleken met het literatuuronderzoek. Op deze wijze zijn er conclusies getrokken over de data, om vervolgens aanbevelingen te schrijven voor Sense Noord. 3.3 Betrouwbaarheid en validiteit Gedurende het onderzoek is er op diverse wijzen gezorgd voor een verhoogde betrouwbaarheid en validiteit. Als eerste heeft de onderzoeker van te voren vastgesteld welke gegevens er verzameld moesten worden tijdens de interviews. De onderzoeker is hierdoor doelgericht te werk gegaan en heeft op de juiste momenten doorgevraagd. Op deze wijze is er meer relevante informatie verzameld, wat een bijdrage levert aan een verhoogde validiteit. De goede gesprekssfeer die de onderzoeker creëerde en de neutrale, niet sturende wijze van bevragen leverde een bijdrage aan de betrouwbaarheid van de antwoorden van de respondenten. De interviews zijn afgenomen bij dertien deskundigen van verschillende disciplines, wat de onderzoeker informatie voor de onderzoeksvraag vanuit verschillende perspectieven heeft gegeven. Dit heeft gezorgd voor een verhoogde validiteit. Bovendien heeft de onderzoeker door de afname van dertien interviews de verzadigingsgraad bereikt, wat tevens zorgt voor validiteit van het onderzoek. Door de opname van de mondelinge interviews op een voicerecorder, konden de interviews verbatim uitgewerkt worden. De uitwerkingen van de interviews zijn vervolgens teruggekoppeld aan de geïnterviewden, wat zowel voor een verhoogde betrouwbaarheid als voor een verhoogde validiteit zorgt. Als laatste heeft de onderzoeker gezorgd voor een verhoogde validiteit door de resultaten van de interviews van de participanten en de eerste twee groepen sleutelinformanten terug te koppelen aan een derde groep deskundigen op het gebied van LVB-jongeren en seksuele gezondheid. Op deze wijze is er gecontroleerd of er geen belangrijke informatie ontbreekt in de resultaten en of er geen onjuistheden in staan. 15

16 4. Resultaten In dit hoofdstuk worden per deelvraag de resultaten van de interviews en het literatuuronderzoek beschreven. Met interviews worden zowel de mondelinge interviews als de schriftelijke interviews bedoeld. De resultaten van de schriftelijke interviews met de sleutelinformanten zijn aanvullingen op de resultaten van de mondelinge interviews met de participanten en sleutelinformanten. Deelvraag 1: Op welke gebieden met betrekking tot seksuele gezondheid hebben LVB-jongeren vragen en onzekerheden? Interviews Hieronder zijn de resultaten van de interviews weergegeven met betrekking tot vragen en onzekerheden van LVB-jongeren op het gebied van seksuele gezondheid. Thema Omschrijving Mondelinge interviews Normaal zijn Volledig meedoen in de maatschappij Lichaam Feitelijke vragen Aangeven van grenzen Contact maken Uiterlijk, lichamelijke veranderingen Door de kennisachterstand van LVB-jongeren Wat mag wel/ niet, wat is de grens Contact maken met een jongen/ meisje Schriftelijke interviews Homoseksualiteit Verschillende relatievormen Tabel 4.1: Gebieden van vragen en onzekerheden van LVB-jongeren met betrekking tot seksuele gezondheid. De grootste onzekerheid van LVB-jongeren is dat ze niet voor vol en normaal worden aangezien. Daarnaast willen ze niet dom gevonden worden of het gevoel hebben dat ze ergens niet goed genoeg in zijn. Dit speelt ook op het gebied van seksualiteit. Ze willen graag gewoon zijn, een vriend(in) hebben, seks hebben en stoer overkomen. Respondent: Ze hebben natuurlijk al zo vaak te horen gekregen dat ze dingen niet konden. Nu is seks is eindelijk iets wat ze eigenlijk net zo goed kunnen als anderen, het is stoer, het is altijd bij de hand, het is goedkoop, vandaar dat ze daar zo n toevlucht toenemen. Maar ze zijn er eigenlijk emotioneel helemaal niet voor toegerust en in vaardigheden in het afstemmen voor anderen ook niet. Een sleutelinformant benoemt dat de belangrijkste voorlichtingsvragen zijn: hoe maken we contact, hoe gaan we met elkaar om en welk gedrag moet je daarvoor vertonen? Dit is niet anders bij LVBjongeren. In de interviews worden weinig concrete voorbeelden van vragen en onzekerheden van de doelgroep op het gebied van seksuele gezondheid genoemd. Daarentegen benadrukken de respondenten wel dat LVB-jongeren dezelfde vragen en onzekerheden hebben als jongeren zonder een verstandelijke beperking. Een participant geeft aan dat het niet concreet kunnen benoemen van de vragen en 16

17 onzekerheden van deze doelgroep het probleem aangeeft: waar zitten de zorgen van deze jongeren? Een sleutelinformant noemt dat de vragen en onzekerheden van LVB-jongeren tot op een hogere leeftijd kunnen spelen dan bij jongeren zonder verstandelijke beperking. Literatuuronderzoek Onderzoek naar LVB-jongeren en seksualiteit gaat voornamelijk over seksueel misbruik. Er is vrijwel geen onderzoek over de vragen en onzekerheden van LVB-jongeren op het gebied van seksuele gezondheid. Hierdoor is er gekeken naar reeds uitgevoerde onderzoeken onder jongeren zonder een verstandelijke beperking. Dijkshoorn (2012) heeft een indeling gemaakt met betrekking tot vragen en onzekerheden op het gebied van seksuele gezondheid van autochtone jongeren tussen de 16 en 21 jaar. Zij heeft deze indeling onder andere gebaseerd op het handboek Seksualiteit en reproductie van Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Mileu (RIVM) (Leusink & Tanis-Nauta, 2009) en het onderzoek Seks onder je 25 e van RutgersWPF en Soa Aids Nederland (De Graaf, Meijer, Poelman & Vanwesenbeeck, 2005). Hieronder is de opgestelde indeling van Dijkshoorn weergegeven. Hoofdthema Lijf en leden Technisch vrijen Seksuele disfuncties Reproductie Soa Seksuele oriëntatie Subthema s Jongens: Afmeting en vorm penis; toompje en plekjes op de penis; balzak. Meisjes: Afscheiding en bloeden tijdens of na seks; vagina en schaamlippen; borsten. Masturberen en orale seks; de eerste keer; experimenteren, ik wil meer ; anale seks. Pijn bij het vrijen; orgasme, erectie en klaarkomen; verminderd genot en verlangen. Kan ik zwanger zijn als ; anticonceptie. Soa; soa-test. Gevoelens voor ouderen; geloof en seksuele oriëntatie; wat ben ik nou?. Tabel 4.2: Thema s van vragen over seksuele gezondheid van autochtone jongeren (Dijkshoorn, 2012). Naast bovenstaande thema s wordt in het handboek van het RIVM ook het thema seksueel misbruik benoemd, een thema dat Dijkshoorn heeft weggelaten in bovenstaande indeling. Echter is seksueel misbruik een belangrijk thema met betrekking tot vragen en onzekerheden van LVB-jongeren, vanwege het feit dat deze doelgroep veel met seksueel misbruik in aanraking komt. Uit onderzoek is gebleken dat 61% van de volwassen vrouwen met een verstandelijke beperking en 23% van de volwassen mannen wel eens seksueel geweld heeft meegemaakt. Bij een aanzienlijk deel gaat het om ervaringen uit hun jeugd. De ernst van de beperking lijkt niet uit te maken, deze cijfers gelden zowel voor mensen met een LVB als voor mensen met een ernstige verstandelijke beperking (Van Berlo et al., 2011). Deelvraag 2: Hoe uiten LVB-jongeren hun vragen en onzekerheden over thema s binnen de seksuele gezondheid? Bij deze deelvraag zijn twee thema s naar voren gekomen: manieren waarop LVB-jongeren hun vragen en onzekerheden uiten en hoe LVB-jongeren aan informatie komen voor hun vragen en onzekerheden. 17

18 De sleutelinformanten van de schriftelijke interviews bevestigden de resultaten van de mondelinge interviews en hadden daarnaast geen aanvullingen. Verschillende manieren van uiten Interviews LVB-jongeren zullen veelal hun vragen en onzekerheden niet uiten. Ze hebben het gevoel dom over te komen als ze vragen stellen en dit is iets wat deze jongeren absoluut willen vermijden. Het overschreeuwen, vertonen van ander gedrag, afweren van hulp of het als grapje of opmerking brengen zijn manieren waarop LVB-jongeren hun vragen en onzekerheden uiten. Literatuuronderzoek In de literatuur wordt beschreven dat mensen met een LVB hun seksualiteit in de privésfeer houden, deels omdat ze in een eerder stadium geleerd hebben dat seksualiteit een taboeonderwerp is (Kok, Maassen, Maaskant & Curfs, 2009). Ander onderzoek stelt vast dat maatschappelijk kwetsbare jongeren mondig genoeg zijn om over relaties en seksualiteit te praten, ook al is dat niet altijd op een maatschappelijk aanvaarde manier (De Wolf, Melis, Tiggelovend & Demuylder, 2000). Het inwinnen van informatie Interviews De meningen van de respondenten lopen uiteen over de vraag hoe LVB-jongeren aan hun informatie komen voor hun vragen en onzekerheden op het gebied van seksuele gezondheid. De respondenten zijn het met elkaar eens dat LVB-jongeren de meeste informatie tegenwoordig via de media krijgen. Met media wordt het volgende bedoeld: chatten, televisie, pornofilms en onbetrouwbare websites. Respondent: Bij LVBjongeren zie je dat het veel minder vanzelfsprekend gaat om de kennis naar hun toe te krijgen. Dan hebben ze bijvoorbeeld geen sociaal netwerk, of thuis wordt er niet over gesproken of wordt er juist heel grenzeloos mee om gegaan Over het algemeen ontvangen LVB-jongeren weinig informatie van hun ouders. Ze krijgen meer informatie van hun ouders wanneer de ouders uitstralen dat ze open staan voor vragen omtrent seksualiteit. Ze ontvangen minder informatie als de ouders zelf ook een beperking hebben. Onderling wordt er veelal stoer of veroordelend gepraat over seksualiteit. Ze bespreken hun eigen vragen en onzekerheden weinig met elkaar en halen ook weinig informatie bij elkaar vandaan. LVB-jongeren praten veel over seksualiteit, maar weinig over hun eigen seksualiteit. De LVB-jongere schakelt daarnaast ook de zorgverlener en andere familieleden in voor informatie. Literatuuronderzoek Er zijn voor LVB-jongeren weinig mogelijkheden om goede en begrijpelijke informatie te ontvangen om hun vragen mee te beantwoorden (Kersten, 2003; Servais, 2006). Veel informatie verkrijgen ze via 18

19 soapseries op televisie, internet of de omgeving. Mensen met een verstandelijke beperking zijn afhankelijker van hun omgeving, vooral van ouders en zorgverleners. Ze hebben echter moeite om met hen over seksualiteit te praten. Mede daardoor verkrijgt deze doelgroep hun informatie vaak van inadequate bronnen, zoals televisie en internet (Kersten, 2003). Ander onderzoek beschrijft daarentegen dat LVB-jongens rapporteren vaker informatie over seks van school te krijgen en minder informatie van tv, tijdschriften of vrienden dan normaal begaafde jongens (Kindt, 2006). Deelvraag 3: Welke voorlichting wordt vanuit Tjallingahiem geboden op het gebied van seksuele gezondheid aan LVB-jongeren? Bij deze deelvraag is er enkel gebruik gemaakt van mondelinge interviews met participanten, medewerkers van Tjallingahiem, omdat deze vraag specifiek op Tjallingahiem gericht is. Binnen Tjallingahiem wordt er op de volgende manieren aandacht besteed aan voorlichting op het gebied van seksuele gezondheid. - Vast aandachtspunt binnen de behandeling - Training voor gedragswetenschappers - Basisvoorlichtingspakket seksualiteit - Themadozen omtrent seksualiteit - Training Puber en seks - Commissie Seksualiteit - Poli-seksuologie voor LVB-jongeren en volwassenen Binnen Tjallingahiem wordt er sinds 2011 veel meer en sterker aandacht besteed aan seksualiteit. Het is inmiddels een vast aandachtspunt geworden binnen de behandeling die Tjallingahiem biedt, op zowel een structurele manier als ad hoc. Echter geven de respondenten aan dat het wel nóg meer vorm kan krijgen binnen de behandeling die Tjallingahiem aanbiedt. Zo benoemt een respondent dat er met name naar aanleiding van een bepaalde situatie een gesprek wordt aan gegaan met de LVB-jongere over seksuele gezondheid, bijvoorbeeld wanneer de jongere vertelt dat hij verkering heeft. Respondent: Ik merkte dat als het ging om preventie, seksuele voorlichting en vorming, dat hier bij Tjallingahiem wel wat mee gedaan werd, maar marginaal en sterk persoonsafhankelijk. Dus te weinig vanuit een visie gericht op het feit dat het als organisatie belangrijk is om hier aandacht voor te hebben. Er was een handelingsverlegenheid, maar ik heb het gevoel dat dit wel steeds meer naar de achtergrond verdwijnt. Binnen Tjallingahiem hebben de gedragswetenschappers een training gevolgd over seksualiteit. De gedragswetenschappers hebben dit vervolgens overgedragen aan alle medewerkers van de behandelgroepen. Daarnaast heeft Tjallingahiem onlangs op elke locatie een basis-voorlichtingspakket geplaatst, waarin folders en een tweetal spellen zijn te vinden. De respondenten hebben hier nog geen 19

20 gebruik van gemaakt. Daarnaast heeft Tjallingahiem enkele themadozen, zoals Weerbaarheid en Loverboys, welke geleend kunnen worden vanaf de locatie aan de Sixmastraat. De respondenten benoemen dat deze themadozen gebruikt worden door medewerkers van Tjallingahiem, maar hebben deze zelf nog niet gebruikt. Sinds 2011 biedt Tjallingahiem ook de training Puber en seks aan. Dit is een training voor cliënten van Tjallingahiem vanaf 16 jaar. Het is een training van vijf bijeenkomsten, waarin er onder andere wordt ingegaan op zelfverzorging, vriendschap en relatie, seks met een ander/ met jezelf, veilige seks, loverboys en internet en seks. De commissie Seksualiteit die binnen Tjallingahiem is samengesteld, heeft zich tot op heden vooral bezig gehouden met procedures en protocollen rondom seksueel misbruik. Ze zijn onlangs gestart met het geven van aandacht aan andere thema s, zoals preventie, de gezonde seksuele ontwikkeling en internet en seksualiteit. Daarnaast is Tjallingahiem bezig om een poli-seksuologie voor jongeren en volwassenen met een LVB op te richten. Hier is momenteel een conceptplan voor uitgewerkt. Deelvraag 4: Welke thema s op het gebied van seksuele gezondheid zijn belangrijk bij voorlichting aan LVB-jongeren? Interviews Uit de interviews zijn onderstaande thema s naar voren gekomen die belangrijk zijn bij voorlichting over seksuele gezondheid aan LVB-jongeren. Hierbij zijn de genoemde thema s van de schriftelijke interviews aanvullingen op de thema s van de mondelinge interviews. Thema Omschrijving Mondelinge interviews Lichaam Je eigen lichaam, lichamelijke ontwikkelingen, veranderingen als puber Vriendschap en relaties Grenzen Weerbaarheid Hygiëne Veilig vrijen Seks hebben Internet en seks Het verschil tussen vriendschap en relatie, contact maken, betekenis van verliefdheid Normen en waarden, wat mag wel/ niet, wat zijn grenzen, seksueel misbruik Loverboys, nee zeggen, betekenis van privacy Zelfverzorging Anticonceptie, soa s Seks met jezelf, seks met een ander Computer, webcam, chatten Schriftelijke interviews Homoseksualiteit Verschillende relatievormen Intimiteit Verschil tussen intimiteit en seksualiteit Tabel 4.3: Thema s uit interviews voor voorlichting over seksuele gezondheid aan LVB-jongeren 20