VERSLAG 2E BIJEENKOMST VISSENNETWERK 15 april 2003

Transcriptie

1 VERSLAG 2E BIJEENKOMST VISSENNETWERK 15 april 2003 THEMA VISSTANDBEMONSTERINGEN Locatie: Ottone, Kromme Nieuwegracht 62, Utrecht Inhoud Programma... 1 Inleiding (dagvoorzitter Toine Aarts)... 1 Presentaties... 3 Het Handboek Visstandbemonstering - Marcel Klinge... 3 Ervaringen met visstandbemonsteringen (1) Hans Roodzand... 5 Ervaringen met STOWA handboek visstandbemonstering (2) Gé van Beek... 6 Workshops... 8 Afsluiting formele gedeelte... 9 Programma Ontvangst met koffie en thee 14:00 Opening (dagvoorzitter Toine Aarts) 14:05 Marcel Klinge (bureau Witteveen + Bos): het Handboek Visstandbemonsteringen 14:30 Hans Roodzand (hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier): ervaringen met het handboek visstandbemonsteringen; een reactie (1) 14:45 Gé van Beek (OVB): ervaringen met het handboek visstandbemonsteringen; een reactie (2) 15:00 Koffie en thee 15:15 Workshop in kleine groepen over mogelijke verbeteringen van het handboek 16:00 Plenaire bespreking resultaten workshop. Aanbevelingen tweede versie van het handboek. O.l.v. Toine Aarts 16:20 Informeel netwerken en bijpraten, met drankje en hapje. 18:00 Globale eindtijd. Inleiding (dagvoorzitter Toine Aarts) Toine Aarts verwelkomt de aanwezigen en uit zijn genoegen over de belangstelling. Vis is hot en zeker monitoring van visbestanden staat volop in de belangstelling met name door de Europese Kaderrichtlijn Water. Hij geeft een toelichting op de ontwikkelingen in het Vissennetwerk. Het heeft even geduurd voordat deze 2de bijeenkomst werd georganiseerd. Na de eerste bijeenkomst van 29 oktober is er veel werk verzet. De eerste actie was het oprichten van de 1

2 stuurgroep. De volgende mensen zijn in de stuurgroep actief betrokken bij de organisatie van het Vissennetwerk: Rombout van Eekelen van bureau Waardenburg, Eddy Lammens van het RIZA, Vincent van der Meij van het Expertisecentrum LNV, Jappie van de Bergs van het Wetterskip Fryslân, Hans Roodzand van het Hoogheemraadschap Hollands Noorder Kwartier, Gerlinde van Thuyne van het Instituut Bosbouw en Wildbeheer in België, Harriët Bakker van RWS directie Limburg, Willie van Emmerik en hijzelf van de OVB. Deze stuurgroep wordt door de OVB ondersteund vanuit de sectie communicatie door Pieter van Yperen, Lonneke Langenberg en Mecheline Muts. Ook is er een logo en een huisstijl ontwikkeld voor het Vissennetwerk. Op dit moment wordt hard gewerkt aan een website waarin die stijl ook terug te vinden zal zijn. Half mei zal de eerste versie van klaar zijn. Het Vissennetwerk organiseert dit jaar drie bijeenkomsten die geheel verschillend van opzet zijn, om te kijken wat aanspreekt en wat het beste aansluit op de behoefte van de deelnemers. De bijeenkomst van vandaag duurt een halve dag. Er is een thema. Bijna de helft van de bijeenkomst is er ruimte om te netwerken. Het idee daarachter is dat een belangrijk onderdeel moet zijn van het Vissennetwerk. Hier kom je je in vis geïnteresseerde collega s tegen en kun je met hen van gedachten wisselen. Ook vandaag is hiervoor na de inleidingen en de workshops ruim tijd gereserveerd. De tweede bijeenkomst zal in de vorm van een buitenexcursie worden gegoten. Deze excursie staat gepland voor 24 juni as. De excursie zal worden georganiseerd door Rombout van Eekelen van Bureau Waardenburg i.s.m. het Zuid-Hollands Landschap en zal plaatsvinden in de omgeving van Ameide in Zuid-Holland. Meer over de organisatie van die dag volgt binnenkort op de website. De derde bijeenkomst staat gepland voor globaal eind oktober. Deze bijeenkomst zal een hele dag in beslag nemen en behandelt een compleet thema. Er is ruimte voor posterpresentaties, kenniskramen etc. Bij alle Vissennetwerkbijeenkomsten staat het informele contact met feitelijk je collega s hoog op de agenda. De OVB hoort natuurlijk graag ideeën vanuit de deelnemers. Wensen met betrekking tot de organisatie of het thema kunnen per worden doorgegeven aan vissennetwerk@ovb.nl. Standaardisering visstandbemonsteringen Het thema van vandaag is Visstandbemonsteringen. De afgelopen jaren is een standaard ontwikkeld door de STOWA. Het resultaat hiervan is weergegeven in het Handboek Visstandbemonstering. Het behandelt niet alleen de bemonstering zelf maar ook de voorbereiding van de bemonstering en de beoordeling van de resultaten. Het idee achter de standaard is dat gegevens, verzameld door verschillende bureaus, beter vergelijkbaar zijn. Daar komt bij dat een standaardbemonstering ook voor de monitoring voor de Europese Kaderrichtlijn Water noodzakelijk is. Piscaria Na het gereedkomen van de standaard hebben de STOWA en de OVB gezamenlijk gewerkt aan de ontwikkeling van software om de verzamelde visgegevens volgens de standaard te kunnen opslaan en beoordelen. Deze software, gebouwd door Royal Haskoning, is Piscaria genoemd. Voor deze gelegenheid zijn 2 laptops achter in de zaal gezet waar men kan kijken hoe het eruit ziet en wat je er mee kunt. De software is nagenoeg klaar voor gebruik en is via de STOWA te bestellen. Van degenen die de software willen gaan gebruiken wordt verwacht dat de verzamelde gegevens ieder half jaar naar de OVB worden gestuurd zodat ze kunnen worden opgenomen in de landelijke 2

3 versie van de software. Op die manier ontstaat een landelijke database met visgegevens waar we allemaal van kunnen leren en er ontstaat een gegevensset waarmee we de STOWA standaard over 4 jaar verder kunnen evalueren. De gegevens zullen onder voorwaarden toegankelijk zijn voor iedereen die een bijdrage levert, net zoals bij de database Limnodata Neerlandica. Marcel Klinge zal nu, als opsteller van het Handboek, een inleiding geven over de afgesproken standaard van visstandbemonstering. Hij zal in zijn inleiding ook ingaan op een aantal onderdelen van de standaard visstandbemonstering die wellicht voor verbetering vatbaar zijn. Vanuit praktijkervaringen zullen vervolgens Hans Roodzand van het Hoogheemraadschap Hollands Noorder Kwartier en Gé van Beek van de OVB hun visie op de standaard te schetsen. In de workshops die na de inleidingen volgen is er gelegenheid om deze punten te bespreken en wellicht te verwerken tot aanbevelingen voor verbetering. Na de workshops is er gelegenheid om de voornaamste punten plenair te presenteren. De inleiders wordt vervolgens om een korte reactie gevraagd. De resultaten van de workshops zullen worden samengevat en in een brief worden aangeboden aan STOWA. Natuurlijk zullen deze samenvatting en de reactie van de STOWA op de website van het Vissennetwerk komen te staan. Presentaties Het Handboek Visstandbemonstering - Marcel Klinge De spreker geeft aan dat de presentatie alleen over de bemonstering gaat, en niet over de beoordeling. Dit omdat de beoordelingswijze gaat veranderen i.v.m. de Europese Kaderrichtlijn Water. Enkele uitgangspunten van het handboek: Standaardiseren is keuzes en afspraken maken; De perfecte bemonsteringsmethode bestaat niet. De grote winst zit in de keuze en afspraak om het allemaal hetzelfde te doen. Dus: dezelfde bemonsteringsmethode, dezelfde vangtuigen, hetzelfde seizoen, dezelfde wijze van uitvoeren, dezelfde inspanning, dezelfde verwerking, dezelfde beoordelingsmethode. Gebruik van bestaande methoden, aandacht voor kosten; Eén standaard voor beantwoording van (bijna) alle vragen, focus op ecologische beoordeling; Handboek levert kennis, geen kunde; Richtlijnen zijn voorlopig. Bijstelling mogelijk op grond van (aantal jaren) ervaring, beleidsontwikkelingen (denk aan Europese Kaderrichtlijn Water) e.d. Enkele belangrijke gemaakte keuzes: Bemonsteringsmethode: Bevist Oppervlak Methode; Vangtuigen: zegen, stortkuil, elektrovisapparaat; Seizoen: half juli-half september; Inspanning: beperkt, naar rato van de grootte van het water. Toelichting op gemaakte keuzes: 3

4 Bemonsteringsmethode (BOM): is meest gangbare methode, algemeen bruikbaar, relatief eenvoudig en kosteneffectief; Vangtuigen: - kuil en zegen voor open water. Zegen: prima vangtuig, veel ervaring mee, afmetingen afhankelijk van grootte water, vooral handig in wat kleiner water (<100 ha). Kuil: vooral in groter water eigenlijk enige vangtuig, keuze voor stortkuil op basis van jarenlange ervaring met allerlei andere kuilen. Stortkuil is sterk, ongevoelig voor lichte obstakels, alle lengteklassen worden in voldoende mate gevangen; - elektrovisapparatuur voor oeverzone: prima vangtuig, veel ervaring mee; Seizoen (half juli-half september): enige periode met relatief homogene verspreiding, enige periode dat visstand goede afspiegeling van ecologische condities vormt, echter ook nadelen, zoals kwetsbaarheid van de vis en bemonstering niet goed mogelijk in zeer plantenrijk water; Inspanning: niet gekozen met het doel om alle aanwezige vissoorten te vangen, maar om bruikbaar beeld tegen zo laag mogelijke kosten te krijgen. Filosofie: door grootste deel van soorten en biomassa te bemonsteren kan het ecologisch functioneren van het water op basis van de visstand goed ingeschat worden. Overigens is gestandaardiseerde inspanning nog bepaald fors te noemen in vergelijking met andere standaarden bijv. CEN. Enkele hete hangijzers c.q. belangrijke kritiekpunten: Keuze van standaard vangtuigen, met name stortkuil. Verandering van vangtuig (denk aan bemonstering Friese boezem: in 1998 stortkuil, in 2002 wonderkuil) introduceert zeer ongewenste variatie in resultaat en problemen met interpretatie, in principe nooit doen! Mogelijke oplossing: gezamenlijk standaard vangtuigen kopen die door iedereen gebruikt kunnen worden (?); Bemonsteringseizoen (zomer): leidt tot zeer ongewenste sterfte onder vangsten. Is inderdaad een probleem, MAAR: - zomer is vaak de enige optie om een representatief beeld te krijgen - sterfte kan zeker nog verminderd worden door optimalisatie verwerking vangsten - in natuurlijke wateren is periodieke vissterfte heel gewoon, de bemonsteringssterfte is bovendien verwaarloosbaar op populatieniveau, dus laten we niet dramatisch doen Weinig aandacht voor zeldzame soorten: is in het algemeen inderdaad zo, maar heeft goede redenen: - Zeldzame soorten niet nodig om ecologische kwaliteit water aan de hand van de visstand te bepalen. Sterker nog: in ecologisch slecht te beoordelen wateren komen vaak nog zeldzame soorten voor. - Bemonsteren zeldzame soorten vraagt al snel om veel inspanning en is dus duur. - Het is maar wat je zeldzaam noemt. Als de visstand in een sloot vooral uit zeldzame soorten bestaat, worden die echt wel gevangen. Wij bedoelen met zeldzaam: die soorten die in een water zeldzaam zijn, dwz héél weinig voorkomen en dus moeilijk te vinden/vangen zijn. Filosofie: als je 80 90% van de aanwezige visbiomassa goed bemonstert, weet je genoeg om de ecologische status van dat water te kunnen beoordelen. 4

5 Ervaringen met visstandbemonsteringen (1) Hans Roodzand Vis van sta in de weg tot steunpilaar? De vis heeft een centrale positie in het waterbeheer bij het Hoogheemraadschap Hollands Noorder Kwartier. Dat heeft onder andere voordelen omdat vis goed werkt als bind- en communicatiemiddel het spreekt iedereen aan. In 2001 en 2002 heeft het Hoogheemraadschap Holland Noorderkwartier een ruime ervaring opgedaan met het Handboek visstand bemonstering. Er is een stappenplan opgesteld om op basis van de visstand de waterkwaliteit te verbeteren. Tot nu toe werd de kennis van de waterkwaliteit veelal vastgelegd met behulp van fysisch/chemische parameters, macro-ionen (SEND) en ecologisch (flora, macrofauna en benthische diatomeeën; STOWA). Het nadeel van deze methoden is dat er op het vlak van de responsfactoren (biologie) nauwelijks mogelijkheden voor trendonderzoek zijn. Verwijderd: ebhulp De nieuwe kennis is gebaseerd op visstandopnamen. In 2002 zijn op 40 representatieve punten visstandopnamen gemaakt met behulp van het Handboek Visstandbemonsteringen. In samenwerking met beroepsvisserij Soortensamenstelling, conditie en leeftijdsopbouw van de vissen bepaald. De huidige visstand van de boezem wateren laat zich het best omschrijven als: gedomineerd door weinig kritische soorten. Van de kenmerkende soorten van stilstaande en plantenrijke wateren (limnofiele) komt alleen de snoek en zeelt nog lokaal abundant voor. Ook kenmerkende soorten voor (licht) brak water zijn weinig aangetroffen. De visbiomassa is op vele plaatsen laag slechts in de binnenduinrand werd veel vis aangetroffen. Verder was de roofvis bezetting vrij laag. Ten slotte was de leeftijdopbouw is onevenwichtig. Zo geeft de afwezigheid van voldoende jaargangen jonge vis aan dat er lokaal een grote tekort is aan paaigebieden. Gebaseerd op van de huidige visstand zijn streefbeelden vastgesteld voor de verschillende boezemwateren. Deze worden aangegeven met: PVP Potentie Voor Planten (helder plantenrijk water), BVB Behoud van Brak (brakke situaties in de boezem zijn bijzonder) en VVV Vrij verkeer voor Vissen Watersystemen toegankelijk voor vis, van zee naar boezem en omgekeerd). De streefbeelden hebben geleid tot beheer- en inrichtingsplannen. Zo wordt er in de planperiode gewerkt aan: inrichten oevers - 10% meer waterriet, aankoop van boezemlanden/zomerpolders (WB21), waardevolle en natuurlijke zoet-zout overgangen herstellen - stimuleren van de aanleg van vismigratievoorzieningen en het afstemmen van verhuurovereenkomsten op de streefbeelden. Opmerkingen bij het Handboek Visstandbemonsteringen zijn: de beroepsvisserij kent het gebied zeer goed en weet waar bepaalde soorten en concentraties vis te vangen zijn, dit kan de objectiviteit van de bemonstering negatief beïnvloeden; bemonsteren in het zomerseizoen lijkt belangrijk - door omstandigheden werd soms buiten het aanbevolen seizoen bemonsterd, dit werd direct gemerkt in de vangstsamenstelling (de brasem was eind september al weggetrokken); 5

6 dode vis doet het echter niet goed in de publieke opinie; in Noord-Holland komen vlak achter de duinen nogal wat brakke wateren voor. Hier kan de elektrovisserij niet of slecht uitgevoerd worden; Ervaringen met STOWA handboek visstandbemonstering (2) Gé van Beek Inleiding De spreker geeft aan dat de OVB ervaring heeft opgedaan met het handboek en dat het op zich een uitstekend uitgangspunt is voor bemonstering en beoordeling van visstand in het algemeen. Spreker zal trachten met een aantal opmerkingen de discussie op gang te krijgen Bemonstering en beoordeling kunnen niet los van elkaar worden gezien. De beoordelingsmethodiek zoals gegeven in het handboek kan afwijken van die zoals in de maak voor de Europese Kaderrichtlijn Water. Bemonsteringsmethodiek zal moeten zijn ontworpen om de vragen te beantwoorden. Het STOWA Handboek richt zich vooral op de ecologische betekenis van de visstand. Het al dan niet voorkomen van een bijzondere en beschermde soort is daarbij niet van groot belang. Bij visonderzoek in natuurgebieden (zoals Speciaal Beschermde Zones van Habitatrichtlijn) zal de mate van voorkomen van beschermde soorten juist wel van belang kunnen zijn. Deze gebieden zijn namelijk aangewezen op basis van het voorkomen van Europese zeldzame soorten. Bemonstering en beoordeling Voor een voorlopige evaluatie van het handboek beperkt de spreker zich tot de bemonstering in relatie tot de beoordeling zoals nu in het handboek gegeven. In het handboek worden ook al aspecten genoemd die voor de evaluatie van belang zijn: Het is goed dat er eindelijk een standaardisatie is. Maar eigenlijk zou de standaardisatie verder kunnen en moeten gaan. Bijvoorbeeld de standaardisatie van de toepassing vangtuigen kan beter (bijv. de wijze van vissen met elektrovisserij en het schepnet); de schepnetmethode is alleen voor beken enigszins gestandaardiseerd, terwijl de toepassing in vele stilstaande watergangen plaatsvindt en relevant is; bij vangst van minder dan 5 soorten mag het beoordelingssysteem niet worden toegepast. Toch hoeft de ecologische waarde van de visstand niet laag te zijn. Interpretatie wordt moeilijk en in ieder geval niet gestandaardiseerd; bemonstering in de zomer geeft veel ongerief en sterfte. Voor de totale visgemeenschap geeft dit mogelijk geen relevante verandering in het ecosysteem zoals het handboek stelt maar in het kader van de Gezondheid en Welzijnswet voor Dieren wordt echter minimaal een verantwoording vereist waarbij mogelijke alternatieven worden besproken. Vooralsnog kan gedacht worden aan; aanpassing van de verwerkingmethode, inzetten van alternatieve bemonsteringsmethoden (zoals sonar) en een vergelijkend onderzoek tussen zomer- en winterbemonsteringen; zomerbemonstering kan ook verstoring in het milieu (zuurstofarmoede, vegetatie) veroorzaken, dit moet ook geëvalueerd worden; meer aandacht voor statistische verantwoording van methodieken. 6

7 het omrekenen naar absolute biomassa s voegt niets toe aan de beoordeling en kan gemakkelijk leiden tot onterechte vergelijkingen. Alternatief zou CPUE (Catch Per Unit of Effort) kunnen zijn. Aanbevelingen voor een aantal vissoorten, zoals beekprik en grote modderkruiper moet op een speciale wijze gevist worden, anders vang je ze niet. Hier moet meer aandacht aan geschonken worden in het Handboek; er moet meer aandacht geschonken aan praktische zaken zoals het incalculeren van mislukte visinspanning, realistische eindtermen en de voldoende ervaring bij de uitvoerenden; de beoordeling moet worden aangepast aan de Europese Kaderrichtlijn Water en de Habitatrichtlijn; er moet ruimte zijn om beargumenteerd af te wijken van het Handboek; vissterfte en ongerief moeten verminderd worden om breed draagvlak te blijven behouden. Mogelijkheden hiertoe kunnen zijn kleinere vangsten, verdoving, euthanasie en alternatieve methoden zoals sonar. Conclusie Het handboek is een goed uitgangspunt maar kan verbeterd en aangevuld worden. Aanpassing aan Kaderrichtlijn en Habitatrichtlijn is gewenst op korte termijn, evenals vermindering ongerief vissen. Daarnaast zal de kwaliteit van de resultaten mogelijk kunnen worden verbeterd door evaluatie van projecten waarbij het handboek is toegepast. De database Piscaria is een belangrijk hulpmiddel voor landelijke opslag en analyse van resultaten waardoor evaluatie van de methodiek kan plaats vinden en de data beschikbaar blijven. 7

8 Workshops In de workshop werd in groepen van 10 personen gesproken over knelpunten en de mogelijke verbeteringen van het Handboek Visstandbemonsteringen. De resultaten van de groepen werden daarna plenair gepresenteerd. Hierbij werd de degenen die een presentatie hadden gehouden om een reactie gevraagd. Hieronder worden de belangrijkste uitkomsten van de workshops en de reacties van de sprekers en die vanuit de zaal besproken. Samenvatting uitkomsten workshops 1. De keuze voor het bemonsteren in de zomer is iets waar velen bezwaar tegen hebben in verband met het ongerief en sterfte van vis. Dit geeft ook problemen in het kader van de Gezondheid en Welzijnswet voor Dieren. Wellicht kan voor bepaalde typen wateren een winterbemonstering als standaard gelden en hoeven zomerbemonsteringen alleen te worden uitgevoerd wanneer sprake is van migrerende visbestanden. Per geval zou gezocht moeten worden naar een zo visvriendelijk mogelijke methode en zou een afweging van belangen gemaakt moeten worden. 2. Er moeten richtlijnen worden opgesteld voor hoe om te gaan bij voorkomend verminderd welzijn van de vis (sedatie, euthanasie, wijze van tijdelijk opslaan van de vis, proefgrootte verkleinen, aantal handelingen verkleinen). 3. Het is bij onderzoek naar de visstand van belang dat de methode goed aansluit op de vraag. Standaardisatie als uitgangspunt is niet geschikt, de onderzoeksvraag / de opdracht moet het uitgangspunt zijn. Dit zal tot meer differentiatie leiden en daarmee zullen meer vraaggerichte standaardmethodieken moeten worden uitgewerkt. 4. Er is in de huidige versie van het handboek te weinig aandacht voor beschermde en zeldzame vissoorten; minder dan vereist door de Flora- en Faunawet. Ook lijkt er te weinig aandacht te zijn voor de economisch minder interessante vissoorten. 5. Uitbreiden in het Handboek van het aantal te gebruiken vangtuigen/methoden (bijv. schepnet, sonar, fuiken, hengelvangstregistratie). Dit om een beter (representatiever beeld) van de visstand te krijgen; 6. Het handboek moet worden aangepast aan de Europese Kaderichtlijn Water (ook aandacht voor internationaal standaardiseren). 7. Uit verschillen in interpretatie van het omgaan met een vangtuig in de huidige praktijk, blijkt dat het nodig is de werkwijze nader in detail te beschrijven (standaardiseren). Verder is het van belang dat de bemonsteraar beschikt over de juiste skills. 8. het is van belang om het handboek actueel te houden, mogelijk door aanvullingen en gefaseerde updates (bijv op CD of als download). 9. De beroepsvisserij is een serieuze partner in de uitvoering van visstandbemonsteringen. Zij heeft veel gebiedskennis en vakmanschap. Er moet wel aandacht besteed worden aan objectiviteit van de bemonstering: opdrachtgever moet aanwezig zijn bij visserij en bewaakt representativiteit. Er zijn gecertificeerde beroepsvissers die meer kunnen (OVB-cursus). Het samenwerken met de beroepsvisserij is alleen haalbaar bij reële tarieven (overleg Combinatie voor Beroepsvissers). 10. Er moet een agenda/lijst gemaakt worden met aan te passen punten in het Handboek. We hoeven niet lang te wachten voor een update. Het handboek kan gefaseerd 8

9 worden bijgesteld. Het is belangrijk om beheerders /betrokkenen snel te informeren door aanvullingen /wijzigingen beschikbaar te maken op CD s of via downloads. 11. Nadenken over hoe opdrachtgevers te stimuleren hun gegevens in te brengen in Piscaria. Geef aan waarom dat belangrijk is. Daarbij ermee rekening houden dat opdrachtgever de mogelijkheid heeft eerst de uitkomsten te publiceren. Voorwaarden stellen voor toegankelijkheid data. (De op de bijeenkomst aanwezige waterbeheerders zagen geen probleem in het beschikbaar stellen van deze data). 12. De Handboekmethode geeft heel absolute getallen als uitkomst. Dit is niet terecht: de onzekerheden zouden moeten worden aangegeven in de resultaten. Het Handboek moet daar handvatten voor geven. Ook is meer aandacht nodig voor de statistische onderbouwing van methodieken. 13. Meer aandacht voor de Rijkswateren; de monitoring daarvoor is allang gestandaardiseerd, maar op een andere wijze. Meer aandacht voor brakke wateren. Afsluiting formele gedeelte Toine Aarts sluit het formele gedeelte van de bijeenkomst af met zijn waardering te uiten voor het enthousiasme en de inbreng van de sprekers en de deelnemers. De resultaten zullen worden aangeboden aan STOWA en zullen op de website van het Vissennetwerk worden geplaatst. Ook een eventuele reactie van STOWA zal daar te zijner tijd te vinden zijn. Hij kondigt de aanvang van het minstens net zo belangrijke informele netwerkgedeelte aan en herinnert de deelnemers aan de volgende bijeenkomst van het Vissennetwerk op 24 juni, de excursie in Zuid-Holland. 9

10 10