PIANO PRACTICUM. Tilmar Junius - Leerdam, februari 2004 Met dank aan Klaas de Jong (NNC), Jan Voogd (NNC) en Eric Gieben (KC)

Transcriptie

1 READER PIANO PRACTICUM JAZZ 1 Tilmar Junius - Leerdam, februari 2004 Met dank aan Klaas de Jong (NNC), Jan Voogd (NNC) en Eric Gieben (KC) Updates, contact en meer informatie:

2 INHOUD READER PIANOPRACTICUM JAZZ 1 Algemene inleiding Redenen leerdoelen elementen hoekstenen algemene aanwijzingen werkvormen Uitgangspunten Algemene aanwijzingen en werkvormen 3. Faseplan Houding en vingerzettingen Vingernummering majeur toonladders mineur toonladders chromatische toonladder Hele-toons toonladders drieklanken, twee mogelijkheden voicings Houding Vingerzettingen 3. Guide tone voicings Guide tone guide tone voicings GTV primaire voicings - primary voicings duimenruil - typerende klank van de modus typerende toon Functionele jazz harmonie Modale jazz harmonie 3. Overzicht primaire voicings 3a. Overzicht primaire voicings functionele harmonie 1 3b. Overzicht primaire voicings modale harmonie 1 4a. Overzicht primaire voicings functionele harmonie 2 4b. Overzicht primaire voicings modale harmonie 2 4. Shell voicings Shell voicings SV structuur sext ligging kwart-sext ligging - Bud Powell voicings Structuur en gebruik Toepassingen en voorbeelden 5. Comping voicings Guide tone voicings + 1 comping voicings EPB één persoons band EPBV harmonie aan de piano HAP tweehandige voicings two-handed voicings - HAPV Algemeen Comping 2a. Één persoons band 2b. Harmonie aan de piano 6. HAP Guide tone voicings + melodie melodische verdubbeling 7. Uitbreidingen Uitbreidingen extensions toevoegingen context harmonische analyse diatonische toevoegingen Context Comping voicings 8. Stemvoering, verdubbelingen etc. Stemvoering spanning en ontspanning - stemvoerings- en verdubbelingsregels interne oplossing externe oplossing kwintrelatie - melodische verdubbeling - traditionele harmonieleer versmeltingsgraad Algemeen Jazz 3. Drieklanken 9. Comping Comping accompanying complementing verschillende functies van begeleider ondersteunend begeleiden comping behind the beat - mainstream jazz swing time - (opleidings)instituten voor begeleiders Ritme Harmonie 3. Ondersteunen en interactie 4. Luisteren 5. Ritmes

3 [blz. 2 Inhoud reader Pianopracticum Jazz 1 ] 10. Horizontale beweging Interne horizontale beweging - harmonische spanning (gedeeltelijk) oplost externe horizontale beweging akkoorden die lang duren op vullen - karakteristieke klankkleur van de modus -zowel auditief als cognitief meer inzicht in toonsoorten en toonreeksen Interne horizontale beweging Externe horizontale beweging 3. Modale harmonie 4. De oefeningen 1 Rhythms & groove patterns Groove patterns swingende achtsten grooves - gelijke achtsten grooves clave Mainstrean jazz swing time Groove patterns 2a. Structuur groove patterns 2b. Grooves 3. Brazil en latin 4. Inhoud Voorbeeld Groove Patterns 5. Voorbeeld Groove Patterns 1 II V I Uitleg Driestemmige II V I cadenzen majeur Driestemmige II V I cadenzen mineur 3a. Vierstemmige II V I cadenzen majeur 3b. Vierstemmige II V I cadenzen majeur 4a. Vierstemmige II V I cadenzen mineur 4b. Vierstemmige II V I cadenzen mineur 4c. Vierstemmige II V I cadenzen mineur 5a. Vierstemmige II V I cadenzen moll-dur 5b. Vierstemmige II V I cadenzen moll-dur 13. Ketens, cirkels en progressies Kleine secundes (chromatisch) Grote secundes (hele toons) Kleine tertsen Grote tertsen (Giant Steps) Reine kwinten Keten van modi Diverse progressies Een aantal cadenzen turn arounds Progressies en turn arounds met dim-akkoorden 14. Stappenplan Altijd Soms 15. Bronnen en speelmateriaal Bronnen Methodes algemeen en klassiek 3. Jazz and beyond 4. Klassieke repertoire boeken 5. Klassiek repertoire 16. Voorbeelden Guide tone voicings 1 Guide tone voicings 2 3. Shell voicings 4. EPB comping voicings 5. HAP comping voicings 1 6. HAP comping voicings 2 7. HAP

4 ALGEMENE INLEIDING Redenen leerdoelen elementen hoekstenen algemene aanwijzingen werkvormen Uitgangspunten Deze reader is bedoeld ter ondersteuning van het eerste jaar van de cursus Piano practicum jazz aan het Noord Nederlands Conservatorium. Tijdens deze cursus staan het toepassen van kennis en het experimenteren op de piano centraal. In deze reader zal je dan ook relatief weinig theoretische uitleg vinden. De theorie komt aan de orde tijdens de verschillende theorie cursussen. Er zij talloze redenen om niet-pianisten aan te raden om veel piano te spelen: De overzichtelijkheid van het instrument maakt theorie aanschouwelijk. Je kan meerdere parameters tegelijk spelen. Doorgaans gaat het dan om minstens drie van de vier parameters bas, groove, harmonie en melodie. Hierdoor krijg je een duidelijker beeld van een stuk. Bij het improviseren is harmonisch inzicht van wezenlijk belang. Piano spelen traint het harmonisch oor. Het is nog leuk ook. Een aantal belangrijke leerdoelen zijn dan ook (in willekeurige volgorde): Gehoor training Van blad lezen Transponeren Begeleiden Muziek theorie Klankvoorstelling jazz harmonie Begrip jazz harmonie Harmonisatie Compositie Tijdens de cursus Piano practicum jazz komen in ieder geval de volgende elementen aan de orde: Toonladders (twee octaven handen apart plagaal en authentiek) Arpeggio s (drieklanken drie stemmige kwartenstapelingen septiem akkoorden) 3. Drieklanken en driestemmige kwartenstapelingen in één hand 4. Horizontale beweging (voicings stijgen en dalen langs de toonladder) 5. Sequenzen en cadenzen 6. LH grondtoon + RH drieklank 7. Driestemmige guide tone voicings (LH 1 + RH 2) 8. LH grondtoon + RH driestemmige kwartenstapelingen 9. Vierstemmige begeleidingsakkoorden (LH 2 + RH 2; laagste stem grondtoon) 10. Vierstemmige akkoorden inclusief melodie (LH 2 + RH 2; laagste stem grondtoon, hoogste stem melodie) 1 Vijfstemmige begeleidingsakkoorden (LH 2 + RH 3; laagste stem grondtoon) 1 Vijfstemmige akkoorden inclusief melodie (LH 2 + RH 3; laagste stem grondtoon, hoogste stem melodie) 13. Shell voicings (grondtoon/terts, grondtoon/septime etc. guide tones) + RH melodie 14. Driestemmige LH akkoorden (guide tones + 1 driestemmige kwartenstapelingen) + melodie 15. Driestemmige LH akkoorden zonder grondtoon + RH toevoegingen 16. Upper structures 17. Idiomatic vamps 18. Groove patterns 19. Intro s en coda s 20. Het spelen op basis van akkoordenschema s 2 Het spelen op basis van trapcijfers

5 [blz. 2 Algemene inleiding ] De hoekstenen van de cursus Piano practicum jazz zijn gehoorstraining, van blad lezen, transponeren, begeleiden en toepassen van theorie. Vanwege het gehoorstraining aspect van de cursus worden enkel akkoord progressies gebruikt die bij de melodie passen. Daar waar jazz musici ook gebruik maken van akkoord progressies die niet bij de melodie passen zal dat wel worden aangegeven. Vanwege het de aspecten van blad lezen en begeleiden, zal deze cursus zich allereerst concentreren op de elementen 4, 5, 6, 7,9, 11, 13, 17, 18 en 20. Vanwege het theoretische aspect van de cursus zullen simplificaties en en-harmonisaties zo weinig mogelijk gebruikt worden. Verder zal functionele harmonische theorie gebruikt worden voor het beschrijven van functionele harmonie en chord-scale theorie voor het beschrijven van modale harmonie en chord-scale harmonie. Daar waar sommige jazz musici andere benaderingen prefereren zal dat wel worden aangegeven. Algemene aanwijzingen en werkvormen In veel hoofdstukken wordt verwezen naar algemene aanwijzingen en werkvormen. Dit zijn opmerkingen die zo algemeen geldend zijn, dat ik gemeend heb deze opmerkingen apart in deze inleiding op te moeten nemen. Algemene aanwijzingen Voor alle muziek op deze wereld geldt: speel ritmisch (in tempo en getimed). Speel alle tonen van een voicing tegelijk, zodat je de samenklank goed kan horen. Uitgangspunt: mezzoforte. Het hoeft niet snel, wel trefzeker. Je moet routine opbouwen. Dit staat of valt bij regelmaat, herhaling, veel verschillende soorten oefeningen, veel verschillende verschijningsvormen en veel verschillende stukken. Luister goed naar alles wat je doet. Een harmonie moet vooral duidelijk zijn. Goede oefening: Zing de afzonderlijke horizontale lijnen mee. Goede oefening: Laat één van de lijnen weg en zing deze ontbrekende lijn mee, terwijl je de andere lijnen wel speelt. Goede oefening: Zing de melodie van het stuk en begeleid jezelf. Over het algemeen geldt dat voicings zo dicht mogelijk bij elkaar moeten liggen. Soms is het echter beter om te springen, bijvoorbeeld wanneer de voicings te laag worden. Belangrijk: spring nooit wanneer er sprake is van een kwartverbinding in de bas. De harmonische functies van de akkoorden worden anders geweld aangedaan. Advies: Als je springt, spring dan omhoog. Werkvormen Er zijn verschillende werkvormen om voicings te oefenen: Oefenvorm A: Blijf steeds dezelfde ligging gebruiken. Oefenvorm B: Zorg ervoor dat de liggingen zo dicht mogelijk bij elkaar liggen. Gebruik deze oefenvormen met: I. Ketens II. Cadenzen III. Horizontale beweging IV. Standaard progressies V. Stukken

6 [blz.3 Algemene inleiding ] 3. Faseplan Lesfrequentie: 1 keer in de 2 weken 25 minuten Fase 1 Deze fase wordt doorgaans overgeslagen. Doelen: - Vertrouwd raken met instrument - Elementaire kennis toonladders, drieklanken, functies en vorm - Pulsbewustzijn tijdens het piano spelen Elementen en materiaal: Toonladders en gebroken drieklanken LH grondtoon + RH drieklanken 3. Cadenzen en progressies 4. Eigen oefeningen TJ Fase 2 Vaak beginnen studenten hier mee. Doelen: - Kennis toonladders, drieklanken, septiemakkoorden, functies en vorm - Ontwikkelen klankveld bewustzijn - Pulsbewustzijn tijdens het piano spelen Elementen en materiaal: Toonladders en gebroken drieklanken Horizontale beweging 3. Cadenzen, sequenzen etc. 4. Guide tone voicings (LH grondtoon + RH guide tones) 5. Shell voicings (LH shell voicings + RH melodie) 6. American Songbook + Jazz standards (Voor 5: op riffs gebaseerde Blues thema s) 7. Eigen oefeningen TJ Fase 3 Elementen en materiaal: Toonladders en gebroken drieklanken Horizontale beweging 3. Cadenzen, sequenzen etc. 4. Van blad lezen en transponeren guide tone voicings en shell voicings 5. Comping voicings (vierstemmig) 6. Shell voicings + melodie 7. American Songbook + Jazz standards 8. Groove patterns 9. Eigen oefeningen TJ Fase 4 Elementen en materiaal: Toonladders en gebroken septiemakkoorden Horizontale beweging 3. Cadenzen, sequenzen etc. 4. Van blad lezen en transponeren comping voicings (vierstemmig) 5. Comping voicings (vijfstemmig) 6. HAP inclusief melodie (vierstemmig) 7. Substituten e.d. 8. Intro s and coda s 9. Groove patterns 10. Idiomatische vamps Fase 5 Elementen en materiaal: Toonladders en gebroken septiemakkoorden Horizontale beweging 3. Cadenzen, sequenzen etc. 4. Van blad lezen en transponeren comping voicings (vijfstemmig) 5. HAP inclusief melodie (5 a 6 stemmig) 6. Harmoniseren en re-harmoniseren x. Diversen

7 HOUDING EN VINGERZETTINGEN Vingernummering majeur toonladders mineur toonladders chromatische toonladder hele-toons toonladders - drieklanken, twee mogelijkheden voicings Houding Een goede houding is in evenwicht, flexibel en ontspannen. Bovendien waarborgt een goede houding een optimale bloedsomloop en een goede ademhaling. Zorg ervoor dat je rechtop zit waarbij je kruin, rugwervel en stuitje één rechte lijn vormen. Door de lage positie van de muziekstandaard is zeker bij electrische piano s en staande piano s het risico op gebogen zitten groot. De kruk staat zo hoog dat je ellebogen op dezelfde hoogte als de toetsen zijn. Alleen in uitzonderlijke gevallen kan van deze regel afgeweken worden. Raadpleeg bij twijfel een goede pianopedagoog. Plaats beide voeten op de pedalen en ga recht achter je voeten zitten. Plaats hierna je voeten stevig op de grond. Je knieën mogen zich een beetje onder de piano bevinden. Bij lange benen of hoge hakken kan je je benen onder de piano vouwen. Bij lange benen kan je ook verder van het instrument af gaan zitten. Leun tijdens het spelen nooit met je rug tegen de rugleuning van de stoel. Het is de bedoeling dat je schouders, ellebogen en polsen tijdens het spelen vrij hangen. Het is de bedoeling dat je vingers een klein beetje gebogen zijn, vergelijkbaar met de toestand van je vingers wanneer je je arm vrij laten bungelen naast je lichaam. Piano spelen mag nooit pijn doen! N.B.: Iedere goede pianopedagoog heeft tal van oefeningen paraat om de juiste balans in het lichaam te vinden. Schroom niet om advies te vragen. Vingerzettingen a. Vingernummering Duim 1 Wijsvinger 2 Middelvinger 3 Ringvinger 4 Pink 5 b. Majeur- en mineurtoonladders RH C Cm G Gm D Dm A Am E Em B Bm 1 = I + IV * F Fm 1 = I + V Bb Bbm 1 = II + IV Eb Ebm-mel 1 = II + VI Ab Abm-mel 1 = III + VI Db Dbm-mel 1 = III + VII F#/Gb F#m/Gbm-mel 1 = IV + VII Dbm-harm Db-aeol Ebm-harm Eb-aeol 1 = III + VI F#m-harm F#-aeol Abm-harm Ab-aeol * hoogste grondtoon = 5

8 [blz. 2 Houding en vingerzettingen ] c. Majeur- en mineurtoonladders LH C Cm G Gm D Dm A Am E Em Fm 1 = I + V ** B Bm 1 = I + IV Bb Eb Ab Db 1 = III + VII Bbm 1= II + V Ebm 1 = II + VI Ab aeol 1 = III + VI Abm-mel Abm-harm Dbm 1 = III + VII F#/Gb F#m/Gbm 1 = IV + VII ** laagste grondtoon = 5 d. Chromatische toonladder RH en LH RH Witte toetsen = 1 Zwarte toetsen = 3 Tonen b+c en e+f = 1+2 LH Witte toetsen = 1 Zwarte toetsen = 3 Tonen b+c en e+f = 2+1 e. Hele toonstoonladders RH en LH Reeks met drie zwarte toetsen RH en LH Reeks met twee zwarte toetsen RH en LH 1 = e + c 1 = f + b f. Drieklanken, twee mogelijkheden Rechterhand grondligging Rechterhand eerste omkering Rechterhand tweede omkering *** Linkerhand grondligging **** Linkerhand eerste omkering Linkerhand tweede omkering *** Rechterhand tweede omkering: Alle mineur drieklanken 123, behalve Am, Dm en Em **** Linkerhand grondligging: Alle majeur drieklanken 321, behalve C, F en G g. Voicings RH guide tone voicings 1+5 of 1+4 of 2+5 LH shell voicings 5+1 en 2+1 HAP voicings LH: zie Shell voicings RH: laagste toon = 1

9 3. GUIDE TONE VOICINGS Guide tone guide tone voicings GTV primaire voicings- primary voicings duimenruil - typerende klank van de modus typerende toon Functionele jazz harmonie De basis van functionele jazz harmonie wordt gevormd door drie tonen: - De grondtoon - De terts of een voorhouding (bijvoorbeeld sus4) - Het septime of een septime vervanger (meestal de sext) De laatste twee tonen worden ook wel guide tones genoemd. Deze twee tonen bevatten alle belangrijke harmonische informatie: het toongeslacht (majeur/ mineur) en de functie (dominant/tonica). In plaats van de terts of de septime kunnen ook voorhoudingen of vervangers gespeeld worden, zoals de sus4 als voorhouding voor de terts of de sext als vervanger voor de septime (een groot septime kan ook als voorhouding voor de sext fungeren). Guide tones zijn essentieel voor effectieve melodieën, lijnen, harmonieën, begeleidingen, improvisaties etc. Sommige jazz pedagogen definiëren het leren improviseren over akkoorden schema s als het leren verbinden van de tertsen en de septiemen van de akkoorden. Een guide tone voicing (GTV) bevat de drie belangrijkste tonen. Deze voicings worden ook wel primaire voicings of primary voicings genoemd. - Speel de grondtoon met de LH en zo laag als je wil, maar bij voorkeur in het basregister. De laagste toon van een vier snarige bas is E. - Speel de andere twee tonen met je RH en bij voorkeur in het middenregister (c-c ). Als je ze nog lager speelt is het moeilijk om het akkoord te herkennen. - De twee tonen van de RH kun je in twee liggingen spelen, terts laag/septime hoog of septime laag/terts hoog. - Vingerzettingen voor de RH: 1+4, 2+5 of Vingerzetting voor de LH: zorg ervoor dat de hand zo weinig mogelijk hoeft te springen. N.B.: Zie ook Variatie 3 onderaan deze bladzijde. Toepassingen en variaties Guide tone voicings zijn zeer effectief als eenvoudige begeleidingsvoicings. Bij het instuderen van een nieuw stuk geeft het doorspelen van deze guide tone voicings meteen een goed idee van de harmonieën van het stuk. Voor iedere professionele jazz musicus is het belangrijk om guide tone voicings van blad te kunnen spelen Over het algemeen geldt dat de guide tone voicings zo dicht mogelijk bij elkaar moeten liggen. Soms is het echter beter om te springen, bijvoorbeeld wanneer de RH voicings te laag worden. Belangrijk: spring nooit wanneer er sprake is van een kwartverbinding in de bas. De harmonische functies van de akkoorden worden anders geweld aangedaan. Er zijn verschillende variaties mogelijk, enkele voorbeelden: Variatie 1: Voeg een reine kwint boven de grondtoon toe aan de LH Deze variant werkt minder goed bij dominanten die op moeten lossen. Variatie 2: Speel de gehele guide tone voicings met je LH Deze variant heeft als voordeel dat de RH de melodie kan spelen of kan improviseren. Een nadeel is dat voor de meeste mensen de ligging grondtoon/septime/terts te wijd is. Het gevolg hiervan is dat alleen de ligging grondtoon/terts/septime mogelijk is (zoals werkvorm A). De klank van deze laatste voicings is in een laag register soms onduidelijk. Variatie 3: Speel de toon die je met je rechterduim zou spelen nu met je linkerduim. De Nederlandse pianist Berend van den Berg noemt dit de duimenruil. De LH speelt nu zogeheten shell voicings [zie: Shell voicings ]. De RH speelt nu nog maar één toon. Variant 3 is een uitstekende voorbereiding op het spelen van HAP voicings [zie: HAP voicings ]. Vandaar dat veel pedagogen, waneer mogelijk, de guide tone voicings meteen met twee tonen in de LH en één toon in de RH laten studeren. De vingerzettingen van de LH zijn bij deze variatie 1+5 en 1+

10 [blz Guide tone voicings ] Modale jazz harmonie Naast functionele harmonie wordt er in jazz muziek ook veel gebruik gemaakt van modale harmonie. Bij het spelen van guide tone voicings in modale harmonie staat niet de functie van het akkoord centraal maar de typerende klank van de modus. De typerende toon of tonen van een modus, is/zijn die tonen die afwijken van de majeur toonladder (ionisch) of de natuurlijk mineur toonladder (aeolisch). Dorisch: grote sext Phrygisch: kleine secunde Lydisch: overmatige kwart Mixolydisch: klein septime Locrisch: kleine secunde en verminderde kwint Om de typerende klankkleur van een modus goed tot zijn recht te laten komen dien je meestal twee of zelfs drie guide tone voicings af te wisselen. De relatie tussen deze guide tone voicings kan omschreven worden als spanningontspanning. De exacte volgorde van en verhouding tussen de verschillende voicings is een kwestie van smaak. Ook hier zijn de algemene aanwijzingen en werkvormen uit het hoofdstuk Algemene Inleiding van toepassing.

11 3.3: OVERZICHT PRIMAIRE VOICINGS 1 a. Overzicht primaire voicings functionele harmonie C 7 C 7 C 6 C 6 7 Cmmaj7 Cmmaj7 C m7 C m7 C m6 C m6 13 C dim C dim

12 b. Overzicht primaire voicings modale harmonie 15 C ionisch D dorisch D dorisch 2 21 E phrygisch F lydisch G mixolydisch 27 A aeolisch B locrisch 'Overzicht Primaire voicings'

13 3.4: OVERZICHT PRIMAIRE VOICINGS 2 a. Overzicht primaire voicings functionele harmonie C 7 C 7 C 6 C 6 7 Cmmaj7 Cmmaj7 C m7 C m7 C m6 C m6 13 C dim C dim

14 b. Overzicht primaire voicings modale harmonie 15 C ionisch D dorisch D dorisch 2 19 E phrygisch F lydisch G mixolydisch 22 A aeolisch B locrisch 'Overzicht Primaire voicings'

15 4. SHELL VOICINGS Shell voicings SV structuur sextligging kwart-sext ligging - Bud Powell voicings Structuur en gebruik Wanneer de RH de melodie speelt of improviseert kan de LH begeleidende akkoorden spelen. Pianisten gebruiken allerlei verschillende LH voicings, waaronder tweestemmige shell voicings. Een shell voicing (SV) heeft de volgende structuur: - De laagste toon is de grondtoon - Hier wordt een terts of een septime aan toegevoegd Soms voegen pianisten, in plaats van een terts of een septime, een kwint, een sext of een decime toe. Meestal wordt de hoogste toon van de LH met de duim gespeeld, voor de laagste toon wordt een wijsvinger (grondtoon/terts) of een pink gebruikt (grondtoon/septime). Shell voicings hebben veel gemeenschappelijk met guide tone voicings [zie: Guide tone voicings ] en HAP voicings [zie: HAP voicings ]. Bij het spelen van shell voicings speel je eigenlijk voortdurend de laagste twee tonen van een guide tone voicing of een HAP voicing. Ze volgen dan ook dezelfde wetmatigheden als andere voicings, bijvoorbeeld als het gaat om stemvoeringen [zie: Stemvoering, verdubbelingen etc. ]. Speel een shell voicing op de eerste tel van de maat en bij iedere akkoord wisseling. Afhankelijk van het ritme van de melodie of de improvisatie kunnen of moeten shell voicings voorgetrokken worden. Speel eventueel bij een sextligging terts + grondtoon en bij een kwart-sextligging kwint + terts. Toepassingen en voorbeelden Een begeleidend akkoord in de LH van een pianist heeft onder andere als taak een brug te vormen tussen een basnoot en een melodie. Het rudimentaire en transparante karakter van shell voicings bevatten de essentie van de harmonie geeft de RH alle ruimte om in het midden register een melodie te spelen of te improviseren. Door de relatief lage register lenen ze zich bovendien uitstekend voor percussieve effecten, ritmische ondersteuning en ritmische accenten. Soms is het van te voren niet duidelijk welke bastoon (grondtoon, terts, kwint etc.) er op de eerste tel gespeeld gaat worden, omdat de bassist zich hierbij vrijheid veroorloofd. In dit geval kan een shell voicing in de LH als te dwingend worden ervaren en is het spelen van de guide tones een goed alternatief. In het laatste geval speel je dus geen grondtoon meer. Wanneer de melodie veel toevoegingen en harmonische kleuringen bevat dan is een twee stemmige LH voicing vaak niet voldoende om als brug te fungeren. Één of meerdere tonen toevoegen aan de twee guide tones is dan effectiever, maar ook hier speel je dan geen grondtoon meer. Shell voicings worden ook wel Bud Powell voicings genoemd. Pianist Bud Powell ( ) was één van de grote geniën uit de jazzgeschiedenis, één van de grondleggers van de moderne jazz piano muziek en als zodanig het rolmodel en verplichte kost voor hele generaties van jazz pianisten. Powell ontleende het gebruik van shell voicings aan de piano stijl van zijn vriend en jazz pionier Thelonious Monk ( ). Er zijn pianisten die zweren bij shell voicings, pianisten die ze verafschuwen (te primitief, te laag) en pianisten die ze naast allerlei andere LH technieken gebruiken. Enkele voorbeelden van de grote meesters: - Bud Powell: in het stuk Hallucinations [op de cd The Genius of Bud Powell op het label Verve] - Horace Silver: in het stuk Silverware [op de cd Horace Silver Trio op het label Blue Note] - Barry Harris: in het stuk Oh so basal [op de cd Bulls-Eye! op het label Prestige] Ook hier zijn de algemene aanwijzingen en oefenvormen uit het hoofdstuk Algemene Inleiding van toepassing.

16 5. COMPING VOICINGS Guide tone voicings + 1 comping voicings EPB één persoons band EPBV harmonie aan de piano HAP tweehandige voicings two-handed voicings - HAPV Algemeen Een guide tone voicing omvat de essentie van functionele jazz harmonie. Door aan een guide tone voicing één of meerdere tonen toe te voegen wordt de klank voller en is het mogelijk karakteristieke jazz klanken te creëren. Welke tonen toegevoegd kunnen worden is afhankelijk van een aantal aspecten: a. De melodie toevoegingen mogen de melodie niet in de weg zitten. Wat betreft de verhouding melodie toevoeging is met name een kleine secunde (of een kleine none) af te raden. b. De functie van het akkoord de relatie van een akkoord met de context bepaald of een toevoeging effectief is of niet. Hiervoor is een grondige harmonische analyse noodzakelijk. c. Smaak dit betreft zowel de keuze voor toevoegingen als de keuze voor het te gebruiken register. Toevoegingen kunnen in principe zowel tussen de guide tones als boven de guide tones gespeeld worden. Omwille van de gehoortraining worden de toevoegingen tijdens de cursus Jazz piano practicum vooral bovenin gespeeld. In eerste instantie zullen we ons concentreren op vier stemmige voicings, dus: guide tone voicings + Op de toevoegingen zijn stemvoeringregels van toepassing [zie: Stemvoering, verdubbelingen etc. ]. Comping Deze guide tone voicings + toevoeging(en) zijn zeer effectief bij het begeleiden. In jazz worden begeleidingsakkoorden comping voicings genoemd (de Engelse term voor begeleiden is accompanying, in jazz slang: comping). Er zijn twee technieken gangbaar: A. Één persoons band (EPB) B. Harmonie aan de piano (HAP) 2a. Één persoons band Verdeling LH RH: LH grondtoon RH de rest. Door alleen de grondtoon met de LH te spelen is het mogelijk met de grondtoon in het basregister te blijven. Met deze basnoot kunnen dan ritmes en/of baslijnen gespeeld worden terwijl de RH het akkoord kan aanhouden. Deze techniek is vooral zonder bassist(e) erg effectief, aangezien je zowel de groove als de harmonie kan spelen. Deze orkestrale benadering wordt ook wel één persoons band (EPB) genoemd. Met name bij het begeleiden van beginners in het algemeen en zang in het bijzonder is deze benadering zeer belangrijk, het basregister is essentieel voor het intoneren en het herkennen van de akkoord progressies. Een nadeel is dat het voor een niet-pianist technisch gezien vaak moeilijk is om deze één persoons band voicings (EPBV) te combineren met het spelen van de melodie. Hierdoor is het soms moeilijk om in te schatten of het akkoordenschema en de voicings wel bij de melodie passen. Aangezien veel jazz pianisten met name HAP voicings gebruiken, ervaren sommige musici deze één persoons band voicings als on-pianistische voicings die niet aansluiten bij (het ontwikkelen van) een goede klankvoorstelling. Ook op dit hoofdstuk zijn de algemene aanwijzingen en oefenvormen uit het hoofdstuk Algemene Inleiding van toepassing.

17 [blz.2 5. Comping Voicings ] 2b. Harmonie aan de piano Verdeling LH RH: LH twee stemmen RH de rest. De LH speelt de grondtoon en één van de twee guide tones, de RH speelt de andere guide tone en de rest. De LH speelt dus voortdurend shell voicings. Deze techniek wordt ook wel harmonie aan de piano, afgekort HAP, genoemd. Ook wordt de term tweehandige voicings (two-handed voicings) gebruikt. HAP voicings (HAPVs) vormen een goed harmonisch uittreksel van het harmonisch verloop van een stuk. Doordat de LH al twee tonen speelt is het relatief gezien makkelijker om meer dan één toevoeging te spelen of de voicings zelfs te combineren met de melodie [zie: HAP ]. Ook bij HAP voicings is het mogelijk om een duimenruil toe te passen, de duim van de LH neemt dan de toon van de duim van de RH over om de RH meer ruimte te geven. Jazz pianisten maken veel gebruik van deze HAP voicings. Daardoor vinden sommige musici dat deze voicings beter aansluiten bij (het ontwikkelen van) een goede klankvoorstelling. Een nadeel van HAP voicings is dat het voor niet-pianisten technisch gezien bijna onmogelijk is om deze voicings te combineren met het spelen van een groove. Juist een duidelijke groove is zo belangrijk bij het begeleiden van beginners. Ook op dit hoofdstuk zijn de algemene aanwijzingen en oefenvormen uit het hoofdstuk Algemene Inleiding van toepassing.

18 6. HAP guide tone voicings + melodie melodische verdubbeling Het instrument de piano leent zich zeer goed voor het krijgen van inzicht in het harmonisch verloop van een stuk en het krijgen van inzicht in de verhouding harmonie melodie. Dit zijn dan ook belangrijke onderdelen van de cursus jazz piano practicum. Even voor de goede orde: bij een HAP voicing speelt de LH de grondtoon en één van de twee guide tones, de RH speelt de andere guide tone en de rest [Zie: Comping Voicings ]. In dit geval staat de rest voor de melodie en eventuele toevoegingen. In eerste instantie gaat de cursus jazz piano practicum uit van vier stemmen, dus guide tone voicings + melodie. Later kunnen er ook toevoegingen gespeeld worden. In het hoofdstuk Comping Voicings werd al gezegd dat met name HAP voicings zich uitstekend lenen voor het combineren van harmonie en melodie. Hierbij moet je wel de volgende zaken in acht nemen: Wanneer je een guide tone voicing combineert met de melodie dient de melodie altijd bovenin gespeeld te worden. Het resultaat is dan: grondtoon onderin, guide tones in het midden en de melodie bovenin. Ook op deze voicings zijn stemvoeringregels van toepassing. In principe worden er geen tonen verdubbeld. Er zijn een aantal uitzonderingen: - Wanneer er een grondtoon, een terts of een septime in de melodie zit wordt deze verdubbeld. - Drieklanken zonder toevoegingen en omkeringen hiervan. Hierop zijn traditionele stemvoeringregels van toepassing [Zie Stemvoering, verdubbelingen etc ]. - Wanneer er een tussenstem geaccentueerd dient te worden. Dit heet een melodische verdubbeling. De verdeling van de guide tones over de handen en de keuze van register zijn afhankelijk van de stemvoeringen en de speelbaarheid. In de praktijk doet de ene pianist regelmatiger concessies op het gebied van stemvoeringen en register dan de andere pianist. In het kader van de cursus jazz piano practicum is het belangrijk om een goed inzicht te krijgen in harmonische verhoudingen. Tijdens deze cursus kan dus alleen in uitzonderlijke gevallen afgeweken worden van stemvoeringregels [zie Stemvoering, verdubbelingen etc. ]. Je speelt een voicing op de eerste tel van de maat en verder in ieder geval bij iedere akkoordwisseling. Wanneer de melodietoon geanticipeerd wordt, geldt dat ook voor de rest van de voicing. Zeker voor niet-pianisten kan het zijn dat in sommige gevallen het combineren van een voicing met de melodie technisch niet haalbaar is. In dat geval is de combinatie LH shell voicing + RH melodie effectiever. Deze oplossing kan ook voor een (klein) gedeelte van het stuk gebruikt worden. Schroom niet om een duimenruil toe te passen. Hierbij neemt de duim van de LH de toon van de duim van de RH over. Ook op dit hoofdstuk zijn de algemene aanwijzingen en oefenvormen uit het hoofdstuk Algemene Inleiding van toepassing.

19 7. UITBREIDINGEN Uitbreidingen extensions toevoegingen context harmonische analyse diatonische toevoegingen Met uitbreidingen (Eng. extensions) worden de tonen bedoeld die toegevoegd kunnen worden aan een septime-akkoord. Het gaat dan bijvoorbeeld om de 9, de #11 en de 13. Uitbreidingen worden ook wel toevoegingen genoemd. Deze uitbreidingen worden gebruikt ter kleuring of om de functie van een akkoord te versterken. Uitbreidingen kunnen bijvoorbeeld de oplossingskracht van een akkoord te versterken. Het gebruiken van toevoegingen is kenmerkend voor veel, maar zeker niet alle, jazz. Context Of een uitbreiding op een zeker moment mogelijk is of niet is afhankelijk van de context, context in de brede zin van het woord. Horizontale context - De toonsoort - De harmonische functie - De stemvoeringen Verticale context - De samenklank - Toevoeging melodie - Toevoeging bastoon Stijl Smaak Medemusici Uit het bovenstaande blijkt dat bij het bepalen van de uitbreidingen een grondige analyse noodzakelijk is. Een harmonische analyse beschrijft de harmonische functies van het akkoorden. Regel: De uitbreidingen die ontleend zijn aan de toonsoort of de harmonische functie van een akkoord zijn de meest voor de hand liggende uitbreidingen. Deze toevoegingen heten diatonische toevoegingen. Dominant septime-akkoorden die op moeten lossen zijn een uitzondering op deze regel, aangezien het toevoegen van niet-diatonische toevoegingen vaak de oplossingskracht verhogen. De diatonische toevoegingen liggen bij de meeste akkoorden het meest voor de hand, maar dat neemt niet weg dat niet-diatonische toevoegingen hele spannende klanken op kunnen opleveren. Bij het gebruiken van niet-diatonische toevoegingen is wel een groot bewustzijn van de context een eerste vereiste. Comping voicings Bij comping voicings geldt dat uitbreidingen zowel middenin als bovenin gespeeld kunnen worden, zolang de grondtoon maar de laagste toon blijft. Omwille van de gehoortraining raad ik aan om de uitbreidingen bij comping voicings de eerste tijd bovenin te spelen. Bij het spelen van alle soorten voicings zijn de algemene aanwijzingen en oefenvormen uit het hoofdstuk Algemene Inleiding van toepassing.

20 8. STEMVOERING, VERDUBBELINGEN ETC. Stemvoering spanning en ontspanning - stemvoerings- en verdubbelingsregels interne oplossing externe oplossing kwintrelatie - melodische verdubbeling - traditionele harmonieleer versmeltingsgraad Algemeen Stemvoering vindt haar oorsprong in traditionele harmonie en is gericht op de melodische eigenschappen van de afzonderlijke stemmen. Het muzikale fenomeen spanning en ontspanning staat hierbij centraal. Hier volgen een aantal stemvoerings- en verdubbelingsregels die tijdens de cursus aan de orde kunnen komen. Zeker wanneer je HAP voicings met een melodie combineert zijn er een hoop uitzonderingen, maar die komen vanzelf ter sprake. Voor meer informatie over het smaakvol toepassen van stemvoerings- en verdubbelingsregels in jazz harmonie verwijs ik naar het boek van Frans Elsen [zie: Bronnen en speelmateriaal ]. Wat betreft de terminologie: - Interne oplossing: binnen een akkoord - Externe oplossing: van het ene akkoord naar het andere akkoord - Kwintrelatie: akkoorden waarvan de grondtonen op een stijgende of dalende kwint afstand van elkaar liggen. Jazz Niet iedere jazz pianist houdt zich altijd aan stemvoeringsregels, maar voor een goed begrip van harmonische relaties zijn ze van enorm belang. Een belangrijk kenmerk van hedendaagse jazz harmonie is dat harmonische spanning niet altijd of niet meteen wordt opgelost, maar een musicus dient zich wel van die harmonische spanning bewust te zijn. Met name in strijkers- en zangarrangementen zijn stemvoerings- en verdubbelingsregels belangrijk en is het raadzaam om ook de regels van de traditionele harmonie te kennen. Een septime lost dalend op. Dit geldt zowel intern als extern. Bij een kwintrelatie tussen twee akkoorden gaat de terts naar de septime en de septime naar de terts. 3. Akkoorduitbreidingen bewegen altijd dalend. Intern zonder kwintrelatie: 9 1 Extern zonder kwintrelatie: 13 5 Extern met kwintrelatie: 9 5 en In een akkoordprogressie dienen de afzonderlijke stemmen bij voorkeur een zo kort mogelijke afstand af te leggen. Op deze regel zijn de meeste uitzonderingen. Van deze kortste-afstand-regel kan afgeweken worden afhankelijk van de melodie, speelbaarheid, register, bastoon, verdubbelingen etc. 5. Liever geen verdubbelingen, maar er zijn uitzonderingen. Enkele voorbeelden: - Een terts, een septime of een grondtoon in de melodie wordt meestal wel verdubbeld. - Wanneer een tussenstem een belangrijke melodische functie heeft kan deze wel verdubbeld worden. Dit noem je een melodische verdubbeling. Melodische verdubbelingen komen vooral vaak voor bij verminderd en half-verminderd. [Belangrijk: verdubbelingsregels gelden alleen voor HAP voicings en niet voor Één Persoons Band voicings] 6. Liever geen reine kwinten op dominant-septiemakkoorden, wanneer die dominant septiemakkoorden op moeten lossen. Uitzondering: als de reine kwint de hoogste toon is.

21 [blz Stemvoering, verdubbelingen etc. ] 3. Drieklanken Sommige jazz stukken zijn niet gebaseerd op septiemakkoorden met toevoegingen, maar op drieklanken. Het harmonische idioom is dan meer gebaseerd op volksmuziek en klassieke muziek. In dit geval is een grondige kennis van de traditionele harmonieleer vereist. Het gaat te ver om alle traditionele stemvoerings- en verdubbelingsregels met al hun verschijningsvormen, wetmatigheden en uitzonderingen hier te behandelen. Voor een uitgebreide behandeling verwijs ik naar de boeken van Schachter en Aldwell. Hier volgen een aantal belangrijke regels: Op de piano is traditionele harmonie het meest effectief met vier stemmen. Meer dan vijf stemmen is af te raden. Doordat reine primen, reine kwinten en reine octaven een hoge versmeltingsgraad hebben zijn opeenvolgende primen, octaven of kwinten af te raden. Dit geldt: - Parallel (parallellenverbod) - In tegenbeweging (anti-parallellen) - Na een sprong, tenminste wanneer beide stemmen springen of wanneer de onderstem trapsgewijs beweegt en de bovenstem springt (bedekte parallellen) - Op achtereenvolgende zware maatdelen 3. Verdubbel in grondliggingen bij voorkeur de grondtoon, verdubbel alleen bij uitzondering de kwint. 4. Verdubbel bij sextliggingen de grondtoon of de kwint, bij voorkeur de melodietoon. Alleen bij uitzondering kan de terts verdubbeld worden, maar niet bij de dominant. 5. Verdubbel bij kwart-sextliggingen de grondtoon. 6. Bij grondliggingen van dominant septimeakkoorden kan de kwint weggelaten worden, bij omkeringen meestal niet.

22 9. COMPING Comping accompanying complementing verschillende functies van begeleider ondersteunend begeleiden comping behind the beat - mainstream jazz swing time - (opleidings)instituten voor begeleiders Begeleiden wordt in jazz vaak comping genoemd. Dit is afgeleidt van accompanying, wat begeleiden betekent, of afgeleid van complementing, wat aanvullen betekent. In de hedendaagse jazz kan een begeleider allerlei verschillende functies hebben. De invulling van deze functies is ook nog eens afhankelijk van talloze factoren, zoals smaak, stijl, solist, sfeer, tempo etc. Er zijn duizend en één verschillende soorten pianisten en nog veel meer verschillende manieren van begeleiden. Vandaar dat de volgende opmerkingen meer adviezen dan regels zijn. Vanwege het doel van deze cursus beperk ik me in dit hoofdstuk tot het ondersteunend begeleiden. Ondersteunend begeleiden valt uiteen in drie aspecten: Ritmiek Harmonie 3. Ondersteunen en interactie Ervaren jazz pianisten proberen met de hoogste toon van de voicings een (tegen)melodie te creëren. Vanwege de moeilijkheidsgraad hiervan, laat ik dit buiten beschouwing. Ritme De essentie van jazz is de ritmische taal. Je moet hierbij een aantal elementen in de gaten houden: - Groove - De verhouding op de tel tussen de tel - De verhouding lang kort - Ritmisch idioom en frasering/articulatie Groove - Alleen in jazz stijlen met zeer veel interactie kan een begeleider de ruimte hebben voor polyritmische patronen. In het algemeen geldt bij ondersteunend begeleiden dat het zeer belangrijk is een team te vormen met de bassist en de drummer, dus speel in de/hun groove. - Wanneer je in je eentje aan het begeleiden bent time je alles in een denkbeeldige groove. Vaak is dan een groove pattern een handig aanknopingspunt. Guide tone voicings en Één Persoons Band voicings zijn zeer geschikt voor groove patterns. In het hoofdstuk Groove patterns staan een aantal voorbeelden Balans op de tel tussen de tel Jazz ritmiek is erg syncopisch, maar wanneer je alleen maar syncopen speelt is het zeer onrustig en eenzijdig; een goede balans is dus noodzakelijk. Bij het analyseren van topbegeleiders (mainstream jazz swing time) valt op dat de balans op de tel tussen de tel vaak 50/50 is. Soms helt de balans over naar tussen de tel.] Balans lang kort Ook een balans tussen lange akkoorden en korte akkoorden is van belang. Net als het voorgaande element is ook dit element afhankelijk van smaak en van de situatie, maar ook hier is vaak ongeveer een 50/50 verhouding te horen. Belangrijk: bij het begeleiden van zang en het begeleiden van beginners dienen lange akkoorden te overheersen. Ritmisch idioom en frasering/articulatie: tips en regels - Om het energie niveau te behouden is het belangrijk om gebruik te maken van geanticipeerde ritmiek. Zo nu en dan na de tel spelen is geen punt (comping behind the beat), maar het begeleiden met geanticipeerde ritmiek is het effectiefst. - Paragraaf 9.5 bevat een overzicht met mogelijke ritmes van 2 tellen (mainstream jazz swing time). Kopieer het overzicht, knip de ritmes uit en maak zelf je eigen oefeningen. Twee a drie accenten per maat is doorgaans meer dan genoeg. - Ritmes die als uitgangspunt gepuncteerde kwarten hebben komen in mainstream jazz swing time veel voor. Voorbeeld: 4/ etc.

23 [blz Comping ] - Bij het ritmische jazz idioom hoort ook een idioom betreffende articulatie (in Anglo-Amerikaanse landen en Franstalige landen wordt er bijna geen onderscheid gemaakt tussen frasering en articulatie en noemen ze het allemaal frasering). Enkele regels voor mainstream jazz swing time frasering en articulatie zijn (tenzij door de arrangeur anders aangegeven): Alle achtsten lang, tenzij gevolgd door een rust Kwarten los Alles langer dan een kwart: de volle lengte [N.B.: Opvallend genoeg gelden deze regels voor heel veel op dansmuziek gebaseerde muziek, variërend van Barok tot R&B.] De exacte dynamische verhoudingen zijn niet in notatie te vangen. De enige manier om dit te leren is om nauwkeurig te luisteren naar goede begeleiders en de door hen gespeelde ritmes en accenten zo nauwkeurig mogelijk mee en na te zingen en te spelen. Harmonie Wanneer de begeleiding een ondersteunende functie heeft dan dient de piano voicing een brug te zijn tussen de basnoot en de melodie. Doorgaans betekent dit dat het middenregister het effectiefst en het duidelijkst is. In de voorafgaande hoofdstukken zijn de verschillende soorten voicings behandeld, dus voor de specifieke kenmerken van de verschillende voicings verwijs ik naar de desbetreffende hoofdstukken. Hier volsta ik met een aantal opmerkingen: Het is belangrijk om te weten wat de harmonische functie van een akkoord is. De harmonische functie bepaalt namelijk welke toevoegingen diatonisch zijn en welke toevoegingen niet-diatonisch zijn. Niet-diatonische toevoegingen kunnen vervreemdend werken en kunnen daardoor de ondersteunende functie ondermijnen. Ga hier dus heel bewust mee om. Voorbeeld: wanneer een G7 moet oplossen naar Cm, dan werken 9 en 13 op G7 vervreemdend, terwijl b9 en b13 op G7 heel natuurlijk oplossen naar Cm. Toevoegingen zijn het duidelijkst wanneer je ze als hoogste tonen van de voicing speelt. 3. Ondersteunen en interactie Nogmaals: speel in de groove, speel geanticipeerde ritmiek en 2 à 3 accenten per maat is meer dan genoeg. Het toverwoord is variatie. Dit geldt zeker voor ritmiek. Alleen wanneer je groove patterns speelt geldt: geniet van de kracht van de herhaling. Vanwege de ondersteunende functie is het belangrijk om in ieder geval iedere akkoordverandering duidelijk aan te geven. Dit betekent: op de tel of geanticipeerd. Drie beroemde kreten: - Speel niet wanneer de solist speelt/zingt en wel wanneer de solist niet speelt/zingt. Dit geldt vooral op voor fills en accenten. Sommige begeleiders lijken wel telepathisch begaafd. - Genoeg is genoeg. De pianist Ahmad Jamal (beroemd om zijn veelzeggende stiltes) noemde dit discipline en geloofde niet in de volgende kreet. - Minder is meer. Dit is zeer betrekkelijk wanneer het om ondersteunend begeleiden gaat, er is in dit geval zeker een minimum aan wat je moet spelen. Hoe meer tonen de begeleider speelt hoe dominanter de begeleider wordt. Dit kan positief en negatief zijn: - Positief: De begeleider kan de solist/leerling sturen of op sleeptouw nemen. - Negatief: De begeleider zit de solist/leerling dusdanig in de weg, dat deze niet meer weet wat te spelen. Tip: Wees duidelijk en speel doorzichtig, dus één idee tegelijk en doseer. Op het spelen van alle voicings zijn de algemene aanwijzingen en werkvormen uit het hoofdstuk Algemene Inleiding van toepassing.

24 [blz Comping ] 4. Luisteren Ook voor begeleiden geldt dat luisteren naar de groten der aarde zeer leerzaam is. De voicings zijn voor niet-pianisten misschien moeilijk te horen, maar ritmische rijkdom te over. Enkele aanraders: Pianist Al Haig met saxofonist Stan Getz Stan Getz at Storyville (Roost; 1951) Pianist Wynton Kelly met trompettist Miles Davis Live at the Blackhawk (CBS; 1961) Chick Corea met saxofonist Stan Getz Sweet Rain (Verve; 1967) Pianist Rob van Bavel met saxofonist Ad Colen Eyes wide shut (Sweet Briar; 2000) Pianist Bobo Stenson met bassist Lars Danielsson Poems (Dragon; 1991) Pianist Jimmy Jones met zangeres Sarah Vaughan Sarah Vaughan with Clifford Brown (1955) Pianist Monty Alexander met zangeres Ernstine Anderson Never make your move too soon (Concord; 1980) Pianist Bert van den Brink met zangeres Heleen van de Hombergh Heard in the scene (Munich; 2002) Vier pianisten uit Detroit behoren de top der begeleiders: Hank Jones, Barry Harris, Tommy Flanagan en Sir Roland Hanna. Tezamen met Cedar Walton en Kenny Barron domineren zij al decennia lang American Bop Piano. Luister naar goede meespeel-cd s. Pianistisch gezien zijn de cd s uit de serie Jazzpracticum van en met Frans Elsen pianistische juweeltjes. Uit de Aebersold serie zijn onder meer de cd s met de pianisten Kenny Barron en Hal Galper fantastisch studiemateriaal. Voor pianisten behoort duo spelen tot de moeilijkste dingen die er zijn. Het kan dan ook moeilijk zijn om informatie uit duo-opnames te halen. Desalniettemin geef ik hierbij een aantal beroemde voorbeelden van zang/piano duo s. Let wel: Het zijn niet allemaal mainstream jazz voorbeelden. Pianist Ellis Larkins met zangeres Ella Fitzgerald Pure Ella (GRP; 1950/1954) Pianist Ran Blake met zangeres Jeanne Lee The newest sound around (RCA/Victor; 1961) Pianist Bill Evans met zanger Tony Bennett The Tony Bennett/Bill Evans album (Fantasy; 1975) Pianist George Shearing met zangeres Carmen McRea Two for the road (Concord; 1980) Pianist John Taylor met zangeres Norma Winstone Somewhere called home (ECM; 1986) Pianiste Geri Allen met zangeres Betty Carter Stardust op de cd Droppin things (Verve; 1990) Pianist Fred Hersch met zangeres Jay Clayton Beautiful Love (Sunnyside; 1994) Gedurende de hele jazz geschiedenis hadden sommige solisten en zangeressen zo n goede neus voor goede begeleiders dat het ware (opleidings)instituten voor begeleiders zijn geworden. Enkele beroemde voorbeelden zijn trompettist Louis Armstrong, klarinettist Benny Goodman, trompettist Miles Davis, bassist Charles Mingus, drummer Art Blakey en zangeres Betty Carter. Verder hebben/hadden ook de volgende solisten en zangeressen altijd steengoede pianisten: De zangeressen Ella Fitzgerald, Sarah Vaughan, CarmenMcRea, Dinah Washington en Dianna Reeves De saxofonisten Cannonball Adderley, Stan Getz, Wayne Shorter, Joe Henderson, Charles Lloyd, Branford Marsalis en Joshua Redman De trompettisten Lee Morgan, Kenny Dorham, Freddie Hubbard, Woody Shaw, Chet Baker en Wynton Marsalis De gitaristen Wes Montgomery en Grant Green Sommige zangers en zangeressen begeleiden zichzelf, enkele beroemde voorbeelden zijn Nat King Cole en Shirley Horn. In West Europa heeft ieder land zijn eigen topbegeleiders, waarbij Enrico Pieranunzi (It), John Taylor (Eng) en Bobo Stenson (Swe) drie begeleiders van wereldklasse zijn. In Nederland hebben de volgende jazz pianisten een enorme reputatie als begeleider: Frans Elsen, Jan Huydts, Rob van den Broek, Bert van den Brink, Berend van den Berg, Karel Boehlee, Rob van Bavel, Erik Doelman, Kris Goessens, Marc van Roon en Jeroen van Vliet.

25 [blz Comping ] 5. Ritmes

26 10. HORIZONTALE BEWEGING Interne horizontale beweging - harmonische spanning (gedeeltelijk) oplost externe horizontale beweging akkoorden die lang duren opvullen - karakteristieke klankkleur van de modus -zowel auditief als cognitief meer inzicht in toonsoorten en toonreeksen Interne horizontale beweging De term interne horizontale beweging slaat op bewegende stemmen binnen een akkoord. Door interne horizontale beweging toe te passen creëer je op een eenvoudige manier beweging. Vaak wordt dit toegepast wanneer een akkoord wat langer duurt, maar het kan ook in een korter tijdsbestek. Voorbeeld: Cm Cm(maj7) Cm7 Cm6 Cm7 Cm(maj7) Cm Interne horizontale beweging ontstaat ook wanneer je harmonische spanning (gedeeltelijk) oplost. Twee beroemde voorbeelden zijn: a. Csus4 C De relatief spannende 4 lost op naar de grote terts van C. b. C6 - De relatief spannende maj7 lost op naar de grote sext van C6. Externe horizontale beweging De term externe horizontale beweging slaat op bewegende complete akkoorden. Door een samenklank of een akkoord in een toonladder of een toonreeks op en neer te spelen, bereik je een vorm van externe horizontale beweging. Deze techniek wordt door pianisten bijvoorbeeld gebruikt om akkoorden die lang duren op te vullen. Voorbeeld: 4/4 Gmaj7 Gmaj7 4/4 Gmaj7 Am7 Bm7 Am7 Externe horizontale beweging kan ook goed gecombineerd worden met pedals. Je zou bovenstaand voorbeeld kunnen combineren met een g of een d pedal. De combinatie externe horizontale beweging met pedals leent zich uitstekend voor intro s en coda s. 3. Modale harmonie Ook de guide tone voicings voor modale harmonie [zie Guide tone voicings ] zijn op het principe van horizontale beweging gebaseerd. Door middel van horizontale beweging kun je effectief de karakteristieke klankkleur van de modus weergeven. 4. De oefeningen Door horizontale beweging in verschillende toonladders en toonreeksen te studeren krijg je zowel auditief als cognitief meer inzicht in die toonsoorten en toonreeksen. Externe horizontale beweging kun je in principe met iedere voicing studeren. Tijdens deze cursus beginnen we met primaire voicings en spelen deze de toonladder op en neer. Na verloop van tijd breiden we de voicings uit. Tijdens deze cursus concentreren we ons in eerste instantie op de majeur toonladder en de verschillende mineur toonladders. Na verloop van tijd breiden we dit uit met onder meer Bop reeksen en octotonische reeksen. Het is heel belangrijk om eerst de toonladder met de LH en de RH apart over twee octaven te spelen. Doe dit niet te snel en blijf luisteren! Er zijn veel variaties mogelijk. Een aantal voorbeelden: Externe horizontale beweging met verschillende ritmes Externe horizontale beweging in combinatie met interne horizontale beweging Combinaties van variaties Ook bij horizontale beweging zijn de algemene aanwijzingen en oefenvormen uit het hoofdstuk Algemene inleiding van toepassing.

27 10. RHYTHMS & GROOVE PATTERNS Groove patterns swingende achtsten grooves - gelijke achtsten grooves clave Mainstream jazz swing time Zie het hoofdstuk Comping, paragraaf 1 Ritme. Je kunt RH ritmes eventueel combineren met een baslijn in de LH. Hoe je een baslijn kunt creëren komt in een later stadium aan de orde. Groove patterns Groove patterns zijn voorbeeldpatronen die in verschillende situaties van pas kunnen komen. Zoals eerder aangegeven krijg je door het spelen van de guide tone voicings een duidelijk beeld van de harmonische structuur van een stuk. Wanneer je deze guide tone voicings combineert met een groove pattern krijg je ook inzicht in misschien wel het belangrijkste aspect van de muziek: het ritme. Bovendien is het bij het lesgeven aan en begeleiden van beginners belangrijk dat de leerling een goed beeld van de groove krijgt. Hiervoor zijn de groove patterns zeer geschikt. 2a. Structuur groove patterns De groove patterns in dit hoofdstuk gaan, wanneer mogelijk, uit van guide tone voicings, maar de RH voicing kan desgewenst uitgebreid worden. Sommige muziekstijlen zijn echter gebaseerd op drieklanken en in die gevallen is van de structuur van de guide tone voicings afgeweken. Wanneer je (nog) niet zoveel piano-ervaring hebt kan het spelen van drieklanken met één hand moeilijk zijn. Truc: zolang je er voor zorgt dat je omkeringen van de drieklanken speelt, kun je de middelste toon van de drieklank weglaten. Het uitganspunt van deze groove patterns is dat de LH een baslijn speelt terwijl de RH accenten en de harmonie speelt. Deze patronen zijn zeer verwant aan de voicings uit de paragraaf Één persoons band van het hoofdstuk Comping Voicings. Wanneer je deze groove patterns met HAP-voicings zou willen combineren, dan dien je met de HAP-voicings de RH accenten te spelen. Echter: in nogal wat gevallen heeft de LH een dusdanig belangrijke rol dat het resultaat van de combinatie HAP-voicings + groove patterns ritmisch onduidelijk klinkt. b Grooves Vaak worden grooves onderverdeeld in swingende achtsten grooves en gelijke achtsten grooves. Als uitgangspunt is dit onderscheid heel werkbaar, maar in werkelijkheid is het verschil veel minder rigide. In dit overzicht zijn de jazz groove patterns en reggae 1 in eerste instantie bedoeld als swingende achtsten grooves. Alle andere grooves zijn in eerste instantie bedoeld als gelijke achtsten grooves. Ik zeg expres in eerste instantie, want alhoewel sommige van de groove patterns maar op één manier kunnen worden gespeeld, kunnen de meeste groove patterns op beide manieren worden gespeeld. Experimenteer er dus vooral lustig op los. Luister wel in alle gevallen naar representatieve opnames en ga veel naar concerten, want de nuances betreffende de lengte van de tonen en accentuering zijn niet op te schrijven, maar maken of breken de groove.