s tichting ouw esearch Bouwtechnische details voor energiezuinige woningbouw Copyright SBR, Rotterdam

Transcriptie

1 s tichting ouw esearch Bouwtechnische details voor energiezuinige woningbouw

2

3 stichting houwi$pesearch. Bouwtechnische details voor energiezuinige woningbouw Rotterdam, 1989

4 De stichting stelt zich ten doel: a. in de bouwnijverheid produktiviteit en kwaliteit te verhogen, en de continuïteit in de werkgelegenheid te bevorderen; b. de kennis op het terrein van de bouwnijverheid te vergroten en te verspreiden naar en binnen alle organisaties waarmede de stichting een relatie onderhoudt; c. voorts al hetgeen dat met een en ander rechtstreeks ofzijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin des woords. De stichting en degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken - volgens de huidige stand van wetenschap en techniek - van de in deze publikatie gegevens. Nochtans moet de mogelijkheid dat zich toch onjuistheden in deze publikatie zouden bevinden niet worden uitgesloten. Degene die van deze publikatie gebruik maakt, aanvaardt daarvoor het risico. De stichting sluit, mede ten behoeve van degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van informatie in deze publikatie. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting Bouwresearch. No part ofthis book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch.

5 Inhoud WOORD VOORAF Naden en kieren SAMENVATTING. SUMMARY... I. INLEIDING Opzet van de studie Energiezuinig bouwen Voorschriften Gekozen isolatieniveaus en luchtdichtheidsklassen... Overige energiebesparende trends. Integraal ontwerpen en bouwen Kwaliteitszorg. 2. EISEN AAN WONINGEN 2.1 Energieverbruik Inleiding Uitgangspunten voor de berekeningen Energiebalansen referentiewoning Andere berekeningsmethoden Verschillen in bewoning Gegarandeerd energieverbruik 2.2 Ventilatie Inleiding Gezondheidsaspecten Bouwtechnische aspecten De ventilatiehoeveelheid De ventilatie-eisen De ventilatiesystemen De invloed van de bewoners op het ventilatievoud II Vochttransport en vochtvestiging Begrippen Inwendige condensatie Dampremming Vochtbalans Nieuwe regelgeving Huidige situatie Controles. 2.5 Geluidwering Inleiding Eisen ter beperking van geluid afkomstig van de buren of ontstaan in de eigen woning Eisen ter beperking van geluid niet afkomstig van de buren of ontstaan in de eigen woning Diverse eisen Inleiding Waterdichtheid Hygiëne Veiligheid Bruikbaarheid Lichttoetreding en passieve zonneenergie Compartimentering Luchtdichtheid begane-grond vloer Temperatuurgradiënt in een ruimte Aanwarmtijd EISEN AAN DETAILS Inleiding Luchtdoorlatendheid Inleiding Bewuste en onbewuste ventilatie Infiltratie en energieverbruik Het bepalen van de luchtdoorlatendheid De dimensie van de luchtdoorlatendheidseisen Relatie luchtdoorlatendheid en ventilatiesysteem Ontwerpaspecten Inleiding Thermische kwaliteit Hygrische kwaliteit Luchtdichtheid Waterdichtheid Geluidwerendheid Brandveiligheid Duurzaamheid

6 3.3 Voorbereidingsaspecten uitvoering Inleiding Maatvoering Uniforme materiaalkeus Uniforme oplossingen Standaardafmetingen Maattoleranties Bouwtechniek Tenslotte U i tvoeringsaspecten Inleiding Volgorde in het uitvoeringsproces Beperken van het aantal handelingen Transportcapaciteit en transportprincipe Maatvoering en werkruimte Glas- en waterdicht Resumerend Inleiding Vervangbaarheid Uniformiteit Visuele aspecten Bruikbaarheid Veiligheid. 45 BIJLAGE 1: Referentiewoning (DHV - eengezins - doorzon - tussenwoning ).. 65 BIJLAGE 2: Oi1twerpaspecten luchtdichtheid en transmissiebeperking - procedureschema's realisatie luchtdichtheid en transmissiebeperking 67 BIJLAGE 3: Voorbeeldberekening luchtdichtheid. 69 BIJLAGE 4: Berekening invloed bewonersgedrag op het ventilatievoud en energieverbruik BIJLAGE 5: Berekeningen transmissieverliezen. 74 BIJLAGE 6: Berekening ventilatievouden t.b.v. de energieverbruikberekeningen BIJLAGE 7: Energieverbruikberekeningen voor de referentiewoningen BEOORDEELDE DETAILS 4.1 Selectie Inleiding Beoordelingscriteria Geselecteerde en alternatieve details Kostenconsequenties Inleiding Kostenconsequenties (extra) luchtdichte details Kostenconsequenties energiezuinige aspecten ENERGIEVERLIEZEN TEN GEVOLGE VAN DE DETAILS Inleiding Transmissieverliezen t.g.v. de details Ventilatieverliezen t.g.v. de details BIJZONDERE DETAILS Inleiding Geselecteerde details. 58 LITERATUURLIJST

7 Woord vooraf Energiezuinige gebouwen! In een korte spanne tijds een aanvaardbaar begrip geworden. Een begrip echter waarvan de gevolgen, in wezen luchtdichte gebouwen, niet altijd grondig zijn doordacht. Geen wonder: aan het construeren van deze gebouwen worden andere voorwaarden gesteld dan die ons enige (tientallen) jaren geleden bekend waren. Toen nog niet zo lang geleden de beschikbare hoeveelheid aardgas onuitputtelijk leek en de prijs derhalve laag was, dachten en construeerden wij totaal anders dan nu, als gevolg van de vereiste energiebesparing die van ons verwacht wordt. Aan dat anders construeren wil deze publikatie een bijdrage leveren, in het vertrouwen dat met het toepassen ervan een aantal gevolgen van (energie)zuinig verwarmen, zoals vocht- en condensatieproblemen, tot het verleden zullen behoren. Uiteraard is hierbij, naast de (exploitatie)kosten, rekening gehouden met dat wat nu bekend is van het aan het einde van 1990 van kracht wordende Bouwbesluit, dat onder meer de basisvoorwaarden van het Rijk, waaraan energiezuinige woningen moeten voldoen, zal formuleren. De voor u liggende publikatie, resultaat van een tweejarig onderzoek, is gebaseerd op een theoretische en praktische benadering van het beschikbare materiaal van in de praktijk beproefde bouwtechnische oplossingen waarmee woningen gebouwd (kunnen) worden. Woningen die onder meer aan de hoge, vooraf gestelde, energiebesparende voorwaarden zullen voldoen, zonder tot hinderlijke gevolgen als vochtproblemen aanleiding te geven. Wij verwachten dat deze publikatie 'omgekeerd' zal worden gebruikt. Dat wil zeggen dat de detailboeken in vele tekenkamers een dierbare constructieleidraad zullen worden en dat men, tijdens het gebruik hiervan, ook nog eens het hoe-en-waarom in de bijbehorende beschrijving na zal willen gaan. Tel)slotte hartelijk dank voor de deskundige en positieve bijdragen van onze commissieleden en voor de bekwaamheid en nimmer aflatende ijver van onze rapporteur. De SBR-studiecommissie die het onderzoek zeer intensief begeleidde, was als volgt samengesteld: B.V. van den Bergh (voorzitter) Architect BNA ir. ThJ. van de Brandt Wilma Bouw ThJ. van Egmond Bam Bouwmij. Vermeulen W. Hijmissen Brink luchtverwarming b.v. ir. J. de Leeuw NOVEM Utrecht P.e. Peters Oudenallen b.v. ing. 1. Regelink Nevanco Groep b.v. PJ. Schippers Bouwfonds Ned. Gemeenten ir. A.CJ.M. Swanenberg NOVEM Sittard ir. A. Rip (coördinator) Stichting Bouwresearch Het onderzoek en de rapportage werden uitgevoerd door ing. H.M. Nieman (Urbibouw b.v.). In de kosten van de publikatie is mede bijgedragen door NOVEM. B.V. van den Bergh 5

8

9 Samenvatting De primaire functies van een woning zijn: - het op een veilige manier beschermen van de gebruiker tegen het buitenmilieu; - het in stand houden van een gezond en comfortabel binnenklimaat. Deze uitgangspunten en het gebruik van de woning dienen tegen acceptab(!le jaarkosten gerealiseerd te worden. De woning zal daarom een bepaalde mate van energiezuinigheid moeten bezitten. In de huidige bouwpraktijk is energiezuinig bouwen een algemeen aanvaard begrip geworden, dat de overheid om milieu technische en economische redenen door tal van maatregelen stimuleert. Een energiezuinige woning moet een woning zijn die, om een comfortabel binnenklimaat te realiseren, een relatief geringe hoeveelheid energie nodig heeft. Een laag energieverbruik is om drie redenen belangrijk: - de bewoner is erbij gebaat; - het milieu wordt minder belast; - het verbruik van de (beperkte) hoeveelheid fossiele brandstoffen verloopt langzamer. In normen en verordeningen worden eisen gesteld aan woningen en onderdelen van woningen om energiezuinig te kunnen bouwen. Maar al te vaak is energiezuinigheid door gebrek aan kennis en kwaliteitszorg in de praktijk een loos begrip gebleken. In dit rapport worden voor de meest gebruikte bouwsystemen in ons land de belangrijkste details gegeven. Met deze details zijn alle belangrijke gegevens voor een complete woning gedefinieerd. De details worden op twee isolatieniveaus gegeven, namelijk voor woningen met eeóisolatie-index van 12 en IS (beide niveaus hebben een Re voor de gevel van 2,5 m 2 K/W). De berekeningen worden gegeven op vier niveaus: ft 12 en ft 15 beide met luchtdichtheidsklasse 1 en 2. Luchtdichtheidsklasse 1 is aangehouden voor het ventilatiesysteem dat gebaseerd is op een luchttoevoer door gevel roosters en een luchtafvoer door een mechanisch afzuigsysteem in keuken, badkamer en toilet. Luchtdichtheidsklasse 2 is aangehouden voor het ventilatiesysteem dat evenveel lucht mechanisch toe- als afvoert (gebalanceerde ventilatie). Dit systeem is meestal voorzien van een apparaat dat warmte terugwint uit de afvoerlucht. Met deze details kan een energiezuinige woning gerealiseerd worden. Deze publikatie bestaat uit vier delen. Deel 1 bestaat uit de eisen die gesteld worden aan de woning, details en ontwerp-, uitvoerings- en beheersaspecten. Ook worden de eventuele extra kosten van het energiezuinig bouwen benaderd. In dit deel wordt ook een aantal details gegeven dat gebruikt kan worden voor de gestapelde bouw. Tenslotte worden in de bijlagen van dit deelontwerpprocedures, gedetailleerde berekeningen en de gebruikte referentiewoning gegeven. 7

10 In de delen 2, 3 en 4 worden de bouwkundige details en de bijbehorende bouwfysische gegevens voor de beschouwde bouwsystemen, gietbouw, grote betonelementenbouw en stapelbouw, gegeven. Elk deel is voorzien van een inleiding met daarin opgenomen een beschrijving van het bouwsysteem, tabellen met de verzamelde bouwfysische gegevens en de gehanteerde uitgangspunten. De belangrijkste conclusies die getrokken kunnen worden uit de verzamelde gegevens zijn dat: - energiezuinig bouwen niet of nauwelijks tot kostenverhogingen leidt; - energiezuinig bouwen bereikt wordt indien zorgvuldig integraal (dus bouwkundige en installatietechnische aspecten op elkaar afgestemd) wordt ontworpen en gebouwd, kortom indien de principes van integrale kwaliteitszorg worden gehanteerd. Gebruikers van deze publikatie zullen aan de hand van de verzamelde gegevens in staat zijn om adequate keuzes te maken gebaseerd op overwegingen van: - primair de energetische prestatie en het bouwfysisch gedrag; - secundair de functionaliteit, de levensduur en de kosten. 8