Training: balanceren tussen belasting, belastbaarheid en herstel

Transcriptie

1 9 Training: balanceren tussen belasting, belastbaarheid en herstel Koen Lemmink, Wouter Frencken en Michel Brink Samenvatting Training is het planmatig oefenen om sportprestaties te verbeteren. Belasting, belastbaarheid en herstel van de sporter moeten daarbij goed op elkaar worden afgestemd. Trainingsprincipes zijn van belang om trainingsprogramma s goed te kunnen vormgeven en op de individuele sporter af te stemmen. Ook psychosociale processen spelen een rol bij training. Slimme sensoren maken het steeds beter mogelijk om informatie te verzamelen tijdens wedstrijden, de dagelijkse trainingspraktijk en het dagelijks leven. Het monitoren van training is belangrijk om het trainingsproces beter te volgen en waar nodig bij te sturen om prestatietoename te optimaliseren en blessures, ziekte en overtraindheid te voorkomen..1 Trainen is presteren 10. Belasting, belastbaarheid en herstel 10.3 Trainingsprincipes en -kenmerken 10.4 Psychosociale factoren 11.5 Over de grens 11.6 Meten van fysieke belastbaarheid 1.7 Meten van trainingsbelasting 1.8 Meten van herstel 13.9 Meten van psychosociale processen Conclusies 14 Literatuur 14 R. Diercks et al. (Red.), Leerboek sportgeneeskunde, DOI / _, 016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2 10 Hoofdstuk Training: balanceren tussen belasting, belastbaarheid en herstel Leerdoelen Na het lezen van dit hoofdstuk dient de student bekend te zijn met: het belang van de factoren belasting, belastbaarheid en herstel van de sporter bij training; de betekenis van Frequentie, Intensiteit, Tijdsduur en Type (FITT) bij training; het belang van psychosociale factoren bij training het verschil tussen interne en externe trainingsbelasting; kennis over het meten van belasting, herstel en fysieke en psychosociale belastbaarheid;.1 Trainen is presteren Kenmerkend voor het leveren van sportprestaties is het dag in dag uit, jaar in jaar uit trainen om vervolgens te pieken op het juiste moment voor een topatleet slechts één of een beperkt aantal keren in een seizoen, zoals op een EK, WK of de Olympische Spelen, voor een topwielrenner een aantal keren per seizoen maar dan gedurende een aantal weken, zoals in de Tour de France, en voor een topvoetballer één of twee keer per week tijdens landelijke of Europese competities of een interland. Maar niet alleen voor topsporters, ook voor recreatiesporters geldt dat er moet worden getraind om prestaties te verbeteren of te onderhouden. En als er niet of te weinig wordt getraind, zullen de prestaties ook weer afnemen.. Belasting, belastbaarheid en herstel Belasting, belastbaarheid en herstel zijn begrippen die een goed kader vormen voor het begrijpen van trainingsprocessen (Lemmink 014). Een sporter traint en belast daarmee zijn lichaam. Als deze trainingsbelasting binnen de grenzen blijft van wat hij aankan, dan blijft zijn belastbaarheid op niveau. Als de belasting veel lager is dan zijn belastbaarheid of de sporter stopt met trainen, dan wordt hij onderbelast. Dit leidt tot een afname van de belastbaarheid: use it or lose it (reversibiliteit). Om de belastbaarheid te vergroten zal de sporter zijn lichaam meer dan normaal moeten belasten; hij moet zijn lichaam overbelasten (overload). Als dit met kleine stapjes gebeurt, en niet te lang, leidt dit tot een toename van zijn belastbaarheid. De timing van een volgende training is daarbij cruciaal. Door training wordt de homeostase in het lichaam verstoord en de belastbaarheid tijdelijk verlaagd. Door herstelprocessen zal de belastbaarheid daarna toenemen en uitstijgen tot boven het uitgangsniveau (supercompensatie). Deze fase is het optimale moment voor de volgende training. Dit proces noemen we functionele overbelasting, omdat de belastbaarheid van de sporter op deze wijze toeneemt (. fig..1). Als de sporter zijn lichaam in te grote stappen of te langdurig overbelast, of de volgende training vindt te vroeg plaats, dan kan dat leiden tot een afname van zijn belastbaarheid. Dit noemen we niet-functionele overbelasting. Als deze situatie lang aanhoudt, kan hij uiteindelijk overtraind raken (7 ook H. 3) (Meeusen et al. 013). Belastbaarheid wordt ook wel aangeduid met capaciteit of prestatievermogen. Herstel is een belangrijke schakel tussen belasting en belastbaarheid. De hersteltijd na een training is afhankelijk van de belasting tijdens de training: hoe langer en intensiever de training, des te langer duurt het herstel. Ook het type training speelt een rol. Zo leidt duurtraining tot een andere herstelcurve dan krachttraining. Naast trainingsbelasting is ook de belastbaarheid van invloed op het herstel. Voor een goed getrainde sporter is een training van een bepaalde duur en intensiteit minder belastend dan dezelfde training voor een minder goed getrainde sporter, waardoor het herstel sneller verloopt. Als een sporter continu dezelfde training zou uitvoeren, dan wordt deze training op den duur minder belastend, waardoor er sneller herstel optreedt. In de praktijk worden trainingen dan verzwaard om de belasting te vergroten (progressiviteit), waardoor het herstel juist weer wordt vertraagd. Kortom, de verhouding tussen belasting en belastbaarheid bepaalt de duur van het herstel. Wel zijn er methoden om het herstel te bevorderen, waarbij vooral vochtregulatie, koude baden, goede voeding en goede slaap effectief blijken (Nedelec et al. 013). > > Samengevat Belasting, belastbaarheid en herstel zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, verschillen per individu en bepalen in een delicate onderlinge samenhang in welke mate het lichaam adapteert..3 Trainingsprincipes en -kenmerken Naast overload en reversibiliteit zijn specificiteit en individualiteit de belangrijkste trainingsprincipes die bepalen welke cardiovasculaire en neuromusculaire adaptaties (trainingseffecten) optreden na training. Specificiteit wil zeggen dat de training gericht moet zijn op de specifieke bewegingsactiviteiten, energiesystemen (aeroob/anaeroob) en conditionele eigenschappen (kracht/ snelheid/uithoudingsvermogen) die van belang zijn voor de tak van sport waarin de sporter zich wil verbeteren. Door specifiek te trainen past het lichaam zich dus ook specifiek aan voor de tak van sport: na enkele weken hardlooptraining verbetert het uithoudingsvermogen bij hardlopen, maar veel minder voor zwemmen. Individualiteit geeft aan dat iedere sporter uniek is en dat op basis van vergelijkbare trainingen adaptaties tussen individuen, zelfs als ze even belastbaar zijn, kunnen verschillen. Denk hierbij aan verschillen in geslacht of trainbaarheid op basis van genetische aanleg. Kenmerken van training kunnen goed worden beschreven aan de hand van FITT: Frequentie (hoe vaak); Intensiteit (hoe zwaar); Tijdsduur (hoelang); Type training (wat). Door te spelen met deze kenmerken kan de trainingsbelasting worden gevarieerd en op maat worden gemaakt voor de individuele sporter. Over het algemeen wordt verondersteld dat intensiteit het belangrijkste kenmerk is voor de grootte van de adaptatie. Daarentegen zijn frequentie en tijdsduur binnen bepaalde marges

3 .5 Over de grens 11 prestatievermogen juist geplaatste trainingsprikkel functionele overbelasting fysieke belasting & belastbaarheid herstel psychosociale belasting & belastbaarheid herstel A te vroeg geplaatste trainingsprikkel niet-functionele overbelasting tijd. Figuur.1 Functionele en niet-functionele overbelasting. (Aangepast naar Van de Ven et al. 014) goed uit te wisselen zonder dat dat invloed heeft op de adaptaties. Type training bepaalt met name het type adaptatie. Bij het opstellen van een trainingsprogramma over een langere periode, bijvoorbeeld een trainingsseizoen, is het belangrijk trainingen (cyclisch) te ordenen. Dit wordt ook wel periodisering genoemd (Issurin 010). Dit ordenen is natuurlijk in sterke mate afhankelijk van het moment of de momenten waarop de sporter of het team moet pieken en varieert per tak van sport. Traditioneel wordt een trainingsseizoen (macrocyclus) ingedeeld in blokken van meerdere weken (mesocycli), waarbij binnen deze blokken trainingskenmerken van week tot week en van dag tot dag (microcycli) worden gevarieerd. Vaak verdeelt men een seizoen in een voorbereidings- en competitiefase, maar in veel takken van sport worden deze fases meerdere keren in een seizoen herhaald. Variatie in training wordt vaak aangebracht door variatie in trainingsbelasting, maar is een samenspel van frequentie, duur, intensiteit en type training. In tegenstelling tot traditionele periodiseringsmodellen, waarbij tegelijkertijd aan meerdere onderdelen van belastbaarheid wordt gewerkt, wordt ook veel gebruikgemaakt van blokperiodisering, waarbij in specifieke periodes in sterke mate wordt gefocust op het trainen van één onderdeel van belastbaarheid (Issurin 010). Trainingsprogramma s zijn nooit doel op zich, maar een houvast voor coaches en sporters, waarbij flexibiliteit erg van belang is. Ten slotte is van belang te melden dat bij het toenemen van de belastbaarheid adaptaties steeds moeilijker tot stand komen en er relatief steeds zwaarder en/of meer moet worden getraind om nog vooruitgang te boeken: de wet van de verminderde meeropbrengst..4 Psychosociale factoren Ook psychologische en sociale factoren zijn van invloed op trainingsprocessen (. fig..). Grote psychologische druk van ouders of coaches, conflicten met medespelers of stress door problemen in relaties thuis, op school of op de werkvloer kunnen leiden tot extra belasting voor de sporter. Ook voor deze factoren geldt dat de ene sporter meer of minder belastbaar is voor deze stressoren dan de ander. Goed kunnen omgaan met wedstrijdprestatie. Figuur. Model belasting-belastbaarheid-herstel. (Aangepast naar Kentta en Hassmen 1998) psychologische stress of veel sociale steun ervaren leidt tot een grotere buffer om deze stressoren te kanaliseren, waardoor beter en sneller herstel optreedt en de belastbaarheid groter is..5 Over de grens balans blessures ziekte overtraindheid Bij ongewenste adaptaties (maladaptaties), die tot uiting komen in blessures, ziekte of overtraindheid, bestaat een disbalans tussen belasting, belastbaarheid en herstel. Veel acute blessures ontstaan door lichamelijk contact met tegenstanders, maar ook psychosociale stress kan leiden tot een verhoogde kans op acute blessures, waarbij toegenomen spierspanning, verminderde alertheid en een beperking van je gezichtsveld als mogelijke verklaringen worden beschreven (Anderson en Williams 1999). Chronische blessures ontstaan door repeterende bewegingen die vaak en langdurig worden uitgevoerd, waardoor uiteindelijk lokaal overbelasting ontstaat, zoals bij een tenniselleboog of een springersknie. Infecties, zoals bovensteluchtweginfecties, ontstaan vaak als na hoge trainings- of wedstrijdbelasting het immuunsysteem tijdelijk is aangetast (Jeurissen et al. 003). Door te lang en/of te zwaar trainen met te weinig herstel kan overtraindheid ontstaan, wat zich vaak als eerste uit door een afname van de belastbaarheid en aanhoudende vermoeidheid. In de praktijk wordt verschillend gereageerd op signalen van overtraindheid. Soms wordt er juist harder getraind omdat de belastbaarheid is afgenomen, maar meestal wordt er minder hard getraind omdat sporters vermoeid zijn. Soms spelen ook psychosociale factoren een rol bij het ontstaan van overtraindheid en zijn juist andere interventies noodzakelijk die psychosociale stress kunnen reduceren. Bij maladaptaties is het duidelijk dat er een grens is overschreden. In de dagelijkse praktijk hebben trainers, coaches en sporters vaak de natuurlijke drang om de trainingsbelasting te

4 1 Hoofdstuk Training: balanceren tussen belasting, belastbaarheid en herstel individuele kenmerken externe trainingsbelasting interne trainingsbelasting trainingseffecten. Figuur.3 Externe en interne trainingsbelasting. (Aangepast naar Impellizzeri et al. 005). Figuur.4 Meten van posities van een voetballer met sensoren. verhogen om beter te presteren, maar hoever kunnen ze daarin gaan? Daar zijn geen richtlijnen voor, waardoor topsporters regelmatig tegen of over de grens van hun kunnen gaan. Topsport is dus per definitie ongezond. Topsporters zoeken hun grenzen op, maar waar die grenzen liggen weten ze meestal pas wanneer ze deze grenzen hebben overschreden. Een groot dilemma in de topsport..6 Meten van fysieke belastbaarheid Fysieke belastbaarheid, oftewel het prestatievermogen van duursporters en snelheidssporters, wordt vaak bepaald door het afnemen van maximale inspanningstests in een laboratorium, zoals loopbandtests, fietstests of roeitests, met een grote diversiteit aan protocollen (7 H. 1). Uitkomstmaten zijn dan de hartfrequenties, zuurstofopnames, lactaatwaarden, snelheden of vermogens. Ook maximale-krachttests worden veel toegepast, waarbij kracht en vermogen worden vastgesteld. Bij spelsporters wordt veel gebruikgemaakt van veldtests die samenhangen met laboratoriumtests, maar praktischer zijn en beter de daadwerkelijk gevraagde belasting in wedstrijden weerspiegelen (Lemmink et al. 004). De betrouwbaarheid is echter vaak beperkter dan van een laboratoriumtest. In veel takken van sport heeft ook het testen van de belastbaarheid van de romp veel aandacht vanwege de veronderstelde relatie tussen enerzijds rompstabiliteit en anderzijds prestatievermogen, maar ook knie- en rugblessures (Borghuis et al. 008). In de praktijk wordt het frequent maximaal testen in een trainingsseizoen vaak gezien als een verstoring van het reguliere trainingsprogramma. Ook leidt frequent maximaal testen vaak tot een verminderde motivatie bij sporters, waardoor de resultaten minder betrouwbaar worden. Submaximale tests zijn vanuit dit perspectief geschikter, mits de betrouwbaarheid en validiteit zijn gewaarborgd (Lamberts et al. 004). Hoe hangt fysieke belastbaarheid nu samen met wedstrijdprestaties? Bij duursporters, snelheidssporters en krachtsporters worden prestaties voornamelijk bepaald door de fysieke belastbaarheid. Ondanks dat wedstrijdprestaties kunnen worden beïnvloed door de weersomstandigheden, tegenstanders of de mentale gesteldheid hebben gestandaardiseerde laboratoriumtests een redelijke tot goede voorspellende waarde voor wedstrijdprestaties. Daarentegen worden prestaties van spelsporters niet alleen bepaald door fysieke belastbaarheid en zijn er vele contextuele factoren, zoals medespelers en tegenstanders, die van invloed zijn. Bij spelsporters zijn laboratoriumtests of veldtests dan ook niet of nauwelijks voorspellend voor wedstrijdprestaties en geven ze hooguit een globaal beeld van de ontwikkeling van de fysieke belastbaarheid over een seizoen..7 Meten van trainingsbelasting Het is van belang om onderscheid te maken tussen externe en interne trainingsbelasting (. fig..3). Externe trainingsbelasting heeft betrekking op de door de coach of trainer opgelegde belasting. De interne trainingsbelasting is de daadwerkelijke belasting voor de sporter. De interne belasting is daarbij afhankelijk van de belastbaarheid van de sporter en is dus eigenlijk de resultante van de externe belasting en de belastbaarheid. Het lopen met een bepaalde snelheid, de externe belasting, betekent voor een sporter met een hogere belastbaarheid, een lagere interne belasting dan voor de sporter met een lagere belastbaarheid. Specifiek bij trainingen die groepsgewijs plaatsvinden, zoals bij spelsporters, is de externe belasting vaak voor iedereen vergelijkbaar, maar is de interne belasting dus afhankelijk van de belastbaarheid van elke individuele sporter. De externe trainingsbelasting in trainingen en wedstrijden, maar ook in het dagelijks leven, wordt steeds vaker objectief bepaald. Denk bij duur- en snelheidssporters aan gemakkelijk draagbare bewegingssensoren om pols, borst, heupen of enkels, of sensoren op fietsen of boten die afstanden, tijden, snelheden en vermogens registreren. Bij spelsporters wordt ook informatie verzameld op basis van camerasystemen of sensorsystemen (GPS, versnellingsmeters, goniometers), waarmee posities, afstanden, snelheden, versnellingen, vertragingen en richtingsveranderingen van spelers kunnen worden vastgelegd (. fig..4). Tegenwoordig wordt bij internationale voetbalwedstrijden bijvoorbeeld vaak getoond hoeveel kilometer een speler tijdens de wedstrijd heeft gelopen.

5 .9 Meten van psychosociale processen 13 De veronderstelling is dat bij spelsporters explosieve activiteiten sterk gerelateerd zijn aan lokale belastingen op spieren, pezen en gewrichten en daarmee aan het ontstaan van blessures. Zo geven 3D sprong- en landingsanalyses bij spelsporters inzicht in de fysieke belasting en blijken specifieke bewegingspatronen, zoals stijver landen, samen te hangen met een hoger risico op het ontstaan van acute en chronische blessures aan knieën en enkels. Dergelijke risicoanalyses kunnen worden gebruikt voor de ontwikkeling van preventieprogramma s om de fysieke belasting op de onderste extremiteiten te verminderen (Dallinga et al. 01). Neuromusculaire training als onderdeel van de warmingup en het beïnvloeden van de techniek van belastende activiteiten, zoals springen en het snel van richting veranderen, door visuele en verbale feedback zijn recente ontwikkelingen met veel perspectief. De interne belasting wordt meestal bepaald door het meten van de hartfrequentie als indicatie voor de intensiteit van belasting, waarbij de hartfrequentie wordt gerelateerd aan de rust- en maximale hartfrequentie van een sporter. Voor duursporters is dit een geschikte methode omdat de intensiteit van trainingen en wedstrijden bij hen relatief constant zijn. Bij spelsporters is de intensiteit echter zeer variabel. Trainingsbelasting bij spelsporters wordt daarom bepaald door de tijdsduur in verschillende hartfrequentiezones te berekenen en deze tijdsduur te wegen: hoe hoger de hartfrequentie, hoe meer de tijdsduur in deze zone meetelt voor het bepalen van de trainingsbelasting. Deze methoden zijn objectief, maar ook arbeidsintensief en niet altijd praktisch. De methode waarbij aan sporters wordt gevraagd na iedere training en wedstrijd op papier of via hun smartphone de ervaren mate van inspanning (EMI) aan te geven op een schaal van 6 tot 0 is subjectief, maar wel eenvoudig en praktisch. In combinatie met de duur van training geeft dit dan een indicatie van de trainingsbelasting, waarbij weinig variatie wordt geassocieerd met een grotere kans op niet-functionele overbelasting (Foster 1998). Na duidelijke instructie en een gewenningsperiode blijkt er een goede samenhang te zijn met objectieve maten, zoals hartfrequentie. Ontwikkelingen in de sensortechnologie geven mogelijkheden om data over externe belasting, zoals afstanden, snelheden, versnellingen, vertragingen en richtingsveranderingen, te combineren met data over interne belasting, zoals hartfrequentie, temperatuur, zweetproductie en ademfrequentie. De verhouding tussen externe en interne trainingsbelasting zou kennis kunnen opleveren over de mate waarin iemand tijdens trainingen of wedstrijden zijn maximale belastbaarheid aanspreekt en daarmee over de nog beschikbare reserves waardoor trainingen en wedstrijden beter kunnen worden gestuurd. In sporten als hockey en basketbal wordt al gewerkt met deze inzichten om wisselbeleid in wedstrijden te bepalen. Een ander voordeel is dat veranderingen in fysieke belasting en belastbaarheid van training naar training en wedstrijd naar wedstrijd kunnen worden vastgesteld, waardoor snel en adequaat kan worden ingespeeld op ongewenste adaptaties..8 Meten van herstel Het meten van herstelprocessen is minder gebruikelijk in de (top)sportpraktijk. Alleen voor hartslagvariabiliteit als maat voor stressniveau bestaat enige wetenschappelijke ondersteuning. Verder wordt herstel gemeten door na inspanning, meestal tot maximaal 7 uur, tests af te nemen en die te vergelijken met dezelfde tests voorafgaand aan de inspanning. Hieruit is naar voren gekomen dat het herstel voor sprongvermogen anders verloopt dan voor herhaald sprintvermogen of reactievermogen, dus dat herstel specifiek blijkt te zijn voor type belasting en type meting. In de sportpraktijk is dit niet of nauwelijks toepasbaar. Een eenvoudig alternatief is een methode waarbij sporters op een schaal van 6 tot 0 voorafgaand aan een training of wedstrijd moeten aangeven hoe goed ze zijn hersteld van de vorige inspanning: de ervaren mate van herstel (EMH). De ontwikkeling van slimme sensoren voor het monitoren van bewegings-, voedings- en slaapgedrag zal meer kennis genereren over cardiovasculaire en neuromusculaire herstelprocessen. Vooral in omstandigheden waarbij de tijd voor herstel zeer beperkt is, zoals in meerdaagse toernooien of play-off series, lijkt het reguleren van herstelprocessen de sleutel tot prestatie..9 Meten van psychosociale processen Voor het in kaart brengen van psychologische en sociale factoren die trainingsprocessen kunnen beïnvloeden, is minder aandacht in de sport. Coaches en trainers werken vaak intuïtief en op basis van ogen en oren open. Het nadeel daarvan is dat je erg afhankelijk bent van de persoonlijke verstandhouding en de bereidheid van sporters daarover te communiceren. Zeker bij spelsporters zou meer aandacht moeten komen voor psychosociale stressoren die te maken hebben met groepsprocessen. Psychologische en sociale stressoren komen tot op heden vaak niet of te laat aan het licht. Naast de Profile of Mood States, de POMS, een vragenlijst die veel wordt toegepast in de sport en een indruk geeft van de gemoedstoestand van sporters, is de Recovery Stress Questionnaire Sport, afgekort RESTQ-Sport, beschikbaar om gedetailleerde informatie over psychosociale stress en herstel te verzamelen (Nederhof et al. 008) (zie ook 7 par. 3.6). Bij herhaalde afname geven afwijkingen van eigen profielen een indicatie van verhoogde stress en/of verlaagd herstel, maar ze geven ook richting aan mogelijke interventies. Onderzoek laat zien dat psychosociale stress en herstel samenhangen met veranderingen in prestatievermogen bij duursporters (Otter et al. 015). Bovendien speelt psychosociaal herstel een belangrijke rol in het voorkomen van zowel acute als chronische blessures bij spelsporters (Brink et al. 010). Om de psychosociale belastbaarheid van sporters te verhogen bieden het beter leren omgaan met psychosociale stress (coping) en het creëren van sociale steun goede mogelijkheden.

6 14 Hoofdstuk Training: balanceren tussen belasting, belastbaarheid en herstel.10 Conclusies Het monitoren van fysieke trainingsbelasting, belastbaarheid en herstel en psychosociale factoren in relatie tot sportprestaties en gezondheidsproblemen is van belang om trainingsprocessen te kunnen sturen. Doordat sportpraktijk en wetenschap steeds meer samenwerken in het monitoren van (top)sporters neemt kennis over deze relaties en mogelijkheden van interventies om vervolgens trainingsprocessen bij te sturen snel toe, maar geavanceerdere modellen zijn nodig om de complexiteit beter te kunnen begrijpen. Het belang van praktijkervaring moet hierbij niet worden onderschat. Literatuur Andersen MB, Williams JM. Athletic injury, psychosocial factors and perceptual changes during stress. J Sports Sci. 1999;17: Borghuis AJ, Hof AL, Lemmink KAPM. The importance of sensory-motor control in providing core stability: implications for measurements and training. Sports Med. 008;38(11): Brink MS, Visscher C, Arends S, Zwerver J, Post WJ, Lemmink KAPM. Monitoring stress and recovery: new insights for the prevention of injuries and illnesses in elite youth soccer players. Br J Sports Med. 010;44(11): Dallinga JM, Benjaminse A, Lemmink KAPM. Which screening tools can predict injury to the lower extremities in team sports? A systematic review. Sports Med. 01;4(9): Foster C. Monitoring training in athletes with reference to overtraining syndrome. Med Sci Sports Exerc. 1998;30(7): Impellizzeri FM, Rampinini E, Marcora SM. Physiological assessment of aerobic training in soccer. J Sports Sci. 005;3: Issurin VB. New horizons for the methodology and physiology of training periodization. Sports Med. 010;40(3): Jeurissen A, Bossuyt X, Ceuppens JL, Hespel P. Effecten van fysieke inspanning op het immuunstelsel. Ned Tijdschr Geneeskd. 003;147(8): Kentta G, Hassmen P. Overtraining and recovery. A conceptual model. Sports Med. 1998;6(1):1 16. Lamberts RP, Lemmink KAPM, Durandt JJ, Lambert MI. Variation in heart rate during submaximal exercise: implications for monitoring training. J Strength Cond Res. 004;18(3): Lemmink KAPM. Belasting en belastbaarheid: een tactisch spel? Sportgericht. 014;6(68):6 14. Lemmink KAPM, Visscher C, Lambert MI, Lamberts RP. The interval shuttle run test for intermittent sport players: evaluation of reliability. J Strength Cond Res. 004;18(4):81 7. Meeusen R, Duclos M, Foster C, Fry A, Gleeson M, Nieman D et al. Prevention, diagnosis, and treatment of the overtraining syndrome: joint consensus statement of the European College of Sport Science and the American College of Sports Medicine. Med Sci Sports Exerc. 013;45(1): Nedelec M, McCall A, Carling C, Legall F, Berthoin S, Dupont G. Recovery in soccer part ii-recovery strategies. Sports Med. 013;43(1):9. Nederhof E, Brink MS, Lemmink KAPM. Reliability and validity of the Dutch recovery stress questionnaire for athletes. Int J Sport Psychol. 008;39(4): Otter TA, Brink MS, Does HTD van der, Lemmink KAPM. Monitoring perceived stress and recovery in relation to cycling performance in female athletes. Int J Sports Med. 016;37(1):1 8. Ven M van de, Otter R, Berendsen A, Brink M. Herkenning van overbelasting bij sporters. Huisarts Wet. 014;57(8):46 9.

7