Voor de vuist weg. Geschreven door Liselotte van Rijn, 4 e jaars student CMV voltijd. Studentnummer:

Transcriptie

1 Voor de vuist weg Een theoretische verdieping over improvisatie in drama, gezien binnen het bredeschool cultuuronderwijs, in het kader van het werken aan sociale en culturele competenties. Geschreven door Liselotte van Rijn, 4 e jaars student CMV voltijd. Studentnummer: Begeleider: Richard de Brabander

2 Voorwoord Deze vuist op deze vuist, deze vuist op deze vuist, deze vuist op deze vuist en zo klim ik naar boven. Het vuistenlied van Ome Willem. Een simpele bewoording voor een krachtig gegeven, samen kom je verder. Deze verdieping gaat over wat improvisatie doet voor versterking en verwezenlijking van sociale en culturele competenties binnen de bredeschool.. De doelgroep is het schoolkind van 8-12 jaar. De rode draad in het verhaal is het spanningsveld dat enerzijds weergeeft dat het individu moet zorgdragen voor zijn eigen ontwikkeling en anderzijds het gegeven dat een individu niet kan ontwikkelen zonder anderen. Deze verdieping is opgebouwd uit verschillende delen. In de aanleiding komt het verhaal achter het onderwerp naar voren. Daarnaast wordt de probleemsituatie bekeken en wordt de vraagstelling geformuleerd. In hoofdstuk 1 wordt er gekeken naar het belang van sociale en culturele competenties voor kinderen. Dit wordt besproken aan de hand van vragen zoals: Wat is er mis en waarom is het mis met de kinderen van nu? Waarom moeten juist sociale en culturele competenties worden verworven deze kinderen? Vervolgens komen de sociale en culturele competenties aan bod. Zij worden uiteengezet en bekeken. Er wordt een selectie gemaakt van competenties die worden gebruikt voor het beantwoorden van de hoofdvraag. Hoofdstuk 3 draait om drama en improvisatie. Er wordt beschreven wat drama is en wat de spelvorm improvisatie inhoudt. Er word een link gelegd tussen de doelgroep, kinderen van 8-12jaar en drama en improvisatie. Vervolgens wordt er gekeken wat de vorm improvisatie doet met de doelgroep en of improvisatie kan leiden tot het verwerven en/of versterken van sociale en culturele competenties. In de eindconclusie zal er een antwoord worden gegeven op de vraag op welke manier improviserend spel een bijdrage kan leveren aan het verwerven en/ of versterken van sociale en culturele competenties. Daarnaast zullen een aantal aanbevelingen gedaan worden. Deze theoretische verdieping vormt, naast het product Tapa Tapa, de afstudeeropdracht. Binnen deze verdieping wordt er af en toe een terugkoppeling gemaakt naar het product Tapa Tapa - 2 -

3 Inhoud Bladzijde: Aanleiding 4 Hoofdstuk 1 Probleemanalyse en vraagstelling Kern van het probleem De vraagstelling Conclusie 11 Hoofdstuk 2 Sociaal en culturele competenties Competenties Sociale competenties Culturele competenties Culturele vorming in relatie tot culturele competentie Conclusie 18 Hoofdstuk 3 Drama en improvisatie Het belang van drama in verhouding tot sociaal-culturele competenties Drama De doelgroep De doelgroep met betrekking tot drama Improvisatie Wat doet improviserend spelen met de kinderen gedurende de activiteit Wat doet improviserend spelen met betrekking tot sociaal-culturele competenties Creativiteit Creativiteit, kinderen en studies Creativiteit en improvisatie Verbeelding Zelfvertrouwen Reflectie Conclusie 30 Hoofdstuk 4 Conclusie en aanbevelingen 31 Bronvermelding

4 Aanleiding Voor u ligt de theoretische verdieping die gekoppeld is aan het product Tapa Tapa. Deze verdieping vormt het tweede gedeelte van de afstudeeropdracht. Tapa Tapa is een kunstmenu waarin, binnen de bredeschool, activiteiten worden aangeboden aan de groepen 5 t/m 8 (leeftijd 8 t/m 12 jaar) van het primair onderwijs. Om in metafoortaal te spreken; Kunst & Cultuur is de keuken, hier komen alle gerechten (activiteiten) vandaan. Deze gerechten, waar de school een keuze uit kan maken, zijn allemaal Kunst & Cultuur gerechten, opgebouwd uit de verschillende smaken: drama, media, muziek en tehatex. (Tekenen, handvaardigheid en textiel) In ons land zijn er op het moment veel ontwikkelingen gaande betreffende de bredeschool. De gemeente Rotterdam geeft aan hierin duidelijk koploper te zijn. In het schooljaar van zal een pilot starten waarbij zes basisscholen gedurende een jaar over zullen gaan van een schoolweek van 26 uur naar een schoolweek van 32 uur. In deze pilot zet de gemeente Rotterdam het welzijnswerk actief in, binnen het bredeschool basisonderwijs in Rotterdam. In beleidstermen wordt de bredeschool meestal beschreven als gebouw of netwerk. In dit gebouw of netwerk heeft de school de mogelijkheid tot andere voorzieningen, zoals buitenschoolse opvang, bibliotheken, of is er ruimte voor instellingen die gespecialiseerd zijn in kunstzinnige vorming. De school heeft via deze weg de mogelijkheid samen te werken met instellingen die zowel tijdens als buiten schooltijd activiteiten aanbieden. Deze activiteiten kunnen zowel binnen als buiten het schoolgebouw plaatsvinden. Binnen het aanbod van activiteiten staat het stimuleren van kinderen in hun ontwikkeling centraal. Vanuit het vooronderzoek, dat gehouden is onder diverse scholen en docenten, is er een leervraag naar voren gekomen die ik wil gebruiken als ingang voor mijn theoretische verdieping. De scholen en andere werkvelddeskundigen (o.a. kinderwerkers) hebben aangegeven dat er een groeiende vraag is naar drama als vak. Volgens de docenten uit het basisonderwijs zou drama een mooi middel zijn om aan sociale competenties te werken. Drama is een creatief vak. De algemene opvatting is dat de kinderen van nu niet creatief genoeg meer zijn en niet origineel, maar wel experts zijn in het reproduceren van andermans ideeën. Wat nu blijkt is dat de vermogens van kinderen jarenlang onderschat zijn. Er moet ingesprongen worden op deze ontdekking. Jonge kinderen blijken bovendien meer te kunnen dan lange tijd is gedacht

5 Dit geldt zowel op cognitief gebied, het conceptueel vermogen en het blijkt uit talige handelingen, abstract denken en symbolische representaties. 1 Het onderwijs wil hier op inspelen. Vanuit wetenschappelijk onderzoek en diverse beleidsstukken komt steeds meer de vraag naar extra mogelijkheden om de ontwikkeling van kinderen beter te stimuleren. De overheid vindt de ontwikkeling van kinderen op het gebied van cultuur erg belangrijk. Voormalig minister van der Hoeven heeft het in een toespraak bij de opening van Kunstfactor in Utrecht over slapende talenten die wakker geschud moeten worden. Het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen (OC&W) heeft aangegeven dat er meer geld vrijkomt voor cultuuronderwijs. Extra geld betekent extra mogelijkheden. Er is een groeiende vraag naar invulling op het gebied van het bredeschool cultuur onderwijs. 1 V. de Waal, Uitdagend leren, pagina

6 Hoofdstuk 1 Probleemanalyse en vraagstelling Wat is er mis en waarom is het mis met de kinderen van nu? Is het wel nodig dat zij creatiever worden?er wordt toch al een heel veel gedaan in het basisonderwijs, waarom moet er nog meer aandacht aan worden besteed? Waarom moet er gewerkt worden aan sociale en culturele competenties?vragen waar dieper op in zal worden ingegaan aan de hand van een stuk geschiedenis. Wanneer men kijkt naar de ontwikkeling die onze samenleving de afgelopen jaren heeft doorgemaakt, wordt het volgende duidelijk: er is een groot verschil tussen de samenleving van 50 jaar geleden en de samenleving zoals wij deze nu kennen. Wat de jaren 50 gekenmerkt heeft is de verzorgingsstaat waarbinnen de samenleving, vergeleken met de huidige samenleving, werd bemoederd. Onze samenleving had andere hiërarchische verhoudingen en was opgedeeld in zuilen 2. Deze zuilen hingen nauw samen met de achtergrond en geloofsovertuiging van de burger. Er waren duidelijke normatieve kaders waarbinnen vaste rollen werden vervuld. Geleidelijk aan is onze samenleving gegroeid tot een samenleving waarbinnen er meer individuele vrijheid kwam en waarbij de kerk een steeds minder belangrijke positie in nam. Oudere mensen willen nog wel eens verheerlijkend spreken over vroeger. Er was een gevoel van veiligheid, saamhorigheid. Omdat men solidair was aan elkaar en men zich hield aan de regels, leek het leven prettig en voorspelbaar. Maar de sociale controle was (te) groot. Er was toen ook, vergeleken met de samenleving van nu, vrijwel geen ruimte voor persoonlijke groei. Kinderen waren afhankelijk van hun ouders, de ouders van hun bazen.er waren zeer strenge normen en waarden binnen de kerk en het gemeenschapsleven. Vanaf de geboorte lag het leven min of meer vast. Omdat dit overgedragen werd van generatie op generatie, hadden de mensen van toen hier misschien minder moeite mee. Er kon immers een sterk gevoel van veiligheid uit worden gehaald. Hier was, zeker na de oorlog, een grote behoefte naar. Eerder werd er geschreven over de overheid. Bekeken vanuit het nu was deze overheid betuttelend en verzorgend. Enerzijds was er een veelheid aan publieke voorzieningen, anderzijds bezorgde deze overheid de burgers het besef dat de overheid verantwoordelijk was voor het welzijn, de bestaanszekerheid en de ontplooiing van het individu. De samenleving van toen bood veiligheid, duidelijkheid en warmte, maar ook beperkingen in de persoonlijke vrijheid. Dit laatste werd geleidelijk aan steeds meer ervaren. Men ging zich daar tegen verzetten. 2 Elk van de groepen waarin het Nederlandse volk door verschillen in godsdienst en levensbeschouwing verdeeld is ( Woordenboek Van Dale) - 6 -

7 In de jaren die volgden kwam er een eind aan de verzuiling en veranderende dus ook het beleid van de overheid. Er kwam geleidelijk aan meer tolerantie ten opzichte van het individu, de gedragsuitingen en gewoontes. De welvaart nam toe en er ontstond langzaam maar zeker een toenemende verscheidenheid in individuele bestaanswijzen. Langzaamaan zijn mensen losgekomen van de vaste banden met de kerk, het gezin en het verenigingsleven. Ze werden meer en meer op zichzelf teruggeworpen. Het ontzag voor autoriteit, de duidelijke rollen en normatieve kaders, zo ook het gezin als middelpunt van de samenleving zijn nu ingeruild voor individuele keuzes. Men wil zelf kunnen kiezen, zelf bepalen hoe men invulling geeft aan het leven. Dit heeft er voor gezorgd dat er nu een samenleving is ontstaan waarbinnen een ongelofelijke verscheidenheid is aan leefstijlen en levensvormen. Verschillende normen en waarden bestaan naast elkaar. Dit maakt onze huidige samenleving complex. Sociale herkomst of religie dragen niet meer automatisch bij aan de identiteit van de mensen. Men draagt nu in meer zelfstandige mate de zorg voor het ontwikkelen van de identiteit. Met het oog op de terugtredende overheid en het zelf zorg dragen voor de identiteit, kan men spreken van een zogenaamde doe- het- zelf maatschappij. Hieruit kan men concluderen dat als gevolg van het proces van individualisering en de toenemende multiculturele samenstelling van de bevolking, er nieuwe en zwaardere eisen gesteld worden aan kinderen, jongeren en volwassenen. Men moet meer in staat zijn de eigen levensloop vorm te geven, verantwoordelijkheid te dragen en leren af te stemmen met anderen in een situaties waarin dat tegelijkertijd moeilijker is geworden. 3 Om terug te komen op de vragen die ik stelde aan het begin van dit hoofdstuk, in deze theoretische verdieping maak ik duidelijk waarom creativiteit en assertiviteit belangrijke competenties zijn die wij onze kinderen moeten meegeven. Ook ben ik van mening dat creativiteit en assertiviteit slechts twee van de meest belangrijke competenties zijn. In 1.1 worden deze competenties aangevuld. Het grote verschil met de samenleving van de jaren 50 en onze huidige samenleving, is dat er nu een grote diversiteit van leefvormen en van normen en waarden naast elkaar bestaat. Het wordt niet meer voor jou bepaald, welke richting jij opgaat. Van ons wordt verwacht dat wij zelf bepalen hoe wij invulling geven aan ons leven. De nadruk ligt meer op de zelfstandigheid van de mens. Men moet zelf ontdekken wie hij is, waar hij voor staat, wat men wilt en wat men daarvoor nodig heeft Maar men zal ook moeten leren hoe met mensen om te gaan, want we kunnen niet alles alleen. Wij vormen ons met behulp van anderen. De mens is een sociaal wezen. Er is sprake van een spanningsveld; enerzijds wordt er van ons verwacht dat wij zelf zorg dragen voor ontwikkeling en zelfstandigheid, anderzijds kunnen wij niet zonder anderen. 3 V. de Waal, Uitdagend leren, pagina

8 De samenleving stelt hoge eisen aan ons ten opzichte van sociale en culturele competenties. Hierbij kan gedacht worden aan zelfvertrouwen, verantwoordelijkheid, zelfstandigheid, assertiviteit en sociale vaardigheden. Inzicht in jezelf en in datgene wat andere mensen beweegt wordt steeds belangrijker. Dit wordt niet meer geleerd binnen het traditionele gezin, maar door het informele leren, zoals leren binnen vriendengroepen en het simpelweg ervaren en doen. Onze huidige samenleving kan men omschrijven als een lerende samenleving, die van haar burgers verwacht dat zij inspelen op nieuwe ontwikkelingen en lerend blijven. 1.1 Kern van het probleem Wij moeten ons, in onze huidige complexe samenleving, onderscheiden van de rest. Dat kan door middel van het ons eigen maken van sociale en culturele competenties, iets wat zonder creatief vermogen en zelfvertrouwen niet mogelijk is. Onder dit creatief vermogen en zelfvertrouwen wordt verstaan: het tot nieuwe mogelijkheden komen om anders te durven zijn, je te kunnen onderscheiden en hier voor durven te staan. Daarnaast moeten wij ons kunnen verplaatsen in een ander en weten wat onze acties tot gevolg hebben bij de ander. Hiervoor is verbeelding en reflectie nodig. In hoofdstuk 2 worden de sociale en culturele competenties uiteengezet en behandeld. Een praktisch voorbeeld van de groeiende eis naar sociaal en culturele competenties is de arbeidsmarkt. Was het voorheen niet noodzakelijk om over bepaalde competenties te beschikken, nu is dit meer dan wenselijk. Als burger anno 2007 moet men anders zijn dan de rest van de burgers wil men opvallen. Kort door de bocht gezegd; aan de bak komen en succes hebben. Dit is terug te zien in diverse vacatures in de krant of op het internet. Er wordt van de sollicitant gevraagd te beschikken over talenkennis,dat hij in staat zijn om intercultureel te communiceren. Men dient te beschikken over zelfvertrouwen, inlevingsvermogen in de ander en heeft kennis van zijn eigen handelen Het komt er op neer dat wij innovatief, dynamische en flexibel moeten zijn..omdat de verwachtingen van de werkgever en de eisen vanuit de samenleving toenemen, zullen wij ons moeten blijven ontwikkelen. De toenemende eisen zijn niet alleen terug te zien op het vlak van de arbeidsmarkt maar ook in bredeschool beleidsstukken. Er zijn hoge verwachtingen ten opzichte van onze kinderen met betrekking tot hun sociale vaardigheden en hun vermogen om te kunnen reflecteren. Het onderwijs heeft de afgelopen jaren hierop ingespeeld door de vorm van het onderwijs aan te passen. Het zelf zorg dragen voor de eigen ontwikkeling staat centraal. Voorbeeld in het basisonderwijs: gelaagde instructie, het zelfstandig werken en de zelfcorrectie.in het voortgezet onderwijs: het 2 e fase studiehuis en het VMBO

9 De bredeschool houdt zich bezig met het nieuwe leren. Hieronder wordt verstaan het zich eigen maken van vaardigheden en competenties door ervaringsgericht onderwijs. In het werkveld spreekt men ook wel van het opdoen van sleutelervaringen die het kind als volwassene weer kan gebruiken. Omdat het kind zich moet kunnen verplaatsen in een ander heeft het verbeeldingskracht nodig. Zelfkennis en reflectie zijn de volgende competenties waar kinderen aan moeten werken. Het kind moet uiteindelijk in kunnen schatten hoe anderen zullen reageren op zijn/haar actie. Door deze ervaring te gebruiken voor de toekomst kan het kind zich ontwikkelen. Het vermogen te kunnen reflecteren staat hierbij voorop. Creativiteit kan dit vermogen vergroten. Kortom; creativiteit, verbeelding, zelfvertrouwen en reflectie zijn belangrijke competenties waar wij onze kinderen aan moeten laten werken, willen zij als volwassenen goed kunnen functioneren. Eerst wil ik terug komen op de leervraag vanuit het werkveld op pagina 4. Docenten en andere werkvelddeskundigen hebben aangegeven dat onze kinderen creatiever moeten worden. Creativiteit zou sociale en culturele competenties kunnen versterken. Omdat onze samenleving altijd in verandering is en onze kinderen hier ook op moeten kunnen inspringen wordt er nu extra aandacht besteed aan het verwerven en verwezenlijken van deze sociale en culturele competenties. Omdat uit onderzoek naar voren is gekomen dat jonge kinderen meer kunnen dan lange tijd is gedacht, is het onderwijs met dit gegeven aan de slag gegaan. Vanuit diverse beleidsstukken en wetenschappelijk onderzoek komt steeds meer de vraag naar extra mogelijkheden om de ontwikkeling van sociale en culturele competenties van (jonge) kinderen beter te stimuleren. Het bredeschool activiteiten aanbod kan hierin een belangrijke rol gaan vervullen. Het product Tapa Tapa heeft een activiteiten aanbod dat voort komt uit het domein kunst en cultuur. Binnen kunst en cultuur zijn diverse mogelijkheden om aan sociale en culturele competenties te werken. Naast drama, kan schilderen, of fotografie ook worden ingezet als middel. In deze verdieping heb ik bewust gekozen voor drama. In het werken aan de sociale en culturele competenties is er een constante spanning tussen solistisch gedrag en samenwerking. Enerzijds is er de verwachting dat wij zelf zorg kunnen dragen voor onze ontwikkeling en zelfstandigheid en anderzijds wordt duidelijk dat dit niet mogelijk is zonder de ander. Schilderen en fotografie geven deze spanning mijns inziens niet goed weer. Wij hebben anderen nodig om ons aan te kunnen spiegelen en ons te kunnen ontwikkelen, zodat wij onszelf kunnen (her)vinden. Dit gegeven komt terug in 2.2 Bij drama is er ook sprake van de spanningsveld tussen het enerzijds zelfstandig zorgdragen voor ontwikkeling en anderzijds anderen nodig hebben om te kunnen ontwikkelen. Drama doe je voor en/ of met anderen. Er zijn anderen nodig om aan te kunnen spiegelen en anderen die kunnen helpen bij het ontwikkelen van het spel. Het is om die reden dat ik het in deze verdieping wil hebben over het inzetten van drama voor het versterken/ verwezenlijken van sociale en culturele competenties

10 In hoofdstuk 3 wordt hier op ingegaan. Nu wil ik eerst dieper ingaan op het begrip drama en het formuleren van een vraagstelling voor deze verdieping. De leervraag vanuit het werkveld ging over de mogelijkheden van drama als middel om sociale en culturele competenties te versterken. Graag maak ik een terugkoppeling naar het product Tapa Tapa. Op de menukaart staan er 3 vormen van drama te weten; - begrijpend spelen - improviserend spelen - bewegend spelen Alle genoemde vormen van spel zijn vormen van drama en vormen kort gezegd de basis zoals deze naar voren komt binnen theaterbeoefening. Drama is een begrip wat meer omvat dan alleen spel. In hoofdstuk 3 wordt hier dieper op ingaan. Graag sluit ik mij aan bij de definitie van Sjaak Vane. In zijn boek Werken met drama, geeft hij de volgende definitie: Drama: Het uitdrukken van verbeelding door middel van acties die verwijzen naar een spelwerkelijkheid. Onze samenleving is dynamisch, deze samenleving verwacht van ons dat wij op veranderingen kunnen inspelen en ons daarbij kunnen onderscheiden van de rest, willen wij succesvol zijn in het leven. Van ons wordt verwacht dat wij lerende mensen zijn. Hiermee wordt bedoeld dat wij ons steeds blijven ontwikkelen en ervaringen opdoen. De samenleving verwacht van ons dat wij innovatief, dynamisch en flexibel zijn. Een gegeven dat goed aansluit bij de drama vorm: improvisatie. Bij improvisatie wordt de deelnemer door middel van spelopdrachten snel aan het denken gezet, moet de deelnemer inspelen op onverwachte situaties en inspelen op de spelwerkelijkheid. De deelnemer moet hier creatief mee omspringen omdat hij zowel zorg draagt voor de spelontwikkeling van zijn medespelers als het voorzien in behoeften van de spelleider en het publiek. De andere vormen van drama, begrijpend spelen en bewegend spelen vergen minder creatief vermogen van de doelgroep. Het zijn vormen van drama waarin de basis al enigszins vast ligt. Voor de doelgroep is de invulling al gegeven en deze hoeft alleen te bepalen hoe er vorm gegeven wordt aan het geheel. Gezien het tijdpad en de omvang van de theoretische verdieping is het voor mij niet mogelijk om alle genoemde vormen uit te werken. De vorm improvisatie is het meest relevant, gezien onze veranderende samenleving en de toenemende eis naar het creatief inspringen hierop en het eigen maken van sociale en culturele competenties. In hoofdstuk 3 zal ik hier uitgebreid op verder gaan

11 1.2 De vraagstelling Op welke manier kan improviserend spel als activiteit op de bredeschool, als middel dienen voor het verwezenlijken en/ of versterken van sociale en culturele competenties, onder de doelgroep kinderen van 8 tot 12 jaar. 1.3 Conclusie In de vraagstelling van deze verdieping gaat het over wat de dramavorm improvisatie, voor sociaal en culturele competenties kan betekenen. Sociale en culturele competenties zijn competenties waar het onderwijs veel aandacht aan besteed en waar de overheid met beleid, en uitgevers met nieuwe lesmethodes op inspelen. Waarom het belangrijk is dat onze kinderen hier aan werken is geschetst in het afgelopen hoofdstuk waarin werd benadrukt dat onze samenleving zich heeft ontwikkeld. De overheid is van een verzorgende overheid naar een meer terugtredende overheid gegaan. De verzuiling is verdwenen met als gevolg minder grote sociale controle en meer ruimte voor persoonlijke ontwikkelingen. Religie en afkomst bepalen niet meer automatisch welke levensovertuiging men heeft. Wij leven in een samenleving waarin diverse achtergronden en levensovertuigingen zorgen voor verschillende normen en waarden, die naast elkaar bestaan. Onze samenleving is continue in verandering. Dit maakt onze huidige samenleving complex. Als gevolg van het proces van individualisering en de toenemende multiculturele samenstelling van de bevolking worden er steeds nieuwe en zwaardere eisen gesteld aan kinderen, jongeren en volwassenen. Men moet meer in staat zijn de eigen levensloop vorm te geven, verantwoordelijkheid te dragen en af te stemmen op anderen, in situaties waarin dat tegelijkertijd moeilijker geworden is. Onze complexe samenleving in een doe-het-zelf maatschappij vraagt veel van kinderen, jongeren en volwassenen.van hen wordt verwacht dat zij innovatief, dynamisch en flexibel zijn. Zelfkennis, verbeelding en reflectie spelen hierin een belangrijke rol. Creativiteit kan dit vermogen vergroten. Er is naar voren gekomen dat er sprake is van een spanningsveld tussen de eisen vanuit de samenleving en de voorwaarden voor het ontwikkelen als individu. Aan de ene kant wordt er van ons verwacht dat wij zelf zorg dragen voor onze ontwikkeling en zelfstandig zijn in onze doe- hetzelf maatschappij, terwijl we aan de andere kant niet zonder anderen kunnen. De mens is een sociaal wezen

12 De basisschool vormt een belangrijke grondslag voor de ontwikkeling van het kind. Kinderen blijken meer te kunnen dan lange tijd is gedacht. Het onderwijs wil hier nu op inspelen. Vanuit diverse beleidsstukken en wetenschappelijk onderzoek komt steeds meer de vraag naar extra mogelijkheden om de ontwikkeling van sociale en culturele competenties van (jonge) kinderen beter te stimuleren. Het bredeschool activiteitenaanbod kan hierin een belangrijke rol gaan vervullen. Sociale en culturele competenties maken dat wij goed kunnen functioneren in de maatschappij. Drama kan als middel worden ingezet om deze competenties te verwerven en te versterken. De vraag op welke manier drama als middel kan dienen voor het bevorderen van sociale en culturele competenties is de vraag waar het in deze verdieping over gaat. De vorm improvisatie is het meest relevant, gezien onze veranderende samenleving en de toenemende eis naar het creatief inspringen hierop en het eigen maken van sociale en culturele competenties. In hoofdstuk 3 wordt hier op verder gaan. Nu wij meer weten over het belang van het ontwikkelen van sociale en culturele competenties kunnen wij ons meer gaan verdiepen in de betekenis ervan

13 Hoofdstuk 2 Sociaal en culturele competenties In het vorige hoofdstuk werd gesproken over onze huidige complexe samenleving en de invloed die sociale en culturele competenties hebben op de ontwikkeling van het individu.in dit hoofdstuk worden die verschillende sociale en culturele competenties gespecificeerd. Voorafgaand aan deze specificatie wordt eerst behandeld wat er met sociaal en culturele competenties bedoeld wordt. 2.1 Competenties Wanneer men aan het begrip competenties denkt, heeft men het al gauw over vaardigheden. Competenties zijn niet alleen maar vaardigheden, het begrip omvat meer. Een competentie vormt een klein onderdeel van een persoon en bestaat uit verschillende onderdelen. Een competentie komt naar voren wanneer de persoon daadwerkelijk bereid is om zijn kunnen in de praktijk te brengen. Wanneer iemand competent is, bedoelen wij daarmee dat hij of zij succesvol is in het vervullen van een bepaalde rol of functie, hij of zij kan het. Een competentie bestaat uit de onderdelen; kennis, vaardigheden, persoonskenmerken en motivatie. Je moet weten wat je doet; je moet het kunnen; je moet jezelf als persoon erin herkennen; en je moet het willen. De volgorde waarop de onderdelen worden eigengemaakt kan verschillen maar iemand is niet competent wanneer één van de onderdelen ontbreekt. Voor het begrip competentie wil ik de volgende definitie gebruiken; Het geheel aan kennis, inzichten, vaardigheden en persoonskenmerken die noodzakelijk zijn om op een volwaardige wijze in een maatschappij te kunnen functioneren. 4 In deze verdieping wordt er gesproken over sociale en culturele competenties. Nu wij weten wat er met het begrip competentie wordt bedoeld, kunnen de volgende onderdelen worden uiteengezet: het sociale en het culturele aspect. 4 Stichting de Meeuw,

14 2.2 Sociale competenties Sociaal gaat altijd over hoe er met de ander om gegaan word. Hoe is het gedrag naar de ander, wat wil men van de ander, wat doet men met de ander? De mens heeft anderen nodig om zichzelf te kunnen vormen. Vrijwel alles wat wij doen, denken en voelen, staat onder invloed van anderen. Het is niet voor niets dat de mens af en toe met zichzelf de spot drijft door te zeggen: Ik ben een kuddedier. In hoofdstuk 1 sprak ik van een spanning tussen het zelfstandig kunnen zijn en het niet kunnen ontwikkelen zonder anderen, ook hier komt dit weer naar voren. Als individu zijn we altijd met anderen bezig. De mens is een sociaal wezen. Het begrip sociale competentie zou als volgt gedefinieerd kunnen worden; Een sociale competentie is een samenhangend geheel van houdingen, inzichten en vaardigheden, die betrekking hebben op de ontwikkeling van de eigen identiteit in relatie tot de ander en de omgeving. 5 Binnen het basisonderwijs vormen een aantal sociale competenties een belangrijke basis binnen de ontwikkeling van het schoolgaande kind. Deze competenties worden verweven binnen het lesprogramma. Onder deze competenties wordt onder andere verstaan: zelfvertrouwen, communicatie, verbeelding, samenwerken, creativiteit en verantwoordelijkheid dragen. De scholen verwerken deze competenties in het lessenprogramma. Samen met culturele competenties vormen zij de basis voor de culturele vorming,, hier wordt in 2.5 op teruggekomen. 2.3 Culturele competentie Cultureel heeft betrekking op de cultuur, is aan de cultuur gewijd. Culture or civilization, taken in it s wide ethnographic sense, is that complex whole which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom and any other capabilities and habits acquired by man as a member of society 6. Deze definitie kwam in verschillende bronnen naar voren. Deze definitie schetst onze samenleving als een geheel terwijl dit nu misschien niet meer zo is. De definitie suggereert naar mijn mening dat er één samenleving is met één cultuur. Wij vormen met de rest van inwoners van Nederland de Nederlandse samenleving maar wij hebben alleen dat gegeven als kenmerk dat ons tot een groep doet behoren. Er is naar mijn mening sprake van een pluriforme samenleving met een dynamische cultuur. De definitie zoals op de vorige pagina beschreven staat, zou ik willen benoemen tot een statische definitie. De onderdelen die echter naar voren worden gebracht als zijne onderdeel van een samenleving/ cultuur wil ik wel graag gebruiken om het begrip cultuur nader te verklaren. 5 Stichting de Meeuw, Definitie van cultuur uit het werk van Edward B. Tylor,

15 Cultuur wordt voortgebracht door mensen die deel uit maken van een groep. Binnen deze groep zijn er afspraken, gewoonten, taal en tradities die geschreven en ongeschreven, die aan elkaar worden doorgegeven. Culturele competenties zijn competenties die te maken hebben met verschillende groeperingen binnen de samenleving en kunst. Sociaal en cultureel komen samen naar voren, zij overlappen elkaar. Sociaal zegt iets over jezelf in relatie tot de ander, cultureel heeft te maken met het functioneren binnen de groep, rekening houdende met geschreven en ongeschreven normen en waarden. Een voorbeeld hiervan is iemand aankijken als je met hem/ haar praat maar ook weten dat er culturen zijn waarbij dit onbeleefd is. Onder cultuur wordt ook verstaan; kunstuitingen of kunst en wetenschap, inclusief literatuur, architectuur, en dergelijke. Het cultuurdepartement van het Ministerie van OC&W houdt zich vooral met de vormen van deze omschrijving van cultuur bezig. Culturele competenties zijn dus competenties die betrekking hebben tot verschillende culturen maar kunnen ook competenties zijn die te maken hebben met kunstparticipatie. Bij culturele competenties word ook wel gesproken van culturele vorming. 2.4 Culturele vorming in relatie tot culturele competentie 7 Culturele vorming wijst in het algemeen op de vorming van kunstzinnig besef en de vaardigheden en de vaardigheden om kunst waar te kunnen nemen, te beleven en te beoordelen. Het kind leert kunst en cultuur te waarderen en ervan te genieten. Dit kan zowel op school als buiten de school plaatsvinden. Al eerder in hoofdstuk 1 van deze verdieping werd geschreven dat kinderen leren uit ervaringen die zij opdoen. Deze ervaringen kunnen zij niet alleen opdoen via school maar ook door middel van het informele leren via verenigingen en vriendenkringen en het educatieve werk van culturele instellingen, musea en theaters. Culturele vorming omvat alle vormen van educatie waarbij kunst- bijvoorbeeld beeldende kunst, audiovisuele kunst, letteren, dans, drama, muziek, en het materiele culturele erfgoed- als doel of als middel wordt ingezet. 8 Men kan onderscheidt maken tussen (re)productieve en receptieve culturele vorming. Bij (re)productieve culturele vorming gaat het om het om de kunst beoefenen, zoals het leren spelen van een instrumenten het leren van een bestaand muziek of toneel -stuk uit te voeren, of een schilderij maken, enz. Het gaat om actieve kunst- en cultuurparticipatie. 7 Gebaseerd op M.Spierts, Werken aan openheid en samenhang, pagina Ministerie van OC&W, 1996, pagina

16 Bij receptieve kunst- en cultuurparticipatie gaat het om het leren omgaan met cultuuruitingen en kunst. Wanneer men deze begrijpt, kan men leren om ervan te genieten. 9 Heel algemeen verwijst culturele vorming naar vormingsprocessen die primair gericht zijn op verklaring, zingeving en oriëntering van het bestaan. Expressie, vormgeving, communicatie, levensstijlen en bestaands- en levensethiek zijn aspecten die hierbij naar voren komen. Culturele vorming is het vermogen om te kunnen reflecteren en vanuit het reflecteren te beslissen wat waardevol is voor de cultuur waarin men leeft. Die cultuur verdient het om overgedragen en weer verworven te worden. Als ik het begrip ga afbakenen, verwijst culturele vorming naar de vormingsprocessen die in werking worden gezet door kunst en het deelnemen aan kunstactiviteiten. Wat betekent het voor mij, wat heeft dit voor mij voor waarde, wie ben ik en wat wil ik bereiken. Kortom; processen van verklaring, zingeving en oriëntering van het bestaan zijn verbonden met kunst en kunstactiviteiten. Deze vragen zorgen ervoor dat er een continue proces is van verandering en vernieuwing in de kunsten. Bij kunst en cultuur gaat het er niet alleen om dat individuen, groepen, organisaties en gemeenschappen worden gestimuleerd tot deelname, maar deze individuen, groepen, organisaties en gemeenschappen zelf ook stimuleren. Als met plezier beleefd wordt, zowel (re)productief als receptief en kunst en cultuur als zinvol wordt ervaren, enthousiasmeert dat tot verdieping, versterking, verbreding en verbetering. Cultuur is in haar meer kunstzinnige aspecten ook een oefening in de kracht van verbeelding, in het spelen met het bestaan en de vormgeving ervan, in ontwikkeling van smaak en gevoel voor schoonheid. Kunst wordt verbonden met de morele ontwikkeling van mensen, met de oefening van menselijke vermogens in het omgaan met normen en waarden. 10 Wanneer ik spreek in deze verdieping over het ontwikkelen en/of versterken van culturele competenties dan bedoel ik daarmee de morele ontwikkeling, menselijke vermogens in het omgaan met normen en waarden, bewust worden van eigen omgeving en niet onbelangrijk het verbeeldend vermogen. Het vermogen om verbeelding om te zetten in iets productiefs, om te vormen. (Zie ook hoofdstuk 3) In de vraagstelling wordt aangegeven dat er onderzocht wordt op welke manier drama als middel kan worden ingezet voor het versterken en ontwikkelen van sociale en culturele competenties. In 2.2 is het sociale aspect, dat terugkomt in de competenties binnen het basisonderwijs, uiteengezet. Er is een opsomming gemaakt van een aantal belangrijke competenties. Deze kunnen nu ook worden aangevuld met de culturele competenties: morele ontwikkeling, intercultureel vermogen, reflectie en verbeelding. 9 M. Spierts, Werken aan openheid en samenhang, p.p V. de Waal, p.p

17 Zo ontstaat er het volgende rijtje sociale en culturele competenties: Zelfvertrouwen: het zeker voelen over jezelf, ergens voor durven staan, assertief zijn. Het beeld dat we van ons zelf hebben, bepaalt ook hoeveel vertrouwen we in onszelf hebben. Zelfvertrouwen is belangrijk in het leven. Zelfbeeld en zelfvertrouwen worden van kinds af aan ontwikkeld. Hoe beter het zelfbeeld, hoe positiever men in het leven staat. Een kind ontwikkelt een zelfbeeld door de manier waarop de mensen in zijn omgeving op hem reageren. Verbeelding: ook wel inlevend vermogen genoemd, het zich kunnen verplaatsen in een bepaalde situatie of een ander. Voorwaarde om in te kunnen leven in anderen is dat men zichzelf kent. Wanneer men zelf ervaren heeft dat er verschillende gevoelens bestaan, is men in staat anderen beter te begrijpen. Creatief zijn: oftewel initiatief nemen, durven iets te doen, een keuze te maken, nadenken over nieuwe oplossingen en mogelijkheden. Dit lukt alleen wanneer kinderen zich veilig voelen en zeker genoeg zijn van zichzelf. Reflectie: kennis hebben van eigen kunnen, houding en gedrag in relatie tot de ander. Bewustwording van omgeving en plek in de samenleving. Communicatie; zowel non-verbaal als verbaal in staat zijn zichzelf verstaanbaar te maken, gedachten en gevoelens kunnen verwoorden. Samenwerken: het met anderen toewerken naar een gezamenlijk doel, waarbij iedereen een ongeveer even grote inbreng heeft binnen het geheel. Morele ontwikkeling: aanvoelen en beoordelen wat goed en slecht is, waar andermans grenzen liggen en deze respecteren. Verantwoordelijkheid dragen: niet de schuld bij iemand anders leggen maar zelf verantwoordelijkheid voelen en nemen voor eigen handelen

18 Intercultureel vermogen: het vermogen om te kunnen gaan met verschillende leefstijlen en normen en waarden. Onze samenleving is continue in verandering, onze kinderen moeten hierop kunnen inspelen en mee ontwikkelen. Er worden hoge eisen gesteld aan onze competenties. De competenties die behandeld zullen gaan worden als zijnde sociale en culturele competenties die terugkomen in de vraagstelling zijn; verbeelding, zelfvertrouwen, reflectie en creativiteit. Het kind moet zich kunnen verplaatsen in een ander, hiervoor heeft het verbeeldingskracht nodig. Zelfkennis en reflectie zijn belangrijke vaardigheden waar kinderen aan moeten werken. In kunnen schatten hoe anderen zullen reageren op jouw acties is een onderdeel hiervan. Het vermogen te kunnen reflecteren staat hierbij voorop. Creativiteit kan dit vermogen vergroten. Daarnaast moet het kind zich vooral prettig voelen bij wat hij doet, zelfvertrouwen maakt dat het kind zich zal durven open te stellen voor ontwikkeling. Het zijn de sociale en culturele competenties, creativiteit, zelfvertrouwen, verbeelding en reflectie, waar in hoofdstuk 3 mee verder mee gegaan wordt. Alle genoemde competenties overlappen elkaar. Het is niet mogelijk om alle competenties helemaal los van elkaar te kunnen zien. Ik heb de competenties uitgekozen die naar mijn mening het meest relevant zijn voor de doelgroep met betrekking tot de vraagstelling. 2.5 Conclusie De sociale en culturele competenties spelen een belangrijke rol binnen het onderwijs maar ook gedurende de rest van het leven van het kind. Sociaal wil zeggen; in relatie tot de ander. Cultureel heeft te maken met het kunnen functioneren in de groep, culturele achtergronden, moraal, maar ook met vormingsprocessen binnen het actief deelnemen aan kunst. Sociaal en cultureel zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, het is om die reden dat er niet meer zal worden gesproken van sociale en culturele competenties maar van sociaal-culturele competenties. In deze theoretische verdieping gaat het over wat dramavorm improvisatie doet voor het versterken en helpen ontwikkelen van de sociaal-culturele competenties. Het is niet mogelijk, gezien de omvang van de verdieping om alle competenties te bespreken. Gekozen is voor creativiteit, verbeelding, zelfvertrouwen en reflectie. Dit zijn de competenties die direct in relatie staan tot de vraagstelling. In het volgende hoofdstuk wordt hier dieper op ingegaan

19 Hoofdstuk 3 Drama en improvisatie In dit hoofdstuk komt de algemene vraag, wat drama doet voor het versterken en helpen ontwikkelen van sociaal-culturele competenties, terug. Ook zal in dit hoofdstuk het begrip drama afgebakend worden naar de dramavorm improviserend spel. Ik zal uiteenzetten wat deze vorm doet voor de doelgroep met betrekking tot creativiteit, verbeelding, zelfvertrouwen en reflectie en onder welke voorwaarden hieraan gewerkt kan worden. Daarnaast zal er kort worden besproken op welke manier improvisatie nog meer wordt ingezet als middel. 3.1 Drama in relatie tot sociaal-culturele competenties Waarom drama uitgekozen is als middel voor het verwezenlijken en versterken van sociaal-culturele competenties in plaats van andere vormen van kunst, is dat binnen het werken aan sociaal-culturele competenties er een constante spanning is tussen solistisch gedrag en samenwerking. Eerst zal het begrip drama nader worden verklaard. Vervolgens wordt er specifiek ingegaan op hoe improvisatie in relatie tot de sociaal culturele competenties; zelfvertrouwen, creativiteit, verbeelding en reflectie Drama Theater, toneel, drama en spel zijn begrippen die vaak naast elkaar gebruikt worden maar elkaar niet kunnen vervangen. Dit kan erg verwarrend zijn. In het product Tapa Tapa en ook binnen deze theoretische verdieping wordt er gebruik gemaakt van de begrippen drama, spel en vormen. Om duidelijk te krijgen wat het begrip drama betekent, maak ik graag gebruik van een omschrijving die ik verkregen heb middels een schriftelijk interview met een docent theatermaker en onderzoeker aan de hogeschool voor de kunsten van Utrecht, faculteit educatie 11. De geïnterviewde legt uit: Laten we allereerst eens kijken naar de betekenis van het woord drama. De algemeen geaccepteerde betekenis is toneelspel. De originele Griekse betekenis is handeling. Toch is het woord toneelspel niet synoniem met het woord drama. Net als bij dat zinnetje: een koe is een beest, maar niet ieder beest is een koe, is toneelspel drama, maar niet alle drama toneelspel. De betekenis van het woord omvat meer dan alleen toneelspel. Ook speloefeningen vallen onder de noemer drama. Gesteld mag worden dat drama een algehele verzameling is van diverse vormen van theater en spel. In deze verdieping wordt er van uitgegaan dat drama als middel ingezet kan worden om sociaal-culturele competenties te verwerven en/of te versterken. Onderscheid gemaakt kan worden tussen agogische doelstellingen en dramatechnische doelstellingen. 11 Dhr N.Christophe

20 Agogische doelstellingen beschrijven wat er met betrekking tot de houding en het gedrag van de kinderen bereikt moet worden. De activiteit bepaalt welk onderdeel van drama gebruikt wordt om de doelstelling te bereiken. Sociaal-culturele competenties vallen onder de agogische doelstellingen. Later in dit hoofdstuk wordt gesproken over wat drama doet met de doelgroep en hoe improvisatie als middel wordt ingezet om de agogische doelstellingen te bereiken. Eerst wordt er uiteengezet wat er onder improvisatie verstaan wordt en wat deze spelvorm doet met de doelgroep, kinderen van 8 12 jaar, uit de vraagstelling De doelgroep 12 Kinderen van 8 tot 12 jaar worden ook wel schoolkinderen genoemd. Deze doelgroep zit midden in een socialisatieproces. Hiermee wordt bedoeld het proces waarin een individu zich, in de omgang met anderen, een cultuur eigen maakt binnen de context van maatschappelijke waarden en normen. Schoolkinderen hebben verschillende milieus die een rol spelen bij het socialisatieproces. Het eerste milieu is het gezin waar het kind in opgroeit, school neemt een belangrijke tweede plaats in. Op school doet het kind ervaringen op met anderen, maakt het kind kennis met andere meningen, en leert het kind. De periode op de basisschool is voor het kind van groot belang. Het derde milieu van het kind bestaat uit buurt, clubs en het verenigingsleven. Het kind krijgt te maken met de verschillende gezinnen waar de andere kinderen in opgroeien en maakt dus kennis met verschillende manieren van opvoeden.het vierde milieu bestaat uit de media en de televisie. Het schoolkind is nog niet in staat om alles goed te kunnen filteren uit wat hij ziet, hoort en leest. Een kind van 12 kan beter een onderscheid maken tussen werkelijkheid en fictie dan een kind van 8. Omdat de basisschool een belangrijke rol vervult bij de vorming en ontwikkeling van kinderen, zijn sociaal-culturele competenties verweven in het schoolprogramma. De verschillende lesmethoden uitgevers spelen hierop in door de methoden aan te passen en extra methoden te introduceren. De huidige methoden richten zich vooral op het ervaringsgericht leren vanuit de belevingswereld van de kinderen De doelgroep met betrekking tot Drama 13 Kinderen in de leeftijdsgroep 8-12 beginnen het spelen en presenteren voor publiek interessant en belangrijk te vinden. In de verschijningsvormen van spel zijn de contouren al zichtbaar van de latere bijzondere verschijningsvormen van spel en kunstzinnige activiteiten. In het oefenspel en regelspel zijn reeds de eerste vormen van de latere volwassen spel- en sportactiviteiten zichtbaar. In het symbolisch spel en het latere constructiespel vinden we de grondslagen voor de latere kunstzinnige uitingen van een mens. 14 Vooral binnen de groep is er een diversiteit aan spelinteresse te zien. 12 A.C. Verhoef, Kennis van doelgroepen, p.p L.Janssens, De kunst van het spelen, p.p J. van Rosmalen, Het woord aan de verbeelding, pagina