Verkennende proef. Stevia rebaudiana Bertoni. Regio: Rumbeke-Beitem. Auteur: Anke De Dobbelaere. Co-auteur: Emilie Snauwaert

Transcriptie

1 1 Inagro vzw Maatschappij en leefomgeving Anke De Dobbelaere Emilie Snauwaert Ieperseweg Rumbeke België Tel: +32 (0) (0) Fax: +32 (0) Verkennende proef Stevia rebaudiana Bertoni Regio: Rumbeke-Beitem 2012 Auteur: Anke De Dobbelaere Co-auteur: Emilie Snauwaert Dit initiatief kadert binnen het Interreg project Groene Grondstoffen.

2 inagro vzw 2013 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van inagro vzw. De tabellen en figuren uit deze uitgave kunnen worden gebruikt voor publicaties op voorwaarde dat de bron duidelijk vermeld wordt. Inagro vzw stelt zich niet aansprakelijk voor eventuele negatieve gevolgen voortvloeiend uit het gebruik van de voorgestelde resultaten van dit onderzoek. 2

3 3 Inhoud 1 Situering Proefopzet Bodemkarakteristieken Teeltverloop Waarnemingen en beoordeling Resultaten en bespreking Besluit... 21

4 4 1 Situering Stevia rebaudiana Bertoni is een kruid- tot struikachtig plantje waarin nagenoeg calorieloze zoetstoffen zitten verscholen. De soort is lid van de familie van de composieten en werd in de 19 de eeuw voor het bredere wereldwijde publiek ontdekt in Paraguay. Omdat het menselijk lichaam de zoetstoffen (steviolglycosiden) niet kan metaboliseren, zijn deze aanwendbaar voor het zoet maken van caloriearmere voeding. Bij wetenschappers gaan er zelfs stemmen op dat het plantje gezondheid bevorderende effecten kan teweeg brengen. In tegenstelling tot de conventioneel aangewende scheikundige zoetstoffen zoals bv. aspartaam, acesulfaam K, hebben zoetstoffen uit stevia een meer natuurlijke oorsprong. Dit onderscheid biedt stevia als zoetmaker potentieel op de markt. Figuur 1: Stevia rebaudiana Bertoni. Tot voor kort stond de wetgeving de consumptie van steviolglycosiden in Europa niet toe. Eind 2011 werden steviolglycosiden echter erkend als additief (onder de naam E960) in een aantal levensmiddelen. Het gebruik van de blaadjes in voedingsmiddelen is tot op heden nog steeds niet toegestaan, omdat steviablaadjes als een Novel Food worden aanzien. Dit wil zeggen dat men stevia als plantje aanziet als een nieuw (alles na 1997) product, waardoor alle componenten in het plantje moeten getest worden op veiligheid voor consumptie. Gezien de vele componenten, gaat dit om een tijdrovende procedure. Toch kan er ook in de consumptie van de blaadjes in de toekomst nog heel wat potentieel weggelegd zijn. Ook het gebruik van de steviolglycosiden wordt tot op heden nog enigszins beperkt, daar het enkel toegestaan is in producten met een gereduceerde energiewaarde of zonder toegevoegde suikers. De volledige lijst met producten waarin steviolglycosiden toegelaten zijn en onder welke condities, kan men terugvinden in de betreffende verordening van de Europese Commissie 1. Gezien men het plantje voor consumptie in Vlaanderen enkel kan gebruiken indien men de zoetstoffen extraheert met een vastgelegde minimale zuiverheid, moet men dus beschikken over een installatie voor de extractie of beroep doen op een extractiebedrijf. Tot op heden is het aanbod aan extractiebedrijven in Vlaanderen nagenoeg nog beperkt (in ontwikkeling) of onbestaande. Teelt van stevia in Vlaanderen gebeurt tot op heden dan ook enkel als sierplantje dat dan in potjes in o.m. supermarkten wordt verhandeld. Mocht een erkenning van het plantje voor consumptie er ooit komen, dan zouden steviablaadjes ook als keukenkruid heel wat potentieel kunnen bieden. Ook sommige producenten van voedingsmiddelen zien in het rechtstreeks gebruik van de blaadjes meer heil weggelegd dan in het gebruik van de zoetstoffen voor het zoet maken van hun producten. De ervaringen met de teelttechniek van stevia zijn in Vlaanderen tot op vandaag nog zeer beperkt. Om na te gaan hoe stevia als tropisch plantje teelttechnisch zijn ingang in Vlaanderen zou kunnen vinden, richtte Inagro verschillende proeven in. In 2011 startte Inagro een verkennende proef met steviateelt: enerzijds onder plastic afdekking en anderzijds in open lucht. Daar de resultaten toen aantoonden dat stevia o.m. vrij gevoelig is voor windschade, droogte en temperatuurschommelingen, werd er in 2012 opnieuw een proef aangelegd bij Inagro, dit keer enkel onder afdekking. Zo werd er in de dubbele plasticserre een proef aangelegd met stevia van vier verschillende herkomsten. DLV Plant voerde met dezelfde vier herkomsten ook een proef uit in Nederland en deed dit op verschillende bodemtypes in open lucht. Ook werden er bij Inagro een aantal steviaplanten uitgetest (naast de teelt van sla) op NFT (Nutrient film technique) en (naast de teelt van tomaten) op steenwolsubstraat. De resultaten van deze proef kan u verder in dit proefverslag terug vinden. 1 Verord. Commissie nr. 1131/2011, 11 november 2011 tot wijziging van bijlage II bij Verordening (EG) nr. 1333/2008 van het Europees Parlement en de Raad wat betreft steviolglycosiden., Pb.L. 12 november 2011, afl

5 5 Deze proef werd aangelegd in kader van het Interreg-project Groene grondstoffen, innovatief gebruik van landbouwgewassen, met projectpartners in Vlaanderen en Nederland. Dit project werd gesteund door de het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) en de Provincie West-Vlaanderen. 2 Proefopzet Deze tweede verkennende proef had als doel een beter zicht te krijgen op via welke teeltsystemen stevia kan groeien. De teeltsystemen die hierbij werden uitgetest waren: aanplant in volle grond onder de dubbele plasticserre, de inzet van een aantal planten bij teeltsysteem van sla op NFT (Nutrient Film Technique) en de inzet van een aantal planten bij het teeltsysteem van tomaat op steenwolsubstraat, beide onder glazen serre. 2.1 Teelt in volle grond onder dubbele plasticserre Een blokkenproef werd aangelegd in 3 parallellen (proefschema) met plantmateriaal van 4 verschillende herkomsten: Israël, Duitsland, Brazilië en Azië. Elke parallel bestond uit 2 rijen stevia-planten met een tussenrijafstand van 38 cm. Elk veldje omvatte 2x4 planten. Binnen de rij stonden de planten op een afstand 25 cm van elkaar. De planten hadden naargelang de herkomst volgende karakteristieken: Herkomst 1: Israël Stekken/gestekt plantgoed Herkomst 2: Duitsland Figuur 2: Proef met stevia in volle grond onder dubbele plasticserre. Dit plantmateriaal zou ook gestekt zijn. Gezien de houterigheid van de stengel en de beperkte scheutvorming ging het hier wellicht om oudere planten. Geen verdere gegevens over de herkomst Herkomst 3: Brazilië In vitro weefselplanten op agar Overgeplant in trays Groei in stekkamer bij C en 100% RV Herkomst 4: Azië Takii, zaadselectie vanuit Azië, met een duidelijke heterogeniteit tussen de planten onderling (vooral dan wat bladmorfologie betreft).

6 6 Figuur 3: Plantmateriaal met vier verschillende herkomsten. Er werd voor aanplant geen bodemontsmetting uitgevoerd. De aanplant vond plaats in mei. Stevia is een kortedagplant die bloeit bij daglengten korter dan 13 uren. Uit eerder onderzoek door o.m. KULeuven werd aangetoond dat een korte dosis LED-belichting s nachts ervoor kan zorgen dat de bloei wordt uitgesteld en dat het gehalte en de opbrengst aan steviolglycosiden hoger is. Ook dit mogelijk effect wordt in deze aanplant nagegaan door voor 2 herkomsten op telkens 2 veldjes 10 minuten LED-belichting toe te passen halfweg de nacht. Figuur 4: LED-belichting en PARsensoren.

7 7 Figuur 5: Proefschema stevia-aanplant in volle grond onder dubbele plasticserre. 2.2 Teelt op NFT (Nutrient Film Technique, cf. slateelt) TEST 1 - perspot De planten van Israëlische afkomst aangekocht bij een lokale teler. Dit is hetzelfde plantmateriaal als deze van herkomst 1 (Israël) vermeld bij 2.1. De aanplant op NFT vond plaats halfweg mei. In tegenstelling tot sla dat los via perspotaarde op NFT wordt geplaatst, werd stevia in de potjes waarin ze van stek tot jong plantje uitgegroeid waren op NFT geplaatst. TEST 2 - substraat Daar stevia het bij een eerste poging wegens slechte beworteling niet goed deed op NFT, werd nog een tweede poging aangevat met verschillende substraten. Begin augustus werden er stekjes genomen en beworteld in: steenwol (S), perspotaarde (P) en kokos (K). Deze plantjes werden eind augustus nog ingezet op één NFT goot (schema) om een indicatie te krijgen of dit met een ander substraat voor betere resultaten kan zorgen. Zes planten werden in een blokje steenwol op NFT gezet, een gelijk aantal ook in perspotaarde en Figuur 6: Stevia in perspot op NFT. Figuur 7: Stevia in verschillende substraten op NFT. in

8 8 kokos. Van deze planten werd de helft telkens ook nog op een vloeimatje op NFT geplaatst (lichtgrijs). Figuur 8: Proefschema stevia in verschillende substraten op NFT. 2.3 Teelt op steenwolsubstraat (cf. tomaten) Deze planten van Israëlische herkomst (idem als bij 2.1 en 2.2) werden na een extra periode van opkweek bij een lokale teler terug aangekocht. De aanplant vond plaats begin mei. 3 Bodemkarakteristieken 3.1 Teelt in volle grond onder dubbele plasticserre Figuur 9: Stevia op steenwolsubstraat. Bouwvoor (23/04/2012) Voorvrucht zandleem sla Scheikundige analyse labo Inagro ph (KCl) 7,6 koolstof (%) 1,7 stikstof (*) 90 fosfaat (**) 1018 kali (**) 524 magnesia (*) 453 kalk (**) 6445 natrium (**) 74 (*) kg/ha op de bovenste 30 cm (**) In mg per liter grond. zeer hoog tamelijk laag normaal normaal normaal normaal hoog normaal Opm.: Er is een zekere heterogeniteit waar te nemen in het proefveld inzake het vochtgehalte van de bodem: zo is het achterste deel (onderaan proefschema) van het proefveld merkelijk natter dan vooraan. 4 Teeltverloop 4.1 Bemesting Teelt in volle grond onder dubbele plasticserre Voor de bemesting werd een zelfde bemesting als bij sla gehanteerd, deze gebeurde in die mate dat aan de stikstofbehoefte (140 eenheden per ha) werd voldaan. Er werd niet bijbemest Teelt op NFT (Nutrient Film Technique, cf. slateelt) TEST 1 Nutriëntengift (mmol/l)

9 9 Na: 2.02; NH 4 : 0.73; K: 8.94; Ca: 7.08; Mg: 1.99; NO 3 : 21.95; H 2 PO 4 : 1.69; SO 4 : 2.66; Cl: 0.65 EC = 2.98 ms/cm. Van plantdatum tot 27/6 is EC geleidelijk verhoogd van 2.6 tot 3.3 ms/cm. Vanaf 27/6 werd een EC van 2.2 ms/cm bereikt. TEST 2 EC ph Ca K NO3 P Mg Sulfaten Bicarbonaten Fe Mn Zn Cu B mmol mmol mmol mmol mmol mmol mmol μmol μmol μmol μmol μmol 2,21 6,11 5,76 4,54 14,50 1,04 1,74 2,66 0,43 36,38 8,34 11,36 8,38 34,46 Opm.: Achteraf is gebleken dat de ijzergift tijdens test 1 ook lager lag dan bij test Teelt op steenwolsubstraat (cf. tomaten) Nutriëntengift (mmol/l, sporenelementen µmol/l). EC 2,6, maar mogelijk iets hoger. 4.2 Irrigatie Teelt in volle grond onder dubbele plasticserre De waterbehoefte van de steviaplanten werd visueel opgevolgd door de medewerkers van de serre, de gemiddelde watergift bedroeg 159 liter per dag of 361 ml per plant. De watergift gebeurde via T-tape. Net na aanplant werd de voorste helft nog eens extra geïrrigeerd met de gieter, daar het bodemvochtgehalte visueel duidelijk lager was dan in de achterste helft van het proefperceel Teelt op NFT (Nutrient Film Technique, cf. slateelt) TEST 1 De irrigatie gebeurde licht-gestuurd Gemiddelde watergift: 9,5 beurten van 1,5 liter per dag verdeeld over 23 planten of 414 ml/(dag plant). TEST 2 Gemiddelde watergift: gemiddelde van 2,7 beurten van 1,5 liter per goot per dag of 178 ml/(dag plant) Teelt op steenwolsubstraat (cf. tomaten) Elke plant werd geïrrigeerd m.b.v. een druppelaar (gemiddeld 846 ml per druppelaar).

10 Klimaat Teelt in volle grond onder dubbele plasticserre T: gem. 19,6 C, min. 6,5 C, max. 43,1 C RV: gem. 77,7%, min. 19,1%, max. 100% Teelt op NFT (Nutrient Film Technique, cf. slateelt) TEST 1 T: gem. 18,7 C, min. 7,8 C, max. 36,7 C RV: gem. 69,6%, min. 19,1%, max. 100% TEST 2 T: gem. 11,1 C, min. 4,1 C, max. 31,7 C RV: gem. 85,0%, min. 28,1%, max. 100% Teelt op steenwolsubstraat (cf. tomaten) T: gem. 21,0 C, min. 15,0 C, max. 38,0 C RV: gem. 76,8%, min. 37,1%, max. 100% 4.4 Gewasbescherming Teelt in volle grond onder dubbele plasticserre Gezien er op stevia geen gewasbeschermingsmiddelen erkend zijn voor gebruik, diende elk product dat werd gebruikt onder algemene machtiging gemeld te worden bij de federale overheid. Na de oogst vond er een oogstvernietiging plaats (dit gebeurde na drogen en verzenden voor analyse van alle stalen begin november). Tabel 1 geeft een overzicht van alle uitgevoerde behandelingen. Tabel 1: Gewasbescherming (werkzame stof + handelsproduct) Datum Functie Werkzame stof Handelsproduct & dosis 30/05/2012 insecticide (witte vliegen) pymetrozin Plenum (4g/are) 6/06/2012 insecticide (witte vliegen) thiacloprid Calypso 480 SC (2,5 ml/are) 7/06/2012 insecticide/groeiregulator (witte vliegen) pyriproxyfen Admiral (1,5 ml/are) 15/06/2012 insecticide (witte vliegen) pymetrozin Plenum (4g/are) 15/06/2012 insecticide/groeiregulator (witte vliegen) pyriproxyfen Admiral (1,5 ml/are) 5/07/2012 fungicide boscalid, pyraclostrobin Signum (15 g/are) 30/07/2012 insecticide (bladluizen) pirimicarb Pirimor (4g/are) 30/07/2012 insecticide (rupsen) Bacillus Thuringiensis Xentari WG (10g/are) 13/08/2012 fungicide boscalid, pyraclostrobin Signum (15 g/are) 21/08/2012 fungicide thiofanaat-methyl Topsin M 500 SC (16 ml/are) 21/08/2012 fungicide boscalid, pyraclostrobin Signum (15 g/are) Naast de uitgevoerde symptomatische behandelingen werd er buiten proef ook geëxperimenteerd met de biologische bestrijder: Amblyseius swirskii. Figuur 10: Experiment met roofmijten op steviaplanten buiten proef.

11 Teelt op NFT (Nutrient Film Technique, cf. slateelt) De planten kregen zelf geen specifieke behandeling, maar konden wel invloed ondervinden van de bestrijdingstechnieken die bij ernaast bij de sla gehanteerd werden Teelt op steenwolsubstraat (cf. tomaten) De planten kregen zelf geen specifieke chemische behandeling, maar konden mogelijks wel effect ondervinden van de bestrijdingstechnieken die bij tomaat gehanteerd werden: de inzet van biologische bestrijders (Macrolophus) en zwavelpotten die s nachts enkele uren zwavel verdampen. 4.5 Oogst Alle planten werden telkens geoogst met de snoeischaar tot op 2 à 3 knopen om voldoende hergroei te garanderen Teelt in volle grond onder dubbele plasticserre De eerste oogst vond plaats eind juni, de tweede oogst op begin augustus en de derde oogst begin oktober Teelt op NFT (Nutrient Film Technique, cf. slateelt) Figuur 11: Eerste oogst van de steviaplanten in volle grond. TEST 1 Gedurende het groeiseizoen vertoonden de planten duidelijke symptomen (geelverkleuring van het blad) van een nutriëntendeficit. Uitplating van het blad gaf geen ziekten weer. Daaraan gekoppeld was ook de wortelgroei gelimiteerd met mogelijk een (secundaire) aantasting van Pythium. Wellicht is de beperkte wortelgroei te wijten aan een belemmering van de wortels en/of een te hoge watergift, waardoor de wortels van de planten altijd nat stonden. Wegens gebrekkige groei werden deze planten eind juli verwijderd van de NFT. Een opbrengstbepaling bleek gezien de slechte groei en kwaliteit van de bladeren niet relevant en wordt hierna bij de resultaten niet verder besproken. Figuur 12: Slechte groei van stevia op NFT. Figuur 13: Experiment met verschillende substraten op NFT. TEST 2 Gezien de late duur en steeds korter wordende daglengte waardoor de planten al snel gingen bloeien was het niet mogelijk om nog een proef te doen om totale mogelijke opbrengsten na te gaan. De bedoeling van deze tweede test was nagaan of telen van stevia op NFT zo onmogelijk was door het eerdere gebruik van de perspotjes. In deze tweede test was duidelijk te zien dat de plantjes in het begin nog goed groeiden en na een maand al snel ook gingen bloeien, waardoor de vegetatieve groei beperkt was. Een opbrengstbepaling leek omwille van de lage biomassaaanwas niet relevant, wel werd gekeken naar de overleving en de gezondheidsstatus van de planten. Algemeen kan gezegd worden dat de planten in test 2 beter stonden dan in de eerste test. Grote verschillen tussen de substraten onderling waren er niet echt waarneembaar. Wel waren de blaadjes van de plantjes die op een vloeimat geplaatst waren (althans voor de winter) meer donkergroen van kleur.

12 Teelt op steenwolsubstraat (cf. tomaten) Om het effect na te gaan van een meervoudige oogst t.o.v. één oogst aan het einde van het groeiseizoen, werd ervoor gekozen om 2 van de 6 planten enkel bij de laatste oogst mee te oogsten. De andere 4 planten werden drie maal geoogst. De eerste oogst vond plaats halfweg juni, de tweede oogst begin augustus. Alle planten (incl. de nog niet geoogste planten) werden (voor sommigen een derde keer) volledig geoogst begin oktober. De planten waren op dat ogenblik aan het bloeien, waardoor de vegetatieve groei reeds werd gelimiteerd. 4.6 Drogen Het drogen van de blaadjes na oogst gebeurde in plastic bakken in de stookruimte van de serre. De blaadjes werden na 1 à 2 dagen gekeerd Figuur 14: Stevia op steenwolsubstraat net voor de laatste oogst. om schimmelvorming te voorkomen en snelle droging te bewerkstelligen. Begin november werden de stalen verzameld en verstuurd naar KHBO voor verdere analyse op het gehalte aan steviolglycosiden. 5 Waarnemingen en beoordeling 5.1 Zaaien of stekken Stevia is een lichtkiemer. Uit literatuur is echter geweten dat het zaad doorgaans een lage kiemkracht heeft. Een eerdere poging tot zaai bij een plantenkwekerij bij een temperatuur van C mislukte. Bij Inagro werd een tweede poging gedaan om stevia te zaaien: dit gebeurde in een zaaibak op zaaiaarde waar de zaadjes werden uitgestrooid en overdekt met een dun laagje fijn zand. De zaaibak werd vervolgens onder wit plastic in de serre gezet zodat de luchtvochtigheid voldoende bewaard bleef. Uit 25 zaadjes groeide uiteindelijk slechts 1 plantje. Het is aldus niet altijd zo evident om stevia via zaad te vermeerderen. Figuur 15: Zaai van stevia. Naar aanleiding van de tweede test op NFT werden er stekjes gemaakt die afgedekt onder wit plastic wortelden in 3 verschillende substraten (steenwol, perspot, kokos). Dit stekken lukte voor 100%. In de praktijk wordt ook meristeemcultuur uitgevoerd. De methode voor vermeerdering waarvoor men uiteindelijk kiest, zal in grote mate bepaald worden door de kostprijs en de beschikbare arbeid. 5.2 Schadebeelden Figuur 16: Stekjes van stevia gemaakt voor NFT. Algemene bevindingen bij de teelt in binnen- en buitenland geven weer dat stevia gevoelig is aan schimmels. Ziekten die in het buitenland (India, Argentinië, ) vermeld worden zijn: Sclerotinia stengelbasisrot, Septoria bladrot, Alternaria, Fusarium stengelrot, Rhizopus, Phytophthora

13 13 stengelrot, Rhizoctonia en echte meeldauw 2. Bij Inagro werd in de proef onder dubbele plasticserre (na uitplatingen van het blad) na 1 ste oogst aantasting door Botrytis, Phytophthora en Pythium waargenomen. Na 2 de oogst kwam daar ook nog Fusarium bij. De graad van ziekteaantasting verschilde echter volgens de herkomst van het plantmateriaal. Er werd voor geopteerd de graad van aantasting na 1 ste en 2 de oogst te scoren aan de hand van een schaal (figuur 17). Figuur 17: Score volgens ziekteaantasting. Na 1 ste oogst bedroeg de overleving (incl. planten buiten proef) nog 95,4%, na 2 de oogst werd dit getal gereduceerd naar 65%. Aanvankelijk bleek vooral de stevia van Israëlische en Aziatische afkomst aangetast. Na tweede oogst was de stevia van Israëlische en Duitse afkomst nagenoeg volledig afgestorven. Vooral de Braziliaanse herkomst bleek zelfs bij derde oogst nog enige weerstand te bieden, wat ook resulteerde in hogere biomassaopbrengsten (zie verder). 2 - Maiti C. K., Sen, S., Acharya, R. & Acharya K. (2007). First report of Alternaria alternata causing leaf spot on Stevia rebaudiana. Plant Pathology 56: Campos, R. (2012). Stevia in the field Challenges. In: Eustas (2012). Stevia: 6 months beyond authorization. Proceedings of the 6 th Stevia Symposium 2012 organised by EUSTAS. Leuven, 3-4 July 2012.

14 Score mate van ziekteaantasting (0-5) Score mate van ziekteaantasting (0-5) 14 Ziektescore na 1ste oogst Ziektescore na 2de oogst Herkomst Herkomst Op dit ogenblik zijn er in Vlaanderen geen chemische bestrijdingsmiddelen erkend op stevia. Er werd voor gekozen de planten o.b.v. de schade symptomatisch te gaan behandelen met de producten vermeld onder 4.4 (3x met Signum en 1x met Topsin). Met een voldoende warm en droog klimaat en zo steriel mogelijke condities kan de aantasting beperkt worden, stoken gaat echter met hogere kosten gepaard. In de dubbele plastic serre werd er ook niet aan bodemontsmetting gedaan, wat een aanleiding kan zijn voor de hogere mate van aantastingen t.o.v. bv. deze in de tomatenserre. Daar ook nog onvoldoende geweten is wat de optimale watergift is voor stevia en er in de dubbele plasticserre enigszins sprake was van verslemping van de bodem door een mogelijk te abrupte watergift, kunnen te vochtige en warme condities ook schimmelvorming in de hand gewerkt hebben. Eenzelfde probleem werd eerder ook vastgesteld met de teelt van aardbei in deze serre. Ook heel wat plagen weten stevia te smaken. Bij de teelt in volle grond onder dubbele plastic werd zo aantasting waargenomen door witte vliegen, bladluizen, tripsen en rupsen. Ook hier werd ervoor geopteerd om deze aantasting symptomatisch chemisch te gaan bestrijden (onder machtiging, zie ook 4.4). De bladluizen werden door Kurt De Rodder van de firma Koppert gedetermineerd als Brachycaudus helichrysi of groene kortstaartluis. Als parasieten konden hierop eventueel Aphidius ervi en Aphidius matricarae ingezet worden, evenals een aantal predatoren. Er werd echter voorafgaand aan deze determinatie reeds chemische bestrijding ingezet. Het experiment buiten proef met inzet van een aantal zakjes Amblyseius swirskii, gaf als voorlopig resultaat dat de biologische bestrijder na een tijdje wel nog enigszins terug te vinden is en dus wel kan overleven op stevia zonder merkelijke schade aan te brengen, maar ook niet in talrijke aanwezigheid. Bestrijdende resultaten werden hier nog niet nagegaan.

15 Opbrengst vers (kg/plant) 15 6 Resultaten en bespreking 6.1 Overzicht biomassa-opbrengsten & opbrengst aan steviolglycosiden Eerste oogst Gemiddeld vers gewicht (kg/plant) Stdev % DS % Totaal steviolglycosiden %RebA %Stev %RebF %RebC %DulcA %RebG %Rub %RebB %SB %DulcB Israël 0,0901 0,0052 a 0,1553 0,1258 0,0286 0,0826 0,0014 0,0073 0,0023 0,0021 0,0007 0,0001 0,0003 0,0005 Duitsland 0,0269 0,0026 d 0,1542 0,1071 0,0203 0,0741 0,001 0,0056 0,0021 0,0027 0,0006 0,0002 0,0002 0,0003 Brazilië 0,0363 0,0050 c 0,179 0,0674 0,0213 0,0369 0,0007 0,0048 0,0012 0, ,0001 0,0003 Azië 0,0467 0,0043 b 0,1971 0,0862 0,018 0,056 0,001 0,004 0,0024 0,0035 0,0004 0,0003 0,0001 0,0003 V.C. 9,00% Steenwol verdeeld 0,1735 0,0205 0,1507 0,0899 0,0207 0,0586 0,0011 0,0048 0,0014 0,0018 0,0005 0,0002 0,0003 0,0006 LED Israël 0,0741 0,0071 0,1443 0,1071 0,0225 0,0724 0,0012 0,0055 0,0021 0,0021 0,0006 0,0002 0,0005 LED Brazilië 0,0387 0,0040 0,1587 0,057 0,0172 0,0317 0,0009 0,0039 0,001 0,0017 0,0001 0,0001 0,0003 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0 1ste oogst - dubbele plasticserre Israël Duitsland Brazilië Azië LED Israël LED Brazilië Figuur 18: Opbrengstgegevens (kg/plant) vers plantmateriaal na eerste oogst. De eerste oogst toonde opbrengsten tussen 0,027 en 0,09 kg verse massa per plant. De drogestofgehaltes lagen daarbij tussen 15,4 en 19,7%. De Israëlische herkomst vertoonde de grootste opbrengst. De Aziatische, Braziliaanse en Duitse herkomst gaven aanzienlijk lagere opbrengsten bij eerste oogst, met een verschil van ruim 50% vergeleken met de Israëlische herkomst Tweede oogst Gemiddeld vers gewicht (kg/plant) Stdev % DS %Totaal steviolglycosiden %RebA %Stev %RebF %RebC %DulcA %RebG %Rub %RebB %SB %DulcB Israël 0,0821 0,0094 c 0,2025 0,1496 0,0355 0,0925 0,002 0,0096 0,0022 0,0056 0,0006 0,0005 0,0003 0,0006 Duitsland 0,0935 0,0126 b 0,1965 0,1661 0,0381 0,105 0,003 0,0103 0,0026 0,0054 0,0006 0,0007 0,0003 0,0007 Brazilië 0,1141 0,0015 a 0,2185 0,1263 0,0454 0,0634 0,002 0,0097 0,0018 0,0028 0,0005 0,0004 0,0002 0,0003 Azië 0,0782 0,0015 d 0,2018 0,1162 0,0348 0,0654 0,002 0,0061 0,0028 0,0041 0,0004 0,0002 0,0002 0,0004 V.C. 6,89% Steenwol verdeeld 0,0978 0,0368 0,139 0,1033 0,0244 0,0672 0,002 0,0063 0,0063 0,0015 0,0004 0,0004 LED Israël 0,0586 0,0094 0,2118 0,1626 0,0397 0,1026 0,002 0,009 0,0021 0,005 0,0005 0,0006 0,0003 0,0006 LED Brazilië 0,1053 0,0015 0,2053 0,1258 0,0479 0,0599 0,002 0,0097 0,0019 0,003 0,0005 0,0004 0,0002 0,0004

16 Opbrengst vers (kg/plant) 16 0,14 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0 2de oogst - dubbele plasticserre Israël Duitsland Brazilië Azië LED Israël LED Brazilië Figuur 19: Opbrengstgegevens (kg/plant) vers plantmateriaal bij tweede oogst. Bij de tweede oogst gaf de Braziliaanse herkomst de grootste opbrengst, gevolgd door respectievelijk de Duitse, de Israëlische en de Aziatische herkomsten. De opbrengsten lagen tussen 0,08 en 0,11 kg verse massa per plant. De DS-gehaltes werden hoger gemeten dan bij eerste oogst en liggen rond de 20%.

17 Opbrengst vers (kg/plant) Derde oogst Gemiddeld vers gewicht (kg/plant) Stdev % DS % Totaal steviolglycosiden %RebA %Stev %RebF %RebC %DulcA %RebG %Rub %RebB %SB %DulcB Israël 0,0079 0,0007 c 0,2234 0,1111 0,0257 0,07 0,0019 0,006 0,0019 0,0042 4E-04 0,0004 2E-04 0,0003 Duitsland 0,0055 0,0031 d 0,2958 0,1288 0,033 0,0782 0,0021 0,0075 0,0022 0,0044 5E-04 0,0005 2E-04 0,0004 Brazilië 0,0728 0,0042 a 0,2059 0,1083 0,0377 0,055 0,0017 0,008 0,0016 0,003 4E-04 0,0003 3E-04 0,0003 Azië 0,0512 0,0022 b 0,226 0,1102 0,0235 0,0711 0,0016 0,0047 0,0038 0,0042 4E-04 0,0003 1E-04 0,0004 V.C. 7,49% Steenwol verdeeld 0,0745 0,0618 0,1535 0,0746 0,0193 0,0464 0,0011 0,0038 0,0012 0,002 3E-04 0,0002 1E-04 0,0003 Steenwol 1 oogst 1,1915 0,3755 0,1962 0,1166 0,038 0,0641 0,002 0,0076 0,001 0,0028 2E-04 0,0003 2E-04 0,0004 LED Israël 0,0008 0,0009 0,2074 0,0971 0,031 0,0512 0,0014 0,0061 0,0015 0,0041 5E-04 0,0004 3E-04 0,0007 LED Brazilië 0,0640 0,0175 0,1998 0,1105 0,0376 0,057 0,0019 0,0076 0,0019 0,0031 4E-04 0,0004 2E-04 0,0003 0,09 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0 3de oogst - dubbele plasticserre Israël Duitsland Brazilië Azië LED Israël LED Brazilië Herkomst Figuur 20: Opbrengstgegevens (kg/plant) vers plantmateriaal na derde oogst. Bij de derde oogst bleef er van de Israëlische en Duitse herkomsten nog weinig over na ziekteaantastingen. De Braziliaanse herkomst deed het daartegenover nog goed qua opbrengst en werd daarin gevolgd door de Aziatische herkomst. De Braziliaanse herkomst was ook in mindere mate aangetast door schimmels Totale opbrengst per plant Totale opbrengst vers Totaal steviolglycosiden Totale DS RebA Stev RebF RebC DulcA RebG Rub RebB SB DulcB Israël 180, ,3846 4,4437 1,0358 2,8173 0,0595 0,2723 0,0721 0,1299 0,0205 0,0104 0,0095 0,0175 Duitsland 125, ,1467 3,7055 0,8380 2,3637 0,0535 0,2247 0,0601 0,1176 0,0143 0,0145 0,0067 0,0148 Brazilië 223, ,4241 5,2107 1,8356 2,6451 0,0749 0,3930 0,0767 0,1284 0,0185 0,0145 0,0101 0,0139 Azië 176, ,5392 3,9005 0,9863 2,3691 0,0545 0,1874 0,1102 0,1454 0,0146 0,0094 0,0052 0,0137 Steenwol verdeeld 345, ,1695 4,6072 1,0935 2,9759 0,0617 0,2546 0,1359 0,0903 0,0219 0,0075 0,0090 0,0246 Steenwol 1 oogst 1191, , ,2579 8, ,9848 0,4675 1,7767 0,2338 0,6546 0,0468 0,0701 0,0468 0,0935 LED DP Israël 133, ,2686 3,1796 0,7384 2,0563 0,0391 0,1715 0,0488 0,0852 0,0127 0,0075 0,0059 0,0129 LED DP Brazilië 207, ,5347 4,4812 1,6214 2,2178 0,0730 0,3307 0,0715 0,1149 0,0165 0,0138 0,0075 0,0143

18 Totale DS-opbrengst (kg/plant) Opbrengst vers (kg/plant) 18 1,4 Totale opbrengsten vers 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 DP Israël DP Duitsland DP Brazilië DP Azië STW Israël 3 oogsten STW Israël 1 oogst LED Israël LED Brazilië Figuur 21: Totale opbrengst (kg/plant) aan vers plantmateriaal na 3 oogsten (uitz.: 2 planten op steenwolsubstraat werden slechts 1 keer geoogst (= STW Israël 1 oogst ). Samenvoegen en vergelijken van de opbrengsten van alle oogsten geeft weer dat de planten op steenwolsubstraat die slechts één keer werden geoogst, namelijk aan het einde van het oogstseizoen, ruimschoots de hoogste opbrengsten gaven. De tweede hoogste opbrengst kwam van de planten op steenwolsubstraat die meermaals geoogst werden. In volle grond gaf de Braziliaanse herkomst de hoogste opbrengst, gevolgd door respectievelijk de Israëlische en Aziatische herkomst. De Duitse herkomst gaf de laagste totale verse opbrengst. LED-belichting zorgde niet voor hogere opbrengsten aan vers materiaal. 0,25 Totale DS-opbrengst per plant 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 Israël Duitsland Brazilië Azië Steenwol verdeeld Steenwol 1 oogst LED DP Israël LED DP Brazilië Figuur 22: Totale DS-opbrengst (kg/plant) na alle oogsten.

19 Totale glycosidenopbrengst (kg/plant) 19 Rekening houdend met de DS-gehaltes per herkomst werd een gelijkaardige vergelijking waargenomen, met deze verschillen dat de opbrengst van de planten op steenwol die meerdere keren geoogst waren slechts lichtjes meer hoger waren dan deze van de Braziliaanse herkomst in grond onder de dubbele plasticserre. De Aziatische herkomst gaf een licht hogere opbrengst wat DS betreft dan de Israëlische herkomt. LED belichting bleek ook qua DS-opbrengst geen verschil te geven. 0,030 Totaal steviolglycosiden (kg/plant) 0,025 0,020 0,015 Totaal steviolglycosiden (kg/plant) RebA (kg/plant) 0,010 Stev (kg/plant) 0,005 0,000 Figuur 23: Totale opbrengst aan steviolglycosiden en rebaudioside A en stevioside afzonderlijk. Op vlak van de totale opbrengst aan steviolglycosiden, rebaudioside A en stevioside gaf de eenmalige oogst op steenwolsubstraat aan het einde van het groeiseizoen de hoogste opbrengsten, met daarbij een ruim verschil vergeleken met de andere behandelingen. Naar herkomst toe gaf de Braziliaanse herkomst de hoogste totale opbrengst aan steviolglycosiden en de hoogste opbrengst aan reba. De Israëlische herkomst gaf de hoogste opbrengst aan stevioside. De planten die rechtstreeks onder LED-belichting waren geplaatst gedurende 10 min. s nachts gaven geen hogere maar zelfs iets lagere opbrengsten aan steviolglycosiden.

20 Totale glycosidenopbrengst (kg/plant) 20 0,0020 Totaal steviolglycosiden (kg/plant) 0,0018 0,0016 0,0014 0,0012 0,0010 0,0008 0,0006 0,0004 0,0002 RebF (kg/plant) RebC (kg/plant) DulcA (kg/plant) RebG (kg/plant) Rub (kg/plant) RebB (kg/plant) SB (kg/plant) DulcB (kg/plant) 0,0000 Figuur 24: Opbrengst aan andere steviolglycosiden na drie oogsten. Ook wat de andere steviolglycosiden betreft gaf de eenmalige oogst op steenwolsubstraat de hoogste opbrengsten. Opvallend waren daarnaast ook de hogere opbrengst van de Aziatische herkomst op vlak van dulca en rebg t.o.v. de Braziliaanse herkomst die eenzelfde behandeling onderging en de hoogste verse en DS-opbrengsten vertoonde Totale opbrengsten per ha De totale opbrengsten per plant werden omgerekend per ha uitgaande van planten/ha in volle grond (d.i. de dichtheid gehanteerd in de aanplant van DLV Plant in volle grond in open lucht) en planten/ha op steenwolsubstraat. Totale opbrengst vers (kg/ha) Totaal steviolglycosiden (kg/ha) Totale DS RebA Stev RebF RebC DulcA RebG Rub RebB SB DulcB (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) Israël ,18 51,79 140,86 2,98 13,62 3,61 6,50 1,02 0,52 0,48 0,88 Duitsland ,28 41,90 118,18 2,68 11,23 3,00 5,88 0,72 0,73 0,33 0,74 Brazilië ,54 91,78 132,26 3,75 19,65 3,83 6,42 0,92 0,72 0,51 0,70 Azië ,02 49,32 118,46 2,73 9,37 5,51 7,27 0,73 0,47 0,26 0,68 Steenwol verdeeld ,36 54,67 148,79 3,09 12,73 6,80 4,52 1,10 0,38 0,45 1,23 Steenwol 1 oogst ,89 444,17 749,24 23,38 88,83 11,69 32,73 2,34 3,51 2,34 4,68 LED DP Israël ,98 36,92 102,82 1,96 8,58 2,44 4,26 0,64 0,38 0,30 0,65 LED DP Brazilië ,06 81,07 110,89 3,65 16,54 3,57 5,75 0,83 0,69 0,37 0,72 Dit geeft opbrengsten van 1,2 tot 5,4 ton DS per ha. Met de hoogste opbrengst na 1 oogst op steenwolsusbtraat.

21 21 Daar de planten in de dubbele plasticserre op een afstand van 0,25 m op 0,38 m werden aangeplant, kunnen opbrengsten ook herberekend worden naar een dichtheid van planten per ha en planten per ha nog steeds op steenwolsubstraat. Totale opbrengst vers (kg/ha) Totaal steviolglycosiden (kg/ha) Totale DS RebA Stev RebF RebC DulcA RebG Rub RebB SB DulcB (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) (kg/ha) Israël ,59 108,76 295,81 6,25 28,60 7,57 13,64 2,15 1,09 1,00 1,84 Duitsland ,08 87,99 248,19 5,62 23,59 6,31 12,35 1,50 1,52 0,70 1,55 Brazilië ,13 192,74 277,74 7,87 41,26 8,05 13,49 1,94 1,52 1,06 1,46 Azië ,55 103,56 248,76 5,72 19,67 11,57 15,27 1,53 0,99 0,55 1,44 Steenwol verdeeld ,36 54,67 148,79 3,09 12,73 6,80 4,52 1,10 0,38 0,45 1,23 Steenwol 1 oogst ,89 444,17 749,24 23,38 88,83 11,69 32,73 2,34 3,51 2,34 4,68 LED DP Israël ,86 77,54 215,91 4,11 18,01 5,12 8,94 1,33 0,79 0,62 1,36 LED DP Brazilië ,53 170,25 232,87 7,67 34,73 7,51 12,06 1,74 1,44 0,79 1,50 Dit geeft opbrengsten van 2,4 tot 5,4 ton DS per ha, met de hoogste opbrengst bij 1 oogst op steenwolsubstraat. In volle grond werd de hoogste opbrengst berekend voor de Braziliaanse herkomst, namelijk 4,9 ton DS/ha. De oogsten bij DLV Plant waar dezelfde herkomsten tot 2 maal toe werden geoogst in open lucht gaven opbrengsten van de volledige plant van 1,3 tot 5,8 ton DS/ha of 4-18 ton/ha vers. Daar het aandeel stengel op de verse massa zo n 17 à 59% kan innemen, kan er geconcludeerd worden dat de opbrengsten in Nederland wel iets lager waren dan deze bij Inagro onder de dubbele plasticserre. Naargelang de locatie van aanplant bekwam DLV Plant enerzijds de hoogste opbrengsten met de Israëlische gevolgd door de Braziliaanse herkomst en anderzijds met de Aziatische herkomst op de tweede locatie. 7 Besluit Deze proef gaf aan dat er bij het onder afdekking telen van stevia een doordachte keuze moet gebeuren m.b.t. het teeltsysteem. Gezien de grote verschillen qua opbrengsten tussen de uitgeteste teeltsystemen onderling, kan men stellen dat stevia vooral warme omstandigheden vereist, met een minimale ziektedruk en een voldoende gelijkmatige water- en nutriëntengift. Daarbij kwam het teeltsysteem op steenwolsubstraat (cf. tomaat) naar voor als het teeltsysteem dat de hoogste opbrengsten gaf, met een voorkeur voor een eenmalige oogst. Toepassen van LEDbelichting binnen deze proef gaf niet meteen een verschil in opbrengsten, dit dient verder meer uitgebreid te worden onderzocht. Uit het vergelijken van deze proef met de verkennende proef die bij Inagro in 2011 werd uitgevoerd blijkt ook dat het telen van stevia in open lucht nog niet noodzakelijk moet uitgesloten worden. Verder onderzoek naar ziektepreventie- en bestrijding, water-, licht- en nutriëntengift zijn noodzakelijk om de teelttechniek te optimaliseren. Op dit ogenblik zijn er geen gewasbeschermingsmiddelen toegestaan op stevia, voor consumptie zou het vers blad in principe dus biologisch moeten geteeld worden. Ook wat veredeling betreft kan er nog heel wat werk verricht worden. Een element dat ook zal doorwegen in de uiteindelijke keuze qua teeltsysteem van de teler is hoe het finaal product er moet uitzien. Afhankelijk van de vraag naar eerder kruiden potjes of eerder geoogste blaadjes, zal ook het teeltsysteem er anders uitzien. Of het telen van stevia in Vlaanderen een rendabele uitkomst kan bieden, hangt in grote mate af van het vinden of evolueren van een lokale afzetmarkt voor de blaadjes, daar er tot op heden nagenoeg geen extractiebedrijven in de grensregio bekend zijn en het plantje vers nog niet mag

22 22 geconsumeerd worden. Als sierplantje wordt stevia wel reeds in Vlaanderen geteeld en vermarkt in kleinere potjes als waren het kruiden. Deze proef werd uitgevoerd binnen het Interreg-project Groene Grondstoffen, innovatief gebruik van landbouwgewassen met steun van de Europese Unie en provincie West-Vlaanderen.