Ondernemen TUSSEN WETENSCHAP EN BELEID IN VLAANDEREN. Inzichten van vijf jaar Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen

Transcriptie

1 Ondernemen TUSSEN WETENSCHAP EN BELEID IN VLAANDEREN Inzichten van vijf jaar Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen

2

3 Ondernemen tussen wetenschap en beleid in Vlaanderen: inzichten van vijf jaar Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen

4

5 Ondernemen tussen wetenschap en beleid in vlaanderen Inzichten van vijf jaar Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen

6 Ondernemen tussen wetenschap en beleid in Vlaanderen: inzichten van vijf jaar Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen ISBN NUR Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen (STOIO) STOIO, Reep 1, 9000 Gent Tel: Redactie: Bart Clarysse Eindredactie: Tekst & Beeld, Gent Ontwerp omslag: Karakters, Gent Lay-out, zetwerk en druk: Karakters, Gent Niets uit deze uitgave mag door elektronische of andere middelen, met inbegrip van automatische informatiesystemen, gereproduceerd en/of openbaar gemaakt worden zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgezonderd zijn korte fragmenten, die uitsluitend ten behoeve van recensies geciteerd mogen worden.

7 Inhoud Woord vooraf 7 Kris Peeters Voorstelling van het Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen 9 Iris Vanaelst Inleiding 15 Iris Vanaelst Deel I: INTERNATIONALISERIng De rol van ervaring in de internationalisatie van jonge, technologische Vlaamse bedrijven 19 Johan Bruneel, Jolien Roelandt en Bart Clarysse 2. De impact van export op de productiviteit van Vlaamse ondernemingen 40 René Belderbos en Fréderic Van Wassenhove DEEL 2: INNOVATIe Open-innovatie of open business modellen? Een onderzoek naar de impact op technologische performantie in EU-regio s 59 Andrea Azzola, Bart Van Looy, Paolo Landoni en Catherine Lecocq 4. De impact van interne en externe innovatiestrategieën op de innovatie performantie van Vlaamse bedrijven 78 Catherine Lecocq, Annelies Geerts, Dries Faems en Bart Van Looy 5. De aantrekkingskracht van Vlaanderen voor directe buitenlandse investeringen in O&O, industrie en dienstverlening 101 René Belderbos, Vincent Van Roy en Fréderic Van Wassenhove 5

8 DEEL 3: ONDERNEMERSChap Tien jaar GEM: wat hebben we geleerd? 139 Jan Lepoutre, Jacob Vermeire, Olivier Tilleuil en Hans Crijns 7. Eenmaal zelfstandige, altijd zelfstandige? Een onderzoek naar de demografische en loopbaangerelateerde uitstroomfactoren van vrijwillige en noodgedwongen zelfstandigen 162 Jonas Debrulle, Johan Maes, Marijke Verbruggen en Luc Sels 8. Stimuleren van groeigericht ondernemerschap: de rol van cognitieve flexibiliteit 189 Inge Lambrecht en Bart Clarysse 9. Financiering van ondernemerschap: een vergelijkende studie van het financieringsgedrag in Belgische en Europese ondernemingen 210 Sophie Manigart, Andy Heughebaert, David Devigne en Tom Vanacker DEEL 4: LOGISTIEK EN INFRASTRUCtuur Europese distributiecentra in Vlaanderen: typologie en toekomstperspectieven 233 David Desmet, Robert Boute en Ann Vereecke DEEL 5: OVERNEMEN EN overlaten Overnemen en overlaten van jonge ondernemingen 265 Annelies Bobelyn en Bart Clarysse 12. Acquisities van grote ondernemingen: impact op de waarde van aandeelhouders en concurrenten 287 Charlotte Feys en Sophie Manigart 13. Conclusies en beleidsaanbevelingen 305 Bart Clarysse en Lien Denoo Epiloog 321 Iris Vanaelst 6

9 Woord vooraf Het jaarboek dat u in handen heeft, is het sluitstuk van vijf jaar wetenschappelijk onderzoek van het Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen (STOIO). Dit steunpunt is een van de veertien Tweede Generatie Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek, een initiatief van de Vlaamse regering, opgestart in Met de oprichting van deze steunpunten streeft de Vlaamse overheid naar een wetenschappelijke beleidsonderbouwing. Het steunpuntenprogramma voorziet in structurele financiering van beleidsrelevant onderzoek in onderwerpen die voor de Vlaamse overheid prioritair zijn. Naar analogie van de levenscyclus van een onderneming waren deze onderwerpen voor het STOIO de voorbije vijf jaar: starten, groeien en overnemen/overlaten. Daarnaast deed het STOIO onderzoek naar vijf aandachtspunten: financiering, innovatie, internationaal ondernemen, samenwerken/netwerken en ruimtelijk economisch beleid. In de langetermijnstrategie voor Vlaanderen, zoals uitgewerkt in Vlaanderen in Actie en Pact 2020, komen deze prioritaire beleidsthema s terug. Met Vlaanderen in Actie streven we ernaar om Vlaanderen tegen 2020 bij de top vijf van de Europese regio s te kunnen plaatsen. Om dit te realiseren werden zeven doorbraken geformuleerd. Een daarvan de open ondernemer moet de ondernemerscultuur aanzwengelen en de internationale doorgroei van kmo s stimuleren. Als minister van Economie wil ik, door middel van een aantal belangrijke beleidsprojecten, substantieel bijdragen aan het behalen van onze doelstellingen. Een van die speerpuntprojecten is het nieuwe Actieplan Ondernemerschap dat definieert welke overheidsinitiatieven noodzakelijk zijn om het ondernemerschap in Vlaanderen te stimuleren. Het plan bevat concrete acties gericht op het brede publiek, het onderwijs en de ondernemers. Daarmee willen we niet alleen een ondernemerscultuur tot stand brengen, maar ook de creatie van startende ondernemingen stimuleren en beginnende ondernemers sterker maken door de bevordering van professioneel management en aandacht voor de internationale focus. 7

10 De Gazellesprong voor snelgroeiende bedrijven is een ander speerpunt. Met dit programma willen we beloftevolle bedrijven helpen zo goed mogelijk te groeien. Het Agentschap Ondernemen ondersteunt negen proefprojecten die in 2011 en 2012 ongeveer 170 bedrijven zullen begeleiden. Aan de hand van die ervaringen zal een bijsturing van het programma mogelijk zijn. Een nieuw beleidsplatform groei zal de bestaande initiatieven voor groeibedrijven coördineren, evalueren en, waar nodig, bijsturen. Meer Vlaamse export naar snelgroeiende markten en een toename van buitenlandse investeringen in Vlaanderen zijn de uitdagingen voor Flanders Investment & Trade (FIT), het Agentschap voor Internationaal Ondernemen. FIT besteedt aandacht aan snelgroeiende economieën als Brazilië, Rusland, India en China, zonder de meer traditionele markten uit het oog te verliezen. Het agentschap past ook met succes een strategie toe om investeringen aan te trekken die inspelen op de behoeften, de troeven en de kennis in Vlaanderen. Beleidsrelevant onderzoek rond ondernemerschap en economie blijft van cruciaal belang. Daardoor kan op een wetenschappelijk onderbouwde manier een oplossing geboden worden aan de beleidsuitdagingen van de volgende jaren. Ik wens u alvast veel leesgenot. Kris Peeters Minister-president van de Vlaamse regering en Vlaams minister van Economie, Buitenlands Beleid, Landbouw en Plattelandsbeleid 8

11 Voorstelling van het Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen (STOIO) Iris Vanaelst, Vlerick Leuven Gent Management School De vaststelling dat wetenschappelijk onderzoek een essentieel onderdeel is geworden van onze op-kennis-gebaseerde samenleving, bracht de Vlaamse regering ertoe om in 1997 een programma rond beleidsgericht onderzoek op te starten. In 2000 besliste ze tot een hervorming van dit Programma Beleidsgericht Onderzoek en de oprichting van steunpunten die een positie innemen tussen de universiteiten en hogescholen enerzijds en de administratie en het beleid anderzijds. Bedoeling is om aan de hand van longitudinaal onderzoek een kritische massa samen te brengen en/of op te bouwen. De steunpunten moeten meer continuïteit in de financiering van het beleidsgericht onderzoek brengen in domeinen en onderwerpen die door de Vlaamse overheid als prioritair worden beschouwd. In 2001 werd het Programma Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek Eerste Generatie Steunpunten opgestart. Deze steunpunten werden gevormd door een of meerdere onderzoeksgroepen uit een of meer universiteiten die samen gedurende een langere periode wetenschappelijke ondersteuning bieden aan de Vlaamse overheid. De voornaamste opdracht van de steunpunten bestaat uit het verzamelen, analyseren en ontsluiten van beleidsrelevante gegevens; het uitvoeren van beleidsrelevant wetenschappelijk onderzoek, en dit zowel op lange als op korte termijn; en het verlenen van wetenschappelijke dienstverlening. Eind 2006 keurde de Vlaamse regering de nieuwe beheersovereenkomsten met een nieuwe generatie steunpunten goed. Voor de periode werden veertien steunpunten erkend door de Vlaamse regering, waaronder het Steunpunt Ondernemen en Internationaal Ondernemen (STOIO). Het STOIO is hét kenniscentrum op het gebied van ondernemen en internationaal ondernemen in Vlaanderen. Het is een consortium van de Uni- 9

12 versiteit Gent, de Katholieke Universiteit Leuven en de Vlerick Leuven Gent Management School. Het consortium is de voortzetting, in een licht gewijzigde vorm, van het Steunpunt Ondernemerschap, Ondernemingen en Innovatie (STOOI, ). Het centraal beheer wordt uitgevoerd door de Vlerick Leuven Gent Management School en het lange- en kortetermijnonderzoek wordt verricht aan de Universiteit Gent, de Katholieke Universiteit Leuven en de Vlerick Leuven Gent Management School. De kennisopbouw binnen het STOIO leidt tot ondersteuning van de Vlaamse regering en het Departement Economie, Wetenschap en Innovatie bij het uittekenen van een beleid dat ondernemerschap stimuleert. De onderzoeksgroepen van de verschillende instellingen hebben de voorbije vijf jaar intensief samengewerkt rond het thema ondernemen. Er werden drie pijlers gedefinieerd (starten, groeien en overnemen/over laten) en vijf horizontale thema s (innovatie, samenwerken/netwerken, internationaal ondernemen, ruimtelijk economisch beleid en financiering). De pijlers stellen stadia in de evolutie van een onderneming voor, de inhoudelijke thema s zijn in meerdere of mindere mate belangrijk binnen een evolutiefase. Gezien het thematisch bereik van het STOIO, de onderzoekstaken en de aanwezige expertise binnen de onderzoeksgroepen vormen de verschillende onderzoeksgroepen de ruggengraat van dit steunpunt. Ze staan onder leiding van de professoren René Belderbos en Luc Sels (K.U.Leuven), Bart Clarysse (UGent) en Sophie Manigart (UGent en Vlerick Leuven Gent Management School). Prof. Bart Clarysse is hoofdpromotor van het STOIO. De onderzoeksgroep van prof. René Belderbos is actief aan de K.U.Leuven en heeft een uitstekende reputatie opgebouwd in onderwijs en onderzoek in de domeinen bedrijfseconomie, industriële organisatie, innovatie en internationaal ondernemen. Ze beschikt ook over een ruime ervaring in de uitvoering van beleidsstudies en is sterk actief in internationale academische netwerken. De eenheid verrichtte onder meer onderzoek voor projecten gecoördineerd door de Europese Commissie, de OESO, de Wereldbank en de Vlaamse en Belgische overheid (onder meer DWTC, VRWB, Belspo en IWT). 10

13 De onderzoeksgroep onder leiding van prof. Bart Clarysse behoort tot de Universiteit Gent. Ze is meer dan tien jaar actief in de domeinen innovatie, ondernemerschap en technologiebeleid en heeft een unieke deskundigheid verzameld inzake technologiebedrijven in Vlaanderen. De groep verricht zowel fundamenteel als toegepast onderzoek rond hoogtechnologische starters (academische en corporate spin-offs), waarbij wordt gekeken naar de middelen bij opstart, de marktpenetratie en de organisatie van de productontwikkeling. Vanuit STOOI heeft ze ook expertise opgebouwd rond de groei van ondernemingen. De onderzoeksgroep is sterk ingebed in internationale academische netwerken en heeft veel ervaring met beleidsrelevant onderzoek, bijvoorbeeld voor DWTC, IWT en de Europese Commissie. In het kader van STOIO beschikt deze onderzoeksgroep ook over de expertise van prof. Vereecke, prof. Cabus en prof. Vanhaverbeke op het gebied van ruimtelijk economisch beleid. De derde promotor, prof. Sophie Manigart, is hoogleraar aan de Universiteit Gent en partner van de Vlerick Leuven Gent Management School. Haar onderzoeksgroep beschikt over expertise op het gebied van financiering, overnemen en overlaten van niet-beursgenoteerde ondernemingen. Ze heeft een ruime deskundigheid opgebouwd in de financiering van snelgroeiende ondernemingen, eventueel met formeel risicokapitaal (venture capital) of met informeel risicokapitaal (business angel financiering). Vanuit STOIO heeft de groep ook ervaring met de problematiek van overnemen en overlaten. De vierde promotor, prof. Luc Sels, werkt aan de K.U.Leuven. Zijn onderzoeksgroep beschikt over een ruime kennis rond ondernemerschap. Zo is prof. Sels verantwoordelijk voor de opbouw van de START-databanken. In samenwerking met de onderzoekseenheid Bedrijfseconomie, Strategie en Innovatie heeft deze onderzoeksgroep de voorbije jaren ook belangrijke inspanningen geleverd in het domein van samenwerken/netwerken, zoals het managen van O&O-allianties of de samenwerking tussen universiteiten, hogescholen en andere. Naast de hierboven voorgestelde promotoren zijn een aantal copromotoren verantwoordelijk voor een deelonderwerp: prof. Hans Crijns (Vlerick Leuven Gent Management School) voor startende ondernemingen ; 11

14 de professoren Wim Vanhaverbeke (Universiteit Hasselt en Vlerick Leuven Gent Management School), Peter Cabus (K.U.Leuven) en Ann Vereecke (Vlerick Leuven Gent Management School en Universiteit Gent) voor het ruimtelijk economisch beleid; de professoren Joep Konings en Reinhilde Veugelers (K.U.Leuven) voor internationaal ondernemen; prof. Bart Van Looy (K.U.Leuven) voor samenwerken/netwerken en prof. Mirjam Knockaert (Universiteit Gent) voor groeien. Indien relevant wordt naast de formele copromotoren ook samengewerkt met andere professoren en entiteiten binnen de drie instellingen. Deze samenwerking kan kaderen in kortetermijnprojecten die aan de hand van wetenschappelijk onderzoek een concrete beleidsvraag beantwoorden en complementair zijn aan de beleidsvragen die aan de hand van het langetermijnonderzoek worden beantwoord. De beleidsvragen gesteld in het kader van kortetermijnprojecten hebben voornamelijk betrekking op de afstemming van het overheidsinstrumentarium op de specifieke noden van bepaalde doelgroepen of op de evaluatie van het bestaande overheidsinstrumentarium. De kortetermijnprojecten werden uitgevoerd in opdracht van en in samenwerking met onder meer het Agentschap Ondernemen, Flanders Investment & Trade (FIT) en de Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen (SERV). De meest recente kortetermijnprojecten vinden aansluiting bij de realisatie van de concrete doelstellingen voor Vlaanderen in Actie zoals vastgelegd in het Pact Ze hebben onder meer betrekking op het Flanders Care-initiatief dat erop gericht is om door innovatie het aanbod van kwaliteitsvolle zorg te verbeteren en verantwoord ondernemerschap in de zorgeconomie te stimuleren. Ofschoon het uitgesproken beleidsrelevante karakter van deze kortetermijnprojecten vormen zij veeleer een aanvulling voor het langetermijn, beleidsrelevant en fundamenteel onderzoek dat de kern uitmaakt van het STOIO. Dit beleidsrelevant en fundamenteel onderzoek gebeurt aan de hand van de opbouw van longitudinale databanken die een belangrijke informatiebron vormen om de impact van beleidsinstrumenten op de structuur, het gedrag en de resultaten van ondernemingen te evalueren. Elk van deze databanken werpt vanuit een andere invalshoek (macroeconomisch, intra-organisatorisch, individueel) een licht op het (interna- 12

15 tionaal) ondernemen in Vlaanderen en maakt samenwerking tussen de verschillende onderzoeksgroepen mogelijk. De STOIO-jaarboeken zijn een tastbaar resultaat van deze samenwerking en bieden een breed publiek van belanghebbenden en belangstellenden de mogelijkheid om er kennis van te nemen. Eerder verschenen Ondernemend Vlaanderen. Startende ondernemingen onder de loep (2008), Groeizaam Vlaanderen (2009) en Grenzeloos ondernemen in Vlaanderen (2010). Het samenstellen van de jaarboeken heeft de synergie en de samenwerking tussen de verschillende onderzoeksgroepen aanzienlijk verhoogd. 13

16

17 Inleiding Iris Vanaelst, Vlerick Leuven Gent Management School Het geduld op. Het boek begint. Johan Anthierens In overeenstemming met de rol van het STOIO weerspiegelt het voorliggende jaarboek de aandachtspunten van de Vlaamse overheid voor het stimuleren en ondersteunen van ondernemerschap in Vlaanderen, zoals opgenomen in haar programma Vlaanderen in Actie. De verworven kennis ontvouwt zich in vijf delen: 1. internationaal ondernemen; 2. innovatie; 3. diverse aspecten van het ondernemerschap in Vlaanderen; 4. logistiek en distributie in Vlaanderen; 5. overnemen en overlaten van ondernemingen. Vlaanderen is een kleine open economie, wat meteen de internationale dimensie in de realisatie van de groeiambitie van Vlaamse ondernemingen benadrukt. Deel 1 van het jaarboek is dan ook gewijd aan internationaal ondernemen en verruimt de inzichten van het vorige jaarboek Grenzeloos ondernemen in Vlaanderen in het geval van jonge, technologieintensieve bedrijven die internationaliseren en aldus groei realiseren (hoofdstuk 1). Zo wordt de relatie tussen ervaring, internationalisatie en bedrijfsresultaten onderzocht. Daarnaast wordt verder ingegaan op de mate waarin export(groei) het concurrentievermogen van Vlaamse ondernemingen kan versterken via leereffecten, kortom leren door exporteren (hoofdstuk 2). Innovatie is en blijft een prioriteit voor de Vlaamse economie. Deel 2 begint dan ook met een analyse van de impact van samenwerkingsakkoorden op de technische prestaties van regio s in het EU15-gebied. Waar tot voor kort het onderzoek zich beperkte tot spillovers en externaliteiten van O&O-allianties en interacties tussen wetenschap en industrie, wordt in dit nieuwe STOIO-jaarboek aandacht besteed aan de interacties die een samenwerking signaleren, georiënteerd naar de gezamenlijke exploitatie van technologische activa, de zogenaamde open-bedrijfsmodellen 15

18 (hoofdstuk 3). Daarnaast wordt gekeken naar de impact van interne en externe innovatiestrategieën, met in het bijzonder de rol van O&Osamenwerking op de innovatieve prestaties van Vlaamse bedrijven. Zo wordt onder meer nagegaan in welke mate open-innovatie praktijken ingeburgerd zijn bij de Vlaamse bedrijven (hoofdstuk 4). Bij de realisatie van een voortgaande economische groei in Vlaanderen is het van groot belang dat deze regio in staat is investeringen van buitenlandse multinationale ondernemingen (mno s) te blijven aantrekken. In het laatste hoofdstuk van deel 2 wordt dan ook de aantrekkingskracht van Vlaanderen voor O&O-investeringen in kaart gebracht. Daarnaast wordt gekeken naar de locatiekeuzes van directe buitenlandse investeringen van mno s in industrie en dienstverlening (hoofdstuk 5). Het Vlaamse overheidsbeleid heeft de voorbije decennia ingezet op de stimulering en ondersteuning van startende ondernemers of zij die de stap wagen om een eigen zaak op te richten. Om een beter zicht te verwerven over het profiel van de startende ondernemers start deel 3 van dit jaarboek dan ook met de inzichten van tien jaar Global Entrepreneurship Monitor, het GEM-onderzoek (hoofdstuk 6). Naast de relatie tussen ondernemerschap en economische ontwikkeling (macroniveau) komt ook een duidelijk profiel van de typische ondernemer, de potentiële ondernemer en de business angel naar voren (microniveau). Dit laat toe om inzicht te krijgen in de demografische en socio-economische kenmerken van ondernemers én in hun percepties over het sociaal en menselijk kapitaal dat ze bezitten om te ondernemen. Aansluitend hierop wordt aandacht besteed aan de demografische en loopbaangerelateerde uitstroomfactoren van vrijwillige en noodgedwongen zelfstandigen (hoofdstuk 7). In de creatie van een bewustwording bij jongeren over het ondernemerschap als mogelijk carrièrepad speelt de onderwijssector een uitzonderlijke rol. Recent STOIO-onderzoek wijst echter op een duidelijke nood aan een nieuwe onderwijsbenadering. Aldus wordt in dit jaarboek gekeken naar wat de toegevoegde waarde kan zijn van ervaringsgericht leren (hoofdstuk 8). Eens de carrièrekeuze is gemaakt om startend ondernemer te worden, dringen zich nieuwe keuzes op, waaronder het financieringsvraagstuk, met andere woorden welke bronnen kan de startende ondernemer aan- 16

19 boren om de opstart van zijn zaak te bekostigen. In dit deel wordt dan ook stilgestaan bij de financiering van ondernemerschap aan de hand van een vergelijkende studie van het financieringsgedrag van Belgische en Europese ondernemingen, met bijzondere aandacht voor het aantrekken van durfkapitaal (hoofdstuk 9). Deel 4 bevat een analyse van logistiek en infrastructuur in Vlaanderen. Zo wordt dieper ingegaan op de opportuniteit die Vlaanderen heeft om nieuwe distributiecentra aan te trekken en om bedrijven te helpen hun logistieke activiteiten in Vlaanderen verder te ontwikkelen. Daarnaast wordt een typologie van logistiek vastgoed ontwikkeld (hoofdstuk 10). Een competitieve en duurzame economie vergt groei. Groei kan ook gerealiseerd worden door overnames, het onderwerp van deel 5. Overnames vormen een belangrijk strate gisch objectief voor hoogtechnologische ondernemingen bij de verwezen lijking van hun groeiambities. Daarom worden hier de invloeden op de verhoging van de overnamekansen en -prijs bekeken (hoofdstuk 11). Daarnaast wordt de vraag gesteld hoe de aankondiging van grote over names in Europa de waarde van overnemers én concurrenten beïnvloedt (hoofdstuk 12). Conform de opdracht wordt ook dit jaarboek afgesloten met beleidsaanbevelingen op basis van de inzichten van vijf jaar STOIO. 17

20

21 DEEL I: INTERNATIONALISERING 1. De rol van ervaring in de internationalisatie van jonge, technologische Vlaamse bedrijven Johan Bruneel, Universiteit Gent Jolien Roelandt, Universiteit Gent Bart Clarysse, Universiteit Gent Inleiding In dit hoofdstuk analyseren we de groei van jonge, technologische bedrijven die internationaliseren. In voorgaande jaren hebben we reeds diverse aspecten van dit thema behandeld. Bruneel & Clarysse (2006) bevat inzichten over een aantal kernkarakteristieken van het internationalisatieproces bij jonge, technologische bedrijven. We stelden vast dat deze groep van bedrijven significant meer internationale verkopen realiseert dan bedrijven die actief zijn in meer traditionele en minder technologische sectoren. Terwijl slechts een kwart van de bedrijven in traditionele sectoren internationaliseert, is dit bij hun technologische tegenhangers bijna 85%; bijna de helft van deze bedrijven genereert meer dan 50% van haar verkopen in het buitenland. Een belangrijke verklaring voor deze bevinding is dat de druk om te internationaliseren ten gevolge van de te kleine thuismarkt veel groter is. Technologie-intensieve bedrijven dienen aanzienlijke investeringen te maken in O&O en zijn dus verplicht om hun markt ruimer te zien dan de lokale markt als ze die investeringen willen terugverdienen. Verder hebben we aangetoond dat deze bedrijven niet de stapsgewijze internationalisatie vertonen zoals beschreven in het Uppsala-model (Johanson & Vahlne 1977). Technologie-intensieve bedrijven gaan zeer snel internatio- 19

22 naliseren buiten de Europese Unie en gebruiken hiervoor vaak een dochteronderneming om de lokale markt te bedienen. Deze bedrijven slagen in hun snelle internationalisatie door gebruik te maken van de kennis en vaardigheden van bedrijven waarmee ze samenwerken. Door te leren van hun partners kunnen technologie-intensieve bedrijven sneller de leercurve beklimmen en fasen in het meer traditionele internationalisatieproces overslaan. Tot slot leerde deze studie dat de belangrijkste groeimotor bij deze groep bedrijven het buitenland is. Voor bijna zeven op de tien groeibedrijven vertegenwoordigt het buitenland de belangrijkste motor. In het STOIO-jaarboek Grenzeloos ondernemen in Vlaanderen zijn we dieper ingegaan op verschillende types van internationaliserende ondernemingen (Van de Velde et al. 2010). Op basis van een analyse van 250 internationaliserende bedrijven in Vlaanderen onderscheidden we twee verschillende types van exporterende bedrijven: born globals en home based bedrijven. Het eerste type zijn ondernemingen die internationaliseren binnen het eerste jaar na opstart; de tweede groep was reeds achttien jaar op het eerste moment van internationalisatie. Home based ondernemingen hebben een veel lager exportratio en passen goed binnen het traditionele, trage internationalisatiemodel. Het bedrijfsmodel van de born global ondernemingen is meer generiek wat hen toelaat zich sneller aan te passen aan de specifieke omstandigheden in de diverse buitenlandse markten. Dit resulteert in sterkere prestaties: born globals realiseren eenzelfde omzet en stellen evenveel mensen tewerk als home based bedrijven maar dit in slechts de helft van de tijd. Daarenboven zijn born globals meer gefocust op groeimarkten, terwijl de home based sterk Europees verankerd blijken. Bij verdere analyse werd vastgesteld dat beide groepen nochtans niet verschillen inzake bedrijfskarakteristieken die een sterke invloed uitoefenen op de internationalisatie van de onderneming. Zowel de groeioriëntatie en de technologie als de parameters van het managementteam bleken niet significant verschillend te zijn tussen born globals en home based bedrijven. Voortbouwend op deze inzichten gaan we in dit hoofdstuk de groei van technologie-intensieve bedrijven bestuderen. Voorgaand onderzoek geeft aan dat zowel de organisatorische expertise als de managementervaring bijdraagt tot de mogelijkheid om zich als onderneming aan te passen aan 20

23 buitenlandse markten (Johanson et al. 1977, Reuber et al. 1997). Over de mate waarin is echter heel wat onenigheid. De internationalisatieprocestheorie benadrukt het belang van vroegere ervaring in die zin dat deze zal bijdragen tot succesvolle expansie naar minder vertrouwde markten (Barkema et al. 2007, Eriksson et al. 1997). De ondernemerschapliteratuur stelt daarentegen dat cumulatieve ervaring, opgedaan in de binnenlandse markt, veeleer hinderlijk is voor succesvolle internationalisatie. Volgens deze literatuur moeten ondernemingen de praktijken die ze hanteren in de binnenlandse markt eerst afleren vooraleer zij in staat zijn om zich aan te passen aan de buitenlandse marktcondities (Autio 2005, Autio et al. 2000, Matthews et al. 2007, Oviatt et al. 1994). Ondernemingen die al in hun eerste levensjaar internationaliseren, ook wel international new ventures of born globals genoemd, en minder ervaring hebben in de binnenlandse markt, zullen zich bijgevolg sneller aanpassen (Sapienza et al. 2006). Deze contrasterende perspectieven leiden tot een belangrijke vraag die we in dit hoofdstuk wensen te beantwoorden: wanneer zal ervaring hinderen en wanneer zal het een succesvolle expansie naar buitenlandse markten versnellen? Om hierop een antwoord te kunnen bieden, zullen wij de effecten van de organisatorische expertise en managementervaring op het succes van internationalisatie onderzoeken. In wat volgt wensen we dieper in te gaan op het belang van ervaring die de twee belangrijkste theorieën in de literatuur over internationalisatie eraan toekennen: de procestheorie en de International New Venture theorie. Daarna behandelen we de eigenlijke constructen van dit onderzoek, de binnenlandse en internationale ervaring enerzijds en de internationale groei anderzijds. Vervolgens bespreken we de gebruikte data en methode, om daarna de analyse en resultaten te belichten. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een conclusie, waarin ook enkele beleidsaanbevelingen worden geformuleerd. 21

24 Procestheorie en Internationale NewVenturetheorie Volgens de procestheorie steunen ondernemingen op eerdere ervaring om in te gaan op de mogelijkheden van internationale expansie enerzijds en om de complexiteit van een internationaal proces te managen anderzijds (Sullivan & Bauerschmidt 1990, Barkema & Vermeulen 1998, Preece, Miles et al. 1999, Knight & Cavusgil 2004, Rialp, Rialp et al. 2005, Johanson & Vahlne 2009, Zeng, Xie et al. 2009). In dit licht zal de binnenlandse ervaring geleidelijk aan leiden tot onverwachte exportmogelijkheden, zal de onderneming vervolgens steunen op haar managementervaring om dit internationalisatieproces te managen en tot slot zal de ervaring opgedaan in de buitenlandse markten geleidelijk aan leiden tot een sterkere betrokkenheid in het buitenland (Johanson et al. 1990, Sullivan et al. 1990). Aangezien ondernemingen van nature afkerig zijn van risico, zullen zij twijfelen om internationale groei op te zoeken, tenzij ze er zeker van zijn dat ze de verbonden risico s kunnen managen. Dichtbij gesitueerde markten versterken dit vertrouwen. Omdat de grensoverschrijdende ervaring vaak zeer schaars is, durven ondernemingen internationalisatie uit te stellen en groeien ze op een meer incrementele manier (Autio 2005, Barkema et al. 2007). De enige mogelijkheid om dan het internationalisatieproces te versnellen, is het aantrekken van kaderleden die bij vorige werkgevers buitenlandse ervaring hebben opgedaan (Carpenter et al. 2003, Carpenter et al. 2001). De internationale ondernemerschapliteratuur benadrukt daarentegen de eigenschappen van binnenlandse ervaring en hun beperkend effect op de groei in buitenlandse markten (Autio, Sapienza et al. 2000, Lu & Beamish 2001, Sapienza, Autio et al. 2006, Mathews & Zander 2007). Ondernemingen ontwikkelen kennis om zich te organiseren dankzij hun ervaring in een gegeven markt. Door hun dagelijkse ervaring met actie-resultaatrelaties ontstaan vaste denkpatronen die de ondernemingen toelaten de gewenste doelstellingen te behalen (Weick 1991, 1995). Deze vaste denkpatronen beperken echter wat de onderneming ziet en hoe zij interpreteert wat ze ziet (Cohen et al. 1990, Henderson et al. 1990). Een langdurige, binnenlandse ervaring kan aldus eerder een bron van rigiditeit vormen en 22

25 een snelle en proactieve aanpassing aan de internationale markten verhinderen (Autio et al. 2000). De afwezigheid van deze rigiditeit bij born globals laat hen toe hun buitenlandse ervaring sneller om te zetten in een competitief voordeel (Autio et al. 2000). In deze theorie gaat het niet om hoe ondernemingen hun binnenlandse ervaring aanwenden voor internationale expansie, maar hoe zij de blootstelling aan buitenlandse markten kunnen gebruiken om een robuuster businessmodel op te bouwen. Dit businessmodel kan dan als platform dienen voor zowel de binnenlandse als de buitenlandse markt (Autio, Sapienza et al. 2000, Sapienza, Autio et al. 2006, Bingham 2009). Zowel de faciliterende als de beperkende rol van ervaring werd reeds in de literatuur aangetoond. Carpenter et al. (2001) bewezen dat VS-multinationals beter presteren wanneer hun CEO s internationale ervaring hebben. Consistent hiermee vonden Daily et al. (2000) dat internationale ervaring van de CEO en de mate van internationalisatie op elkaar inwerken om de financiële prestaties te versterken. Deze voorbeelden bewijzen dat managementervaring een belangrijke kracht is achter het internationalisatieproces en achter de mogelijkheid om internationalisatie tot een succes te brengen. Ook in de internationale newventureliteratuur kan een relatie tussen de internationale ervaring van het managementteam en de internationalisatie teruggevonden worden (Bloodgood et al. 1996, Reuber et al. 1997). Hoewel het effect van de internationale ervaring van het managementteam bewezen is, blijven er nog belangrijke vragen. Ten eerste hebben de meeste studies rond internationalisatie zich gericht op de rol van internationale ervaring en wordt het effect van binnenlandse ervaring vaak verwaarloosd (Blomstermo et al. 2004, Carr et al. 2010). Bovendien ligt de nadruk veelal op het internationalisatieproces en minder op de financiële impact van de internationalisatie (Bingham 2009). Ten derde wordt er te weinig aandacht besteed aan de verschillende types van ervaring. In deze studie zal gepoogd worden hieraan tegemoet te komen en zal een antwoord geformuleerd worden op de vraag hoe internationale en binnenlandse ervaring de mogelijkheid beïnvloeden om internationale omzet te doen groeien. 23